Isengard
6th October 2010, 06:24 PM
ايران و سیمای جدید نظامی‌گری در جمهوری آذربایجان
----------------------------------------------------------
http://iras.ir/files/fa/news/1389/7/14/962_385.jpg
ايراس: تحركات نظامي جمهوري آذربايجان و همکاری‌های نظامي خارجی اين كشور طي سال‌ها و ماه‌ها اخير به نحو محسوسي تشديد شده و هرچند مقامات آذري بر دفاعي بودن اين اقدامات تأكيد دارند، اما اين تحركات اسباب نگراني برخي از همسايگان باكو شده است. تصویب دکترین نظامي جديد آذربايجان نيز تأكيدي مشهود بر تغییر سیمای نظامي اين کشور و افزايش توانمندی‌های داخلی و همکاری‌های نظامي خارجی آن مي‌باشد. در اين ميان، با عنايت به اهميت امنيت مرزهاي شمالي ايران، احمد وحيدي، وزير دفاع ايران طي سفري به جمهوري آذربايجان درصدد است تا مسائل امنيت متقابل و منطقه‌اي را با مقامات اين كشور در ميان بگذارد.
مقدمه
جمهوری آذربایجان که در ابتدای استقلال خود با لشکرکشی خونین ارتش سرخ شوروی به باکو و رویداد معروف به ژانویه سیاه و پس از آن با شورش نظامیان ارمنی در قره‌باغ و تهاجم گسترده ارتش ارمنستان واشغال قره‌باغ کوهستانی و 7 منطقه (رایون) آذری‌نشین در اطراف قره‌باغ روبرو گشت، گرایش چندانی به همکاری‌های گسترده نظامي نداشت. در این دوره آذربایجان یا مانند ایاز مطلبوف به استمرار سلطه روسیه در ابعاد نظامي علاقه‌مند بود و یا مانند ابوالفضل ایلچی بیگ به جدایی آذربایجان از ساختار پسا‌شوروی و گرایش به غرب مي‌اندیشد که برآیند هردوی اینها، نابسامانی داخلی و ضعف سیاستهای دفاعی بود و رویه میانه حیدر علی‌يف سیاستمدار کهنه کار آذری، هرچند با موفقیت‌هایی همراه بود، ولی نه در دوران جنگ (سالهای پایانی) منجر به بازپس‌گیری اراضی اشغالی کشور شد و نه پس از آتش‌بس توانست از راه‌های دیپلماتیک به این مهم نایل شود.
این رویه توسط الهام علی‌يف نیز دنبال شده و به رغم موفقیت‌های در خور توجه در عرصه‌های اقتصادی و تقویت بنیه نظامي کشور در زمینه اعاده تمامیت ارضی کشور هنوز به هدف خود نایل نشده است. به نظر مي‌رسد حاکمیت آذربایجان تلاشهای قبلی در زمینه تقویت توان نظامي کشور را ناکافی مي‌داند و درصدد است تا تغییراتی را در سیمای نظامي کشور صورت دهد. تصویب دکترین نظامي در مجلس ملی کشور، نشان دهنده این است که حاکمیت کشور در پی شکل‌دهی هویت نظامي مستقل است. سیمای نظامي‌جدید کشور ابعاد مختلفی مشتمل بر توانمندی‌های داخلی و همکاری‌های نظامي خارجی خواهد داشت وتلاشهای آتی دولت باکو در این راستا ادامه خواهد یافت.
توسعه ارتش در جمهوری آذربایجان
تجهیزات نظامي وتسلیحات ارتش آذربایجان عموما" فاقد کارآمدی لازم برای نیازهای روز یک ارتش مدرن است. این تجهیزات عمدتا" باقیمانده تسلیحاتی است که ارتش شوروی پس از خروج از این سرزمین در دهه 1990 از خود به جای گذاشت. تلاشهای باکو برای مدرن سازی این ارتش که پس از آتش بس در جبهه‌های جنگ با ارمنستان و بازگشت درآمدهای نفت وگاز شروع شد، به رغم ایجاد تغییرات محسوس و در‌خور توجه، هنوز نتوانسته است از این ارتش سیمای نظامي‌روزآمد و مدرن ارایه نماید.
جمهوری آذربایجان 2.6 % از تولید ناخالص داخلی خود را به هزینه‌های نظامي و دفاعی اختصاص مي‌دهد که از این حیث رده سی‌ام را در جهان به خود اختصاص داده است. این در حالی است که جمهوری ارمنستان به عنوان اصلی‌ترین خطر امنیتی ونظامي برای آذربایجان با اختصاص 6.5 % از تولید ناخالص داخلی خود به هزینه‌های نظامي، در رده ششم جهان قرار دارد. البته با توجه به نسبت حدود 5 برابری اقتصاد آذربایجان به ارمنستان، هزینه‌های نظامي سالانه باکو حدود دو برابر ایروان( 2 میلیارد در برابر 1 میلیارد) تخمین زده مي‌شود [1]
شاید به همین سبب است که دولت ارمنستان به خاطر نگرانی از سرازیر شدن دلارهای نفتی باکو برای قدرتمند سازی ارتش، هزینه‌های نظامي را جزو اولویت‌های اول خود تلقی مي‌کند. به عبارت دیگر هزینه خصومت دو کشور در آذربایجان از منابع ملی نفت وگاز ودر ارمنستان از طریق فشار بر اقتصاد ملی و کاهش سهم سایر بخش‌های اقتصادی تامین مي‌شود. هر چند در آذربایجان نیز مساله قره‌باغ مساله اصلی شمرده مي‌شود، ولی روحیه نظامي‌گری در ساختار دولت و در جامعه کمتر مي‌باشد. در سالهای اخیر این کشور مدت زمان سربازی را برای افراد تحصیل‌کرده از 18 ماه به 12 ماه کاهش داده است. [2]
زیر ساخت‌های توسعه همکاری‌های نظامي
ایستگاه راداری قَبَه‌لَه
ایستگاه راداری "قبه‌له" در دوران جنگ سرد و در راستای مقابله شوروی با تحرکات ناتو و برنامه‌های نظامي ترکیه و پاکستان به عنوان متحدین غرب از سال 1978 تا1984 تاسیس و در 1985 رسما" بهره برداری شد. این ایستگاه با فضای 210 هکتار در روستای زاراگان شهر قبه له در 320 کیلومتری شمال‌غرب باکو تاسیس شد و توانایی شناسایی انوع هواپیما و موشک‌های قاره پیما در نیمکره شمالی( تا شعاع 7200 کیلومتری) را دارد. رادار این ایستگاه از تیپ داریال است که گفته مي‌شود در نوع خود در دنیا بی‌نظیر است. این ایستگاه قادر است، حتی موشک‌هایی را که از زیردریایی‌ها در اقیانوس هند شلیک مي‌شود در 2 تا 3 ثانیه شناسایی و ابعاد، جهت و سرعت آن را احصاء نماید. این ایستگاه به همراه 8 ایستگاه راداری دیگر که اکنون 3 مورد در فدراسیون روسیه، 5 مورد دیگر در اکراین، قزاقستان و روسیه سفید هستند، سیستم یکپارچه دفاع موشکی و هسته‌ای اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل مي‌دادند که در شرایط کنونی به جز ایستگاه‌های موجود در آذربایجان و روسیه سفید بقیه یا تعطیل شده‌اند و یا اهمیت چندانی ندارند و در این میان ایستگاه قبه له به سبب کنترل تا مناطق دوردست در جنوب روسیه و منطقه خاورمیانه اهمیت زیادی دارد.
از آنجا که دولت آذربایجان قصد ایجاد پایگاه نظامي‌خارجی در کشورش را نداشت، این ایستگاه را به صورت اجاره در اختیار روسیه قرار داده که آخرین قرارداد در این زمینه با مدت 10 ساله در 2002 امضاء شده است. این ایستگاه برای روسیه بسيار حیاتی است و بدون آن امنیت دفاع موشکی و هوایی روسیه از سمت جنوب به مشکل بر مي‌خورد. از این روست که روسیه علی‌رغم بر چیدن بسياری از پایگاه‌های خارجی خود بعد از پایان جنگ سرد ( از جمله در کوبا و ویتنام) به ادامه اجاره این ایستگاه علاقه‌مند است. گفته مي‌شود که این ایستگاه با رادارهای محلی در خاک آذربایجان تقویت مي‌شود که یکی از آنها در منطقه لِریک در نزدیکی مرز با ایران مي‌باشد. مالکیت این ایستگاه و اموال غیر منقول آن متعلق به جمهوری آذربایجان و تجهیزات قابل انتقال متعلق به روسیه است. در این ایستگاه 1500 نفر مشغول به کارند که حداقل 800 نفر از آنها متخصصین روسیه و بقیه آذری هستند. امنیت این ایستگاه نیز طبق توافق به عهده نیروی هوایی ارتش جمهوری آذربایجان است. [3]
به دنبال طرح مساله ایجاد سپر دفاع موشکی از طرف آمریکا در لهستان و جمهوری چک، روسیه پیشنهاد استفاده مشترک آمریکا از این ایستگاه را به عنوان جایگزین داد و هرچند آمریکایی‌ها فعلا" به صورت جدی مساله ایجاد سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی را دنبال نمي‌کنند ولی به دلیل احاطه کامل روسیه به ایستگاه قبه له، از این پیشنهاد استقبال نکرده‌اند. ولی در هر صورت زمینه و امکان استفاده مشترک آمریکا، روسیه و آذربایجان و یا استفاده ساختار نظامي ناتو از این ایستگاه به طور کامل از بین نرفته است.
پایگاه‌های هوایی و دریایی
طبق اطلاعات منابع نظامي، نزدیک به 50 نقطه در جمهوری آذربایجان وجود دارد که به صورت بالفعل یا بالقوه توان خدمات‌رسانی به ناوگان هوایی ( اعم از نظامي و غیر نظامی) را دارند که تراکم این نقاط در مناطق مرکزی و در مجاورت سواحل دریای خزر بیشتر است. از بین این نقاط سه پایگاه هوایی به جای مانده از ارتش شوروی دارای اهمیت زیاد و امکانات زیرساختی در خور توجهی هستند. این نقاط عبارتند از:
- پایگاه هوایی کورد امیر: این پایگاه دارای موقعیت سوق‌الجیشی هوایی به جهت قابلیت بهره‌برداری برای بمب‌افکن‌ها و هواپیماهای پشتیبانی سنگین است. این پایگاه در نزدیکی شهر کورد امیر در مناطق مرکزی کشور بوده و گفته مي‌شود بعد از تحویل به نیروی هوایی آذربایجان اصلاح وبازسازی شده است.
- پایگاه هوایی ناسوسنی: این پایگاه در منطقه ناسوسنی در حومه شهر باکو قرار دارد که بازسازی شده و برای هواپیماهای پشتیبانی و جنگنده‌های اف 16 قابل استفاده است. این پایگاه بر سر راه کریدور هوایی خزر و آسیای مرکزی به قفقاز و اروپای غربی واقع شده است.
- پایگاه هوایی یئولاخ : این پایگاه نیز در مناطق مرکزی کشور است که برای خدمات دهی به ناوگان جنگی مناسب ارزیابی مي‌شود.
علاوه بر پایگاه‌های هوایی، پایگاه‌های دریایی فرماندهی گارد خزر در باکو و پایگاه دریایی آبشارون در شبه جزیره آبشارون در نزدیکی باکو نیز برای استقرار نیروهای واکنش سریع در محدوده دریای خزر مناسب هستند. [4]
قراردادهای خرید تسلیحات وتجهیزات نظامی
جمهوری آذربایجان اخیرا" در زمینه گسترش همکاری‌های نظامي با طرف‌های خارجی فعال‌تر شده است. انعقاد قرارداد خرید خدمات امنیتی و تسلیحات و تجهیزات نظامي با شرکت‌های خارجی از این جمله است که یکی از نمونه‌های آن انعقاد قرارداد خرید تکنولوژی و تجهیزات نظامي از گروه صنایع نظامي پارامونت و شرکت آئرو سود است که گفته مي‌شود در جریان شرکت وزارت دفاع این کشور در نمایشگاه صنایع دفاعی – نظامي در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی در سپتامبر 2010 صورت گرفته است.[5] انعقاد دو قرارداد در زمینه خرید تجهیزات و همکاری در زمینه تولید مشترک برخی ملزومات مهندسی نظامي با ترکیه نیز از دیگر همکاری‌ها در این زمینه مي‌باشد که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در سال 2010 آن را دنبال کرده است. این قرارداد که بین وزیر صنایع دفاعی آذربایجان و وزیر دفاع ترکیه در جریان برگزاری نمایشگاه نظامي در کشور عمان امضاء شد، آموزش افسران آذری توسط متخصصین ترکیه رانیز شامل مي‌شود. [6]
پخش خبر فروش موشک‌های اس 300 از طرف روسیه به آذربایجان نیز هرچند به طور رسمي‌تایید نشده است، ولی نشان از گرایش باکو به افزایش همکاری‌های نظامي خارجی در راستای توانمندسازی ارتش خود دارد. گفته مي‌شود قرارداد خرید موشک‌های یاد شده که کاربرد دفاعی دارند، به ارزش 300 میلیون دلار است که رقم در خور توجهی در مبادلات تسلیحاتی آذربایجان محسوب مي‌شود. اما آنچه در این میان تردید‌آور است، نیاز کنونی باکو به چنین موشک‌ها است. آذربایجان در شرایط کنونی هدف اصلی خود را در حوزه نظامي بر مساله قره‌باغ متمرکز کرده است و این موضوع در دکترین نظامي این کشور نیز تصریح شده است.
از این رو نیاز آذربایجان به موشک‌های دوربرد اس 300 به دلیل نزدیکی جغرافیایی آذربایجان وارمنستان و نیز عدم تصور حملات هوایی جدی از سوی ارمنستان که نیاز به استفاده از این موشک‌ها را ضروری سازد، محل شک وابهام است. از آنجا که این اخبار عمدتا" در محافل خبری غیر‌آذری منتشر مي‌شود، شاید یکی از دلایل پخش این خبر ایجاد انگیزه در طرف ارمنی برای همکاری بیشتر با روسیه است. به ویژه اینکه ارمنستان در شرایطی قرار دارد که در صورت بازگشایی مرزهایش با ترکیه به دنیای غرب مي‌پیوندند و این مساله در هر صورت برای مسکو خوشایند نخواهد بود. بنابر این روسیه قصد دارد، قبل از اینکه این اتفاق احتمالی بیفتد، به اندازه کافی در ارمنستان جای پا داشته باشد.
رویکرد دفاعی – امنیتی جدید باکو ( مبتنی بر دکترین نظامی)
در دکترین نظامي جمهوری آذربایجان که بخشی از سیاستهای دفاعی – امنیتی این کشور محسوب مي‌شود و به تازگی از سوی مجلس این کشور به تصویب رسیده است، به همکاری‌های نظامي اهمیت زیادی داده شده است. طبق این دکترین شرایط استقرار پایگاه‌های نظامي‌در خاک جمهوری آذربایجان نسبت به قبل آسان‌تر گشته است. طبق ماده 21 این دکترین ایجاد پایگاه نظامي و یا استقرار قوای جنگی و یا تحرکات مشابه جنگی از سوی کشورهای خارجی در نزدیکی مرز با آذربایجان به مثابه یک تهدید نظامي‌خارجی تلقی خواهد شد. همچنین در ماده 29 این دکترین به جز در مواقعی که تعهدات بین‌المللی کشور ایجاب نماید، ایجاد پایگاه نظامي خارجی در خاک این کشور ممنوع است ولی در شرایطی که تغییرات اساسی در شرایط نظامي- سیاسی رخ دهد، دولت آذربایجان دارای حق صدور مجوز ایجاد پایگاه نظامي‌در خاک خود و یا اشکال دیگر همکاری نظامي‌خارجی خواهد بود. همچنین در این دکترین اشغال اراضی آذربایجان توسط ارتش ارمنستان یک تهدید اساسی تلقی و قید شده است که اگر کشورهای خارجی حمایت‌هایی به منظور استمرار این اشغالگری از ارمنستان داشته باشند، این حمایتها به مثابه یک اقدام تهدید آمیز علیه آذربایجان قلمداد خواهد شد. [7]
در رویکردهای دفاعی – امنیتی جدید جمهوری آذربایجان که در دکترین نظامي این کشور منعکس شده است به همکاری‌های نظامي با ناتو اهمیت زیادی داده شده و به نظر مي‌رسد با توجه به نیاز ارتش جمهوری آذربایجان به مدرن‌‌سازی بر اساس استاندارهای روز دنیا، این دکترین گرایش به سمت گسترش همکاری‌ها با ناتو را تقویت خواهد کرد.
جمهوری اسلامی ایران و سیاستهای دفاعی آذربایجان
با توجه به حوزه‌های مشترک در سیاستهای دفاعی- امنیتی ایران و جمهوری آذربایجان، هرگونه تحرک در سیاستهای یک طرف بر امنیت طرف دیگر و منطقه تاثیر خواهد گذاشت. از این رو تقویت فرآیند نظامی‌گری در جمهوری آذربایجان و تسهیل همکاری‌های نظامی این کشور با غرب، موضوعی نیست که توسط ایران نادیده گرفته شود. در این میان تمایل زیاد آمریکا به حضور نظامی در این کشور که با اهداف مختلفی از جمله حضور در نزدیکی مرزهای ایران، حضور در حوزه دریایی مهم خزر و تسهیل در پشتیبانی نیروهایش در افغانستان دنبال می شود، واقعیتی است که منافع ایران وروسیه را تهدید می‌کند.
در این زمینه روسیه، پیوندهای امنیتی – نظامی سنتی خود با باکو را حفظ کرده است و نیز به خاطر همکاری‌هایی که در عین رقابت با آمریکا دارد، نباید به اندازه ایران از این امر نگران باشد. ولی ایران نیاز به تلاشهای زیادی در این خصوص دارد. به ویژه اینکه تهدید حضور نظامی آمریکا یا ناتو در آذربایجان با تلاشهای روز‌افزون اسرائیل برای نفوذ در این کشور همراه است. بنابراین جمهوری اسلامی ایران باید کاستی‌های سالهای پیش در برقراری روابط مستحکم با آذربایجان به ویژه در حوزه نظامی – امنیتی را با دیپلماسی فعال برطرف نماید.
تلاشهای دیپلماتیک اخیر ایران در نزدیکی به باکو که به دنبال حاکمیت آذربایجان از غرب صورت گرفت، حرکت موثری است که با بهره‌گیری از ساز و کارهای جدید می‌تواند، بخش عمده خلاء ایجاد شده در مناسیات خارجی باکو را پر کند. سفرهای اخیر مقامات ایرانی به جمهوری آذربایجان که با دیدارهای آتی وزیر دفاع، رییس جمهور و و رییس مجلس ایران دنبال خواهد شد، نشان از درک حساسیت مساله و تلاش برای استفاده از فرصت پیش آمده دارد. فرصتی که در صورت عدم استفاده می‌تواند به تهدید تبدیل شود. در این میان علاوه بر اعتماد سازی بین دولت‌های دو طرف، افکار عمومی جامعه در دو کشور نیز نیاز عمیقی به بازسازی دارند.
در شرایط کنونی برخی تفکرات مخالف نزدیکی با ایران در جمهوری آذربایجان وجود دارد که عمدتا" از سوی احزاب مخالف دولت مدیریت می‌شوند. در این زمینه جامعه آذربایجان نیاز به مواضع شفاف حمایتی از سوی ایران به ویژه در مساله قره‌باغ دارند. همچنین پیشرفت‌های نظامی ایران می‌تواند، الگویی برای توسعه نظامی در جمهوری آذربایجان باشد. در صورت گسترش همکاری‌های نظامی دو کشور، تجربه ایران در جنگ با عراق می‌تواند در تامین آمادگی ارتش آذربایجان برای آزادسازی اراضی اشغالی‌اش راهگشا باشد. هرچند که وقوع جنگ دوباره در قره‌باغ به ضرر منطقه است ولی افزایش آمادگی ارتش آذربایجان در پذیرش تخلیه اراضی اشغالی توسط ارمنستان تاثیر زیادی خواهد داشت.
نتیجه‌گیری
هرچند سیاستهای چند سال اخیر دولت باکو نشان از این داشت که این کشور، توسعه همه جانبه را بدون توجه به سرنوشت مساله قره‌باغ دنبال مي‌کند و در این زمینه بر عکس ارمنستان که اکثر سیاستهای خود را به مساله قره‌باغ و مشکل با ترکیه گره زده، جمهوری آذربایجان توانسته است در سالهای اخیر با کنار ماندن ارمنستان از میدان تعاملات اقتصادی منطقه به ویژه خطوط انتقال انرژی، خود را به شکل مناسبی به بازارهای تجاری- اقتصادی غرب پیوند بزند. البته به موازات این سیاست که در ظاهر نوعی کم توجهی به مساله قره‌باغ در آن مشاهده مي‌شود، هزینه‌های نظامي آذربایجان بیشتر شده و این کشور در صدد تقویت ارتش خود بوده است. این امر حاکی از آن مي‌باشد که آذربایجان امید واقعی به حل مناقشه قره‌باغ به دست کشورهای غربی ندارد و اکنون که این کشور بی‌اعتمادی خود به غرب را در جریان تلاشهای صورت گرفته برای بازگشایی مرز ترکیه – ارمنستان آشکار ساخت، به نظر مي‌رسد که تلاشهای دولت برای همکاری‌های نظامي و خرید تسلیحات و تجهیزات جدی‌تر از قبل شده است.
هر چند جمهوری آذربایجان در زمینه صدور اجازه تاسیس پایگاه نظامي خارجی به ویژه آمریکا در خاک خود، بسیار با احتیاط و محافظه کار است و ملاحظات امنیتی همسایگان را به مثابه یک فاکتور مهم در نظر مي‌آورد ولی موقعیت سوق‌الجیشی این کشور خصوصا در کرانه دریای خزر و نیز وجود زیرساخت‌های نظامي‌در خور توجه در این کشور کوچک مقیاس، برای قدرت‌های بزرگ به ویژه نیروهای فرامنطقه‌ای وسوسه انگیز است. در این میان گرایشات باکو در پیوند گسترده‌تر و عمیق‌تر با ساختار یورو – آتلانتیک که با رقابت سایر جمهوری‌های شوروی سابق همراه است، موضوع در خور توجهی مي‌باشد که نباید ازآن غافل ماند.
از منظر ملاحظات امنیتی جمهوری اسلامي ایران نیز اتخاذ رویه‌های تقویت کننده همگرایی بیشتر باکو در منطقه و رعایت حسن همجواری با ایران، اولویتی اساسی محسوب مي‌شود. هرچند جمهوری اسلامي ایران و جمهوری آذربایجان در زمینه مسایل رژیم حقوقی خزر و نوع مناسبات خارجی با دیگر کشورها با هم اختلاف نظر دارند ولی همگرایی بیشتر دو کشور قطعا" بهتر از دوری این دو در خدمت منافع ملی دو طرف خواهد بود. در این میان نقش ایران در تقویت این همگرایی بیشتر و موثرتر است. تجربه نشان داده است که کشورهای کوچک نوع مناسبات مبتنی بر روابط برادر بزرگ – برادر کوچک را بر‌نمي‌تابند. کما اینکه آذربایجان در مناسبات با ترکیه از این نوع رابطه پیروی نکرد و ترکیه با درک به هنگام این واقعیت سعی کرد خدشه وارده به مناسبات فی مابین – در مساله بازگشایی مرز با ارمنستان - را ترمیم بخشد.
پی‌نوشت‌ها:
. http://www.theodora.com/wfbcurrent/azerbaijan/azerbaijan_military.html (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.theodora.com%2 Fwfbcurrent%2Fazerbaijan%2Fazerbaijan_military.htm l)
2 . Ibid
3. http://www.turksam.org/tr/a1286.html (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.turksam.org%2F tr%2Fa1286.html)
4 - واحدی - الیاس، برآورد استراتژیک آذربایجان( جلد دوم اقتصادی- نظامي)، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران ،تهران 1385، صص 462- 457
5. http://news.am/eng/news/29076.html (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fnews.am%2Feng%2Fne ws%2F29076.html)
6 . http://www.news.az/articles/15325 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.news.az%2Farti cles%2F15325)
7. http://www.muxbir.com/2010/06/fuad-elesgerov-herbi-doktrina-layihesi (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.muxbir.com%2F2 010%2F06%2Ffuad-elesgerov-herbi-doktrina-layihesi)
نويسنده: الیاس واحدی، كارشناس مسائل قفقاز
----------------------------------------------------------
http://iras.ir/files/fa/news/1389/7/14/962_385.jpg
ايراس: تحركات نظامي جمهوري آذربايجان و همکاری‌های نظامي خارجی اين كشور طي سال‌ها و ماه‌ها اخير به نحو محسوسي تشديد شده و هرچند مقامات آذري بر دفاعي بودن اين اقدامات تأكيد دارند، اما اين تحركات اسباب نگراني برخي از همسايگان باكو شده است. تصویب دکترین نظامي جديد آذربايجان نيز تأكيدي مشهود بر تغییر سیمای نظامي اين کشور و افزايش توانمندی‌های داخلی و همکاری‌های نظامي خارجی آن مي‌باشد. در اين ميان، با عنايت به اهميت امنيت مرزهاي شمالي ايران، احمد وحيدي، وزير دفاع ايران طي سفري به جمهوري آذربايجان درصدد است تا مسائل امنيت متقابل و منطقه‌اي را با مقامات اين كشور در ميان بگذارد.
مقدمه
جمهوری آذربایجان که در ابتدای استقلال خود با لشکرکشی خونین ارتش سرخ شوروی به باکو و رویداد معروف به ژانویه سیاه و پس از آن با شورش نظامیان ارمنی در قره‌باغ و تهاجم گسترده ارتش ارمنستان واشغال قره‌باغ کوهستانی و 7 منطقه (رایون) آذری‌نشین در اطراف قره‌باغ روبرو گشت، گرایش چندانی به همکاری‌های گسترده نظامي نداشت. در این دوره آذربایجان یا مانند ایاز مطلبوف به استمرار سلطه روسیه در ابعاد نظامي علاقه‌مند بود و یا مانند ابوالفضل ایلچی بیگ به جدایی آذربایجان از ساختار پسا‌شوروی و گرایش به غرب مي‌اندیشد که برآیند هردوی اینها، نابسامانی داخلی و ضعف سیاستهای دفاعی بود و رویه میانه حیدر علی‌يف سیاستمدار کهنه کار آذری، هرچند با موفقیت‌هایی همراه بود، ولی نه در دوران جنگ (سالهای پایانی) منجر به بازپس‌گیری اراضی اشغالی کشور شد و نه پس از آتش‌بس توانست از راه‌های دیپلماتیک به این مهم نایل شود.
این رویه توسط الهام علی‌يف نیز دنبال شده و به رغم موفقیت‌های در خور توجه در عرصه‌های اقتصادی و تقویت بنیه نظامي کشور در زمینه اعاده تمامیت ارضی کشور هنوز به هدف خود نایل نشده است. به نظر مي‌رسد حاکمیت آذربایجان تلاشهای قبلی در زمینه تقویت توان نظامي کشور را ناکافی مي‌داند و درصدد است تا تغییراتی را در سیمای نظامي کشور صورت دهد. تصویب دکترین نظامي در مجلس ملی کشور، نشان دهنده این است که حاکمیت کشور در پی شکل‌دهی هویت نظامي مستقل است. سیمای نظامي‌جدید کشور ابعاد مختلفی مشتمل بر توانمندی‌های داخلی و همکاری‌های نظامي خارجی خواهد داشت وتلاشهای آتی دولت باکو در این راستا ادامه خواهد یافت.
توسعه ارتش در جمهوری آذربایجان
تجهیزات نظامي وتسلیحات ارتش آذربایجان عموما" فاقد کارآمدی لازم برای نیازهای روز یک ارتش مدرن است. این تجهیزات عمدتا" باقیمانده تسلیحاتی است که ارتش شوروی پس از خروج از این سرزمین در دهه 1990 از خود به جای گذاشت. تلاشهای باکو برای مدرن سازی این ارتش که پس از آتش بس در جبهه‌های جنگ با ارمنستان و بازگشت درآمدهای نفت وگاز شروع شد، به رغم ایجاد تغییرات محسوس و در‌خور توجه، هنوز نتوانسته است از این ارتش سیمای نظامي‌روزآمد و مدرن ارایه نماید.
جمهوری آذربایجان 2.6 % از تولید ناخالص داخلی خود را به هزینه‌های نظامي و دفاعی اختصاص مي‌دهد که از این حیث رده سی‌ام را در جهان به خود اختصاص داده است. این در حالی است که جمهوری ارمنستان به عنوان اصلی‌ترین خطر امنیتی ونظامي برای آذربایجان با اختصاص 6.5 % از تولید ناخالص داخلی خود به هزینه‌های نظامي، در رده ششم جهان قرار دارد. البته با توجه به نسبت حدود 5 برابری اقتصاد آذربایجان به ارمنستان، هزینه‌های نظامي سالانه باکو حدود دو برابر ایروان( 2 میلیارد در برابر 1 میلیارد) تخمین زده مي‌شود [1]
شاید به همین سبب است که دولت ارمنستان به خاطر نگرانی از سرازیر شدن دلارهای نفتی باکو برای قدرتمند سازی ارتش، هزینه‌های نظامي را جزو اولویت‌های اول خود تلقی مي‌کند. به عبارت دیگر هزینه خصومت دو کشور در آذربایجان از منابع ملی نفت وگاز ودر ارمنستان از طریق فشار بر اقتصاد ملی و کاهش سهم سایر بخش‌های اقتصادی تامین مي‌شود. هر چند در آذربایجان نیز مساله قره‌باغ مساله اصلی شمرده مي‌شود، ولی روحیه نظامي‌گری در ساختار دولت و در جامعه کمتر مي‌باشد. در سالهای اخیر این کشور مدت زمان سربازی را برای افراد تحصیل‌کرده از 18 ماه به 12 ماه کاهش داده است. [2]
زیر ساخت‌های توسعه همکاری‌های نظامي
ایستگاه راداری قَبَه‌لَه
ایستگاه راداری "قبه‌له" در دوران جنگ سرد و در راستای مقابله شوروی با تحرکات ناتو و برنامه‌های نظامي ترکیه و پاکستان به عنوان متحدین غرب از سال 1978 تا1984 تاسیس و در 1985 رسما" بهره برداری شد. این ایستگاه با فضای 210 هکتار در روستای زاراگان شهر قبه له در 320 کیلومتری شمال‌غرب باکو تاسیس شد و توانایی شناسایی انوع هواپیما و موشک‌های قاره پیما در نیمکره شمالی( تا شعاع 7200 کیلومتری) را دارد. رادار این ایستگاه از تیپ داریال است که گفته مي‌شود در نوع خود در دنیا بی‌نظیر است. این ایستگاه قادر است، حتی موشک‌هایی را که از زیردریایی‌ها در اقیانوس هند شلیک مي‌شود در 2 تا 3 ثانیه شناسایی و ابعاد، جهت و سرعت آن را احصاء نماید. این ایستگاه به همراه 8 ایستگاه راداری دیگر که اکنون 3 مورد در فدراسیون روسیه، 5 مورد دیگر در اکراین، قزاقستان و روسیه سفید هستند، سیستم یکپارچه دفاع موشکی و هسته‌ای اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل مي‌دادند که در شرایط کنونی به جز ایستگاه‌های موجود در آذربایجان و روسیه سفید بقیه یا تعطیل شده‌اند و یا اهمیت چندانی ندارند و در این میان ایستگاه قبه له به سبب کنترل تا مناطق دوردست در جنوب روسیه و منطقه خاورمیانه اهمیت زیادی دارد.
از آنجا که دولت آذربایجان قصد ایجاد پایگاه نظامي‌خارجی در کشورش را نداشت، این ایستگاه را به صورت اجاره در اختیار روسیه قرار داده که آخرین قرارداد در این زمینه با مدت 10 ساله در 2002 امضاء شده است. این ایستگاه برای روسیه بسيار حیاتی است و بدون آن امنیت دفاع موشکی و هوایی روسیه از سمت جنوب به مشکل بر مي‌خورد. از این روست که روسیه علی‌رغم بر چیدن بسياری از پایگاه‌های خارجی خود بعد از پایان جنگ سرد ( از جمله در کوبا و ویتنام) به ادامه اجاره این ایستگاه علاقه‌مند است. گفته مي‌شود که این ایستگاه با رادارهای محلی در خاک آذربایجان تقویت مي‌شود که یکی از آنها در منطقه لِریک در نزدیکی مرز با ایران مي‌باشد. مالکیت این ایستگاه و اموال غیر منقول آن متعلق به جمهوری آذربایجان و تجهیزات قابل انتقال متعلق به روسیه است. در این ایستگاه 1500 نفر مشغول به کارند که حداقل 800 نفر از آنها متخصصین روسیه و بقیه آذری هستند. امنیت این ایستگاه نیز طبق توافق به عهده نیروی هوایی ارتش جمهوری آذربایجان است. [3]
به دنبال طرح مساله ایجاد سپر دفاع موشکی از طرف آمریکا در لهستان و جمهوری چک، روسیه پیشنهاد استفاده مشترک آمریکا از این ایستگاه را به عنوان جایگزین داد و هرچند آمریکایی‌ها فعلا" به صورت جدی مساله ایجاد سپر دفاع موشکی در اروپای شرقی را دنبال نمي‌کنند ولی به دلیل احاطه کامل روسیه به ایستگاه قبه له، از این پیشنهاد استقبال نکرده‌اند. ولی در هر صورت زمینه و امکان استفاده مشترک آمریکا، روسیه و آذربایجان و یا استفاده ساختار نظامي ناتو از این ایستگاه به طور کامل از بین نرفته است.
پایگاه‌های هوایی و دریایی
طبق اطلاعات منابع نظامي، نزدیک به 50 نقطه در جمهوری آذربایجان وجود دارد که به صورت بالفعل یا بالقوه توان خدمات‌رسانی به ناوگان هوایی ( اعم از نظامي و غیر نظامی) را دارند که تراکم این نقاط در مناطق مرکزی و در مجاورت سواحل دریای خزر بیشتر است. از بین این نقاط سه پایگاه هوایی به جای مانده از ارتش شوروی دارای اهمیت زیاد و امکانات زیرساختی در خور توجهی هستند. این نقاط عبارتند از:
- پایگاه هوایی کورد امیر: این پایگاه دارای موقعیت سوق‌الجیشی هوایی به جهت قابلیت بهره‌برداری برای بمب‌افکن‌ها و هواپیماهای پشتیبانی سنگین است. این پایگاه در نزدیکی شهر کورد امیر در مناطق مرکزی کشور بوده و گفته مي‌شود بعد از تحویل به نیروی هوایی آذربایجان اصلاح وبازسازی شده است.
- پایگاه هوایی ناسوسنی: این پایگاه در منطقه ناسوسنی در حومه شهر باکو قرار دارد که بازسازی شده و برای هواپیماهای پشتیبانی و جنگنده‌های اف 16 قابل استفاده است. این پایگاه بر سر راه کریدور هوایی خزر و آسیای مرکزی به قفقاز و اروپای غربی واقع شده است.
- پایگاه هوایی یئولاخ : این پایگاه نیز در مناطق مرکزی کشور است که برای خدمات دهی به ناوگان جنگی مناسب ارزیابی مي‌شود.
علاوه بر پایگاه‌های هوایی، پایگاه‌های دریایی فرماندهی گارد خزر در باکو و پایگاه دریایی آبشارون در شبه جزیره آبشارون در نزدیکی باکو نیز برای استقرار نیروهای واکنش سریع در محدوده دریای خزر مناسب هستند. [4]
قراردادهای خرید تسلیحات وتجهیزات نظامی
جمهوری آذربایجان اخیرا" در زمینه گسترش همکاری‌های نظامي با طرف‌های خارجی فعال‌تر شده است. انعقاد قرارداد خرید خدمات امنیتی و تسلیحات و تجهیزات نظامي با شرکت‌های خارجی از این جمله است که یکی از نمونه‌های آن انعقاد قرارداد خرید تکنولوژی و تجهیزات نظامي از گروه صنایع نظامي پارامونت و شرکت آئرو سود است که گفته مي‌شود در جریان شرکت وزارت دفاع این کشور در نمایشگاه صنایع دفاعی – نظامي در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی در سپتامبر 2010 صورت گرفته است.[5] انعقاد دو قرارداد در زمینه خرید تجهیزات و همکاری در زمینه تولید مشترک برخی ملزومات مهندسی نظامي با ترکیه نیز از دیگر همکاری‌ها در این زمینه مي‌باشد که وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در سال 2010 آن را دنبال کرده است. این قرارداد که بین وزیر صنایع دفاعی آذربایجان و وزیر دفاع ترکیه در جریان برگزاری نمایشگاه نظامي در کشور عمان امضاء شد، آموزش افسران آذری توسط متخصصین ترکیه رانیز شامل مي‌شود. [6]
پخش خبر فروش موشک‌های اس 300 از طرف روسیه به آذربایجان نیز هرچند به طور رسمي‌تایید نشده است، ولی نشان از گرایش باکو به افزایش همکاری‌های نظامي خارجی در راستای توانمندسازی ارتش خود دارد. گفته مي‌شود قرارداد خرید موشک‌های یاد شده که کاربرد دفاعی دارند، به ارزش 300 میلیون دلار است که رقم در خور توجهی در مبادلات تسلیحاتی آذربایجان محسوب مي‌شود. اما آنچه در این میان تردید‌آور است، نیاز کنونی باکو به چنین موشک‌ها است. آذربایجان در شرایط کنونی هدف اصلی خود را در حوزه نظامي بر مساله قره‌باغ متمرکز کرده است و این موضوع در دکترین نظامي این کشور نیز تصریح شده است.
از این رو نیاز آذربایجان به موشک‌های دوربرد اس 300 به دلیل نزدیکی جغرافیایی آذربایجان وارمنستان و نیز عدم تصور حملات هوایی جدی از سوی ارمنستان که نیاز به استفاده از این موشک‌ها را ضروری سازد، محل شک وابهام است. از آنجا که این اخبار عمدتا" در محافل خبری غیر‌آذری منتشر مي‌شود، شاید یکی از دلایل پخش این خبر ایجاد انگیزه در طرف ارمنی برای همکاری بیشتر با روسیه است. به ویژه اینکه ارمنستان در شرایطی قرار دارد که در صورت بازگشایی مرزهایش با ترکیه به دنیای غرب مي‌پیوندند و این مساله در هر صورت برای مسکو خوشایند نخواهد بود. بنابر این روسیه قصد دارد، قبل از اینکه این اتفاق احتمالی بیفتد، به اندازه کافی در ارمنستان جای پا داشته باشد.
رویکرد دفاعی – امنیتی جدید باکو ( مبتنی بر دکترین نظامی)
در دکترین نظامي جمهوری آذربایجان که بخشی از سیاستهای دفاعی – امنیتی این کشور محسوب مي‌شود و به تازگی از سوی مجلس این کشور به تصویب رسیده است، به همکاری‌های نظامي اهمیت زیادی داده شده است. طبق این دکترین شرایط استقرار پایگاه‌های نظامي‌در خاک جمهوری آذربایجان نسبت به قبل آسان‌تر گشته است. طبق ماده 21 این دکترین ایجاد پایگاه نظامي و یا استقرار قوای جنگی و یا تحرکات مشابه جنگی از سوی کشورهای خارجی در نزدیکی مرز با آذربایجان به مثابه یک تهدید نظامي‌خارجی تلقی خواهد شد. همچنین در ماده 29 این دکترین به جز در مواقعی که تعهدات بین‌المللی کشور ایجاب نماید، ایجاد پایگاه نظامي خارجی در خاک این کشور ممنوع است ولی در شرایطی که تغییرات اساسی در شرایط نظامي- سیاسی رخ دهد، دولت آذربایجان دارای حق صدور مجوز ایجاد پایگاه نظامي‌در خاک خود و یا اشکال دیگر همکاری نظامي‌خارجی خواهد بود. همچنین در این دکترین اشغال اراضی آذربایجان توسط ارتش ارمنستان یک تهدید اساسی تلقی و قید شده است که اگر کشورهای خارجی حمایت‌هایی به منظور استمرار این اشغالگری از ارمنستان داشته باشند، این حمایتها به مثابه یک اقدام تهدید آمیز علیه آذربایجان قلمداد خواهد شد. [7]
در رویکردهای دفاعی – امنیتی جدید جمهوری آذربایجان که در دکترین نظامي این کشور منعکس شده است به همکاری‌های نظامي با ناتو اهمیت زیادی داده شده و به نظر مي‌رسد با توجه به نیاز ارتش جمهوری آذربایجان به مدرن‌‌سازی بر اساس استاندارهای روز دنیا، این دکترین گرایش به سمت گسترش همکاری‌ها با ناتو را تقویت خواهد کرد.
جمهوری اسلامی ایران و سیاستهای دفاعی آذربایجان
با توجه به حوزه‌های مشترک در سیاستهای دفاعی- امنیتی ایران و جمهوری آذربایجان، هرگونه تحرک در سیاستهای یک طرف بر امنیت طرف دیگر و منطقه تاثیر خواهد گذاشت. از این رو تقویت فرآیند نظامی‌گری در جمهوری آذربایجان و تسهیل همکاری‌های نظامی این کشور با غرب، موضوعی نیست که توسط ایران نادیده گرفته شود. در این میان تمایل زیاد آمریکا به حضور نظامی در این کشور که با اهداف مختلفی از جمله حضور در نزدیکی مرزهای ایران، حضور در حوزه دریایی مهم خزر و تسهیل در پشتیبانی نیروهایش در افغانستان دنبال می شود، واقعیتی است که منافع ایران وروسیه را تهدید می‌کند.
در این زمینه روسیه، پیوندهای امنیتی – نظامی سنتی خود با باکو را حفظ کرده است و نیز به خاطر همکاری‌هایی که در عین رقابت با آمریکا دارد، نباید به اندازه ایران از این امر نگران باشد. ولی ایران نیاز به تلاشهای زیادی در این خصوص دارد. به ویژه اینکه تهدید حضور نظامی آمریکا یا ناتو در آذربایجان با تلاشهای روز‌افزون اسرائیل برای نفوذ در این کشور همراه است. بنابراین جمهوری اسلامی ایران باید کاستی‌های سالهای پیش در برقراری روابط مستحکم با آذربایجان به ویژه در حوزه نظامی – امنیتی را با دیپلماسی فعال برطرف نماید.
تلاشهای دیپلماتیک اخیر ایران در نزدیکی به باکو که به دنبال حاکمیت آذربایجان از غرب صورت گرفت، حرکت موثری است که با بهره‌گیری از ساز و کارهای جدید می‌تواند، بخش عمده خلاء ایجاد شده در مناسیات خارجی باکو را پر کند. سفرهای اخیر مقامات ایرانی به جمهوری آذربایجان که با دیدارهای آتی وزیر دفاع، رییس جمهور و و رییس مجلس ایران دنبال خواهد شد، نشان از درک حساسیت مساله و تلاش برای استفاده از فرصت پیش آمده دارد. فرصتی که در صورت عدم استفاده می‌تواند به تهدید تبدیل شود. در این میان علاوه بر اعتماد سازی بین دولت‌های دو طرف، افکار عمومی جامعه در دو کشور نیز نیاز عمیقی به بازسازی دارند.
در شرایط کنونی برخی تفکرات مخالف نزدیکی با ایران در جمهوری آذربایجان وجود دارد که عمدتا" از سوی احزاب مخالف دولت مدیریت می‌شوند. در این زمینه جامعه آذربایجان نیاز به مواضع شفاف حمایتی از سوی ایران به ویژه در مساله قره‌باغ دارند. همچنین پیشرفت‌های نظامی ایران می‌تواند، الگویی برای توسعه نظامی در جمهوری آذربایجان باشد. در صورت گسترش همکاری‌های نظامی دو کشور، تجربه ایران در جنگ با عراق می‌تواند در تامین آمادگی ارتش آذربایجان برای آزادسازی اراضی اشغالی‌اش راهگشا باشد. هرچند که وقوع جنگ دوباره در قره‌باغ به ضرر منطقه است ولی افزایش آمادگی ارتش آذربایجان در پذیرش تخلیه اراضی اشغالی توسط ارمنستان تاثیر زیادی خواهد داشت.
نتیجه‌گیری
هرچند سیاستهای چند سال اخیر دولت باکو نشان از این داشت که این کشور، توسعه همه جانبه را بدون توجه به سرنوشت مساله قره‌باغ دنبال مي‌کند و در این زمینه بر عکس ارمنستان که اکثر سیاستهای خود را به مساله قره‌باغ و مشکل با ترکیه گره زده، جمهوری آذربایجان توانسته است در سالهای اخیر با کنار ماندن ارمنستان از میدان تعاملات اقتصادی منطقه به ویژه خطوط انتقال انرژی، خود را به شکل مناسبی به بازارهای تجاری- اقتصادی غرب پیوند بزند. البته به موازات این سیاست که در ظاهر نوعی کم توجهی به مساله قره‌باغ در آن مشاهده مي‌شود، هزینه‌های نظامي آذربایجان بیشتر شده و این کشور در صدد تقویت ارتش خود بوده است. این امر حاکی از آن مي‌باشد که آذربایجان امید واقعی به حل مناقشه قره‌باغ به دست کشورهای غربی ندارد و اکنون که این کشور بی‌اعتمادی خود به غرب را در جریان تلاشهای صورت گرفته برای بازگشایی مرز ترکیه – ارمنستان آشکار ساخت، به نظر مي‌رسد که تلاشهای دولت برای همکاری‌های نظامي و خرید تسلیحات و تجهیزات جدی‌تر از قبل شده است.
هر چند جمهوری آذربایجان در زمینه صدور اجازه تاسیس پایگاه نظامي خارجی به ویژه آمریکا در خاک خود، بسیار با احتیاط و محافظه کار است و ملاحظات امنیتی همسایگان را به مثابه یک فاکتور مهم در نظر مي‌آورد ولی موقعیت سوق‌الجیشی این کشور خصوصا در کرانه دریای خزر و نیز وجود زیرساخت‌های نظامي‌در خور توجه در این کشور کوچک مقیاس، برای قدرت‌های بزرگ به ویژه نیروهای فرامنطقه‌ای وسوسه انگیز است. در این میان گرایشات باکو در پیوند گسترده‌تر و عمیق‌تر با ساختار یورو – آتلانتیک که با رقابت سایر جمهوری‌های شوروی سابق همراه است، موضوع در خور توجهی مي‌باشد که نباید ازآن غافل ماند.
از منظر ملاحظات امنیتی جمهوری اسلامي ایران نیز اتخاذ رویه‌های تقویت کننده همگرایی بیشتر باکو در منطقه و رعایت حسن همجواری با ایران، اولویتی اساسی محسوب مي‌شود. هرچند جمهوری اسلامي ایران و جمهوری آذربایجان در زمینه مسایل رژیم حقوقی خزر و نوع مناسبات خارجی با دیگر کشورها با هم اختلاف نظر دارند ولی همگرایی بیشتر دو کشور قطعا" بهتر از دوری این دو در خدمت منافع ملی دو طرف خواهد بود. در این میان نقش ایران در تقویت این همگرایی بیشتر و موثرتر است. تجربه نشان داده است که کشورهای کوچک نوع مناسبات مبتنی بر روابط برادر بزرگ – برادر کوچک را بر‌نمي‌تابند. کما اینکه آذربایجان در مناسبات با ترکیه از این نوع رابطه پیروی نکرد و ترکیه با درک به هنگام این واقعیت سعی کرد خدشه وارده به مناسبات فی مابین – در مساله بازگشایی مرز با ارمنستان - را ترمیم بخشد.
پی‌نوشت‌ها:
. http://www.theodora.com/wfbcurrent/azerbaijan/azerbaijan_military.html (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.theodora.com%2 Fwfbcurrent%2Fazerbaijan%2Fazerbaijan_military.htm l)
2 . Ibid
3. http://www.turksam.org/tr/a1286.html (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.turksam.org%2F tr%2Fa1286.html)
4 - واحدی - الیاس، برآورد استراتژیک آذربایجان( جلد دوم اقتصادی- نظامي)، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران ،تهران 1385، صص 462- 457
5. http://news.am/eng/news/29076.html (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fnews.am%2Feng%2Fne ws%2F29076.html)
6 . http://www.news.az/articles/15325 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.news.az%2Farti cles%2F15325)
7. http://www.muxbir.com/2010/06/fuad-elesgerov-herbi-doktrina-layihesi (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.muxbir.com%2F2 010%2F06%2Ffuad-elesgerov-herbi-doktrina-layihesi)
نويسنده: الیاس واحدی، كارشناس مسائل قفقاز