افسون بازی های کلامی کهن ( قسمت اول )

[AreZoO]

افسون بازی های کلامی کهن

بخش اول :
چکیده:


http://img.tebyan.net/big/1389/02/19913325179170351112221142135252541073150.jpg
بازی های کلامی با بهره گیری از بسیاری ظرفیت های مختلف زبان، در یک بستر اجتماعی- فرهنگی، می تواند دست مایه بسیاری از پژوهش های فرهنگی قرار گیرد. در این مقاله سعی شده است که با هدف بررسی انواع بازی های کلامی در ادبیات کهن فارسی به مقوله زبان و بازی پرداخته شود.شاید بسیاری از بازی ها به عنوان یک بازی کلامی شناخته نشوند، اما در اینجا سعی شده است به بازی هایی پرداخته شود که وجه غالب آنها به کارگیری ویژگی های مختلف زبان است و در نهایت نشان داده شود که چگونه کودک در یک بستر فرهنگی از طریق بازی کلامی به ظرفیت های مختلف زبان دست می یابد.

مقدمه:

بی تردید یکی از راه های بررسی فرهنگ و تاریخ بشری، بررسی زبان است. بسیاری از ریشه های اساسی اندیشه و تفکر که از نسلی به نسل دیگر در قالب های مختلف فرهنگی منتقل می شود، در چارچوب زبان قابل بازیابی است. بازی به عنوان یکی از زنده ترین و پویاترین ابعاد فرهنگی زندگی مطرح است. بنابراین شاید پرداختن به بازی های کلامی با ویژگی دوبعدی در بازی و زبان، به بازنمایی بسیاری از حیطه های فرهنگ در زندگی اجتماعی و تاریخی کودک بینجامد.
در روش شناسی بررسی حوزه های فرهنگی این گرایش وجود دارد که هر حوزه ای دارای بازی های زبانی است که قوانین ویژه خود را دارد و هرگز نمی توان خارج از یک بافت فرهنگی به داوری در مورد بازی زبانی آن حوزه پرداخت. بر این اساس بازی کلامی نیز مجموعه ای از فعالیت هایی تلقی می شود که نظام ارزشی تابع یک بستر فرهنگی تبعیت می کند. پیوندهای اجتماعی همه در بستر زبان صورت می گیرند. اما بافت اجتماعی ترکیبی از تار و پودهای بسیار گوناگون است. بنابراین حتی اگر بررسی زبان از طریق بازی کلامی در فرهنگ های مختلف به وجوه اشتراکی برسد، در هر بافت اجتماعی ویژگی های خاص خود را خواهد داشت.
از طرف دیگر معنی، کنش اندیشه به مفهوم کامل آن است و در همان حال جزء جدایی ناپذیر کلمه. بنابراین معنی هم اندیشه و هم گفتار را در بر می گیرد. از این رو برای کاوش در بازی کلامی، شاید مناسب باشد. به تحلیل معنی شناختی دست یافت که مطالعه کارکرد و ساختار بازی را هم در اندیشه و هم در گفتار در برمی گیرد.در این مقاله سعی شده است با این رویکرد برخی بازی های کلامی کهن فارسی بررسی شود.

نقش زبان در بازی

http://img.tebyan.net/big/1389/02/1688258212279414172832821417423926158221.jpg
زبان فقط وسیله ارتباط نیست، بلکه مخزن نیروی عقلی، ذهنی و انبار تجربه بشری است. هنگامی که کودک این نکته بسیار مهم را کشف می کند که هر چیزی برای خود نامی دارد، نه فقط بر کلمات به عنوان نام ها احاطه می یابد، بلکه کلمات را به عنوان علائم درک می کند. این علائم به نوبه خود موجب تفکر نمادین در کودک می شود. (آندروا، 1373: 161)
امروز این تفکر وجود دارد که آموزش غیرمستقیم از طریق بازی، توانایی های کودک را تحت سلطه او قرار می دهد. لوتمن بازی را به عنوان یکی از وسایل عمده احاطه بر وضعیت های گوناگون رفتار معرفی می کند. بازی نقش مهمی در زندگی و تاریخ بشر دارد از طریق بازی است که کودک رفتارهای تک معنایی را به رفتارهای چند معنایی تبدیل می کند، فرصت ها و محتمل ترین وقایع را به وجود می آورد و راه حل های مختلف را ممکن می سازد. (همان 136)
آگاهی یافتن بر زبان و تسلط یافتن بر آن می تواند در باره تولید سیستم زبانی و تغییر آن در کودکان موثر باشد. همواره نشان داده شده است که ارتباط نیرومندی بین زبان و بازی وجود دارد. زبان و بازی نمادین هر دو شامل توانایی فرد در بازنمایی ذهنی جهان است. بنابراین جای شگفتی نیست که الگوهای رشدی زبان و بازی با یکدیگر موازی هستند و اختلال زبان با نقص در بازی نمادین رابطه دارد.
در ابتدا فعالیت زبانی، تقلیدی است. اما لحظه ای که کودک در می یابد صوت ها می توانند معنای داشته باشند و برای بیان چیزی به کار روند، با شدت و قوت بر جنبه های آوایی و معنایی کلمات احاطه می یابد به گونه ای که کودکان 2 تا 5 ساله در شکل و معنی کلمات آفرینینده می شوند.
برخی معتقدند که طرز استفاده از کلمات در کودکان و شاعران مشابه است. کودکان به دلیل دریافت معنی ریشه ها، پیشوندها و پسوندها و تماس با عناصر ساختاری قادرند که کلمات غیر ادبی نظیر خنده ساز، وقت تلف کن و ... تولید کنند که در عین حال با قواعد عام زبان مادری تطبیق می کند. واژگان کودک به دلیل انتقال معانی کلمات به کلمات دیگر در ورای چارچوب زبان بزرگسالان قرار می گیرد و به آن وجهی شاعرانه می بخشد. این تشابه این مکان را برای کودکان و هنرمندان به وجود می آورد تا جهان را مشابه ببینند و پاسخ های مشابهی به آن بدهند.
تحقیقات نشان داده است که وزن ها و نواهای ملایم شعری، یعنی سازمان درونی خاص شعر در جنبه های معینی مشابه سخن گفتن کودکان است. کودکان از صوت های موزون و جریان سخن مثل لالایی ها لذت می برند. زیرا چنین خصیصه هایی با بعضی از ساختارهای درون ذهن که خودشان به طرز خاصی در ارتباط با زبان سامان می دهند، هماهنگی دارند.
از نظر ژان پیاژه ، دو ویژگی بسیار مهم اندیشه کودکان، جاندار پنداری و خود محوری است. ادراک جاندار پندارانه از طبیعت، صاحب شعور، روح و هدف دانستن همه چیز در پیرامون از ویژگی های کودکان است. خود زبان اغلب اشیای بی روح را همچون چیزهای دارای روح و اراده تصویر می کند. برای مثال دریا در عذاب است، باد موبه می کند، آسمان ترشرویی می کند. ما به کودکان می آموزیم که به اشیا بدین طریق روح بدهند. (پیشین: 167)
بازی کلامی، روابط جدیدی برای زبان بنا می کند و زبان را به موضع پژوهش (از طریق بازی) تبدیل می کند و به کودک کمک می نماید تا به سطح جدیدی از گفتار دست یابد. بازی در چنین موقعیت هایی از زبان می تواند خصیصه هایی چون هدفمندی، خود انگیزی و خود اندیشی پیدا کند.
چنین بازی هایی امکان خوبی در اختیار کودکان قرار می دهند تا به زبان همچون وسیله ای برای بیان آنطور که خود می خواهند، توجه نمایند و برای کشف جنبه های دستوری و واژگانی توانمند شوند، و در نهایت آن جنبه ها را به مضمون معنایی علایم زبانی مرتبط کنند.

از این رو کودکان از طریق بازی های کلامی با گستره زبان آشنا می شوند و با تسلط بر دنیای نمادین کلمات به باز تولید معانی می پردازند.

انواع بازی های زبان

بازی با صداها: غان و غون کردن خودانگیخته نوزاد در سال اول زندگی، عنصر مهمی در رشد زبان است و پاسخ بزرگسال به عنوان تقویت اجتماعی مطرح است و والدین به صورت ناخواسته کودکان را وادار می کنند که صداهای متناسب با زبانی که آنها صحبت می کنند، تولید نمایند. کودکان با صداها از راه صحبت کردن خنده دار، هم بازی می کنند و هم صداهای خود را به صورتی غیرطبیعی در می آورند.
بازی با قافیه ها و کلمه ها: کودکان شیفته آوازها، سرودها و کلمه های هم قافیه هستند و از تولید الگوهای قافیه دار بی معنی لذت می برند. با رشد زبان و شروع زبان آموزی در مدرسه، توانایی ساختن کلمه های هم قافیه در کودکان رشد می کند.
بازی با نظام های زبان شناختی: بازی انفرادی به شکل آزمودن ترتیب کلمات در جمله، ممکن است که اساس رشد ساختارهای دستوری زبان را شکل دهد. کودکان مرتب جمله می سازند و آن را در هم می ریزند و درک بهتری از کارکرد آن پیدا می کنند. فهرست کلمه ها، اعداد یا حروف را از حفظ می خوانند و با خود به گفتگو می پردازند. در این بازی های زبانی، کودکان اجزای سازنده گفتار را از یکدیگر جدا می کنند و در کنار هم قرار می دهند.
بازی با معنای زبان: بازی نمادین می تواند به کودکان کمک کند تا معنای کلمات را بهتر درک کنند. برای مثال نمایش خلاق پس از خواندن یک داستان، درک و فهم بیشتر و حافظه قوی تر درباره جزییات داستان ایجاد می کند. (هیوز، 1384: 285)
بنابراین بازی های کلامی در سه سطح متفاوت عمل می کنند:
صورت شناسی: تحلیل دقیقی از شکل آوایی کلمه ارائه می دهد.
معنا شناسی: مفهوم کلمه را مشخص می کند.
ریخت شناسی: تجسم ملموسی از مفهوم مناسبات میان شکل و معنی را (بویژه از طریق شعر) ارایه می کند.
برای دستیابی به این سطوح زبان، سه عملیات بنیادی پیشنهاد شده است: دگرگون سازی (تغییر)، مقایسه و نمونه سازی. برای مثال در تحلیل ریخت شناسی:
1- تغییر: کلمه تغییر می یابد و یک سری اشکال قابل مقایسه از یک ریشه را بازتولید می شود.
2- مقایسه: شکل و معنای کلمات مقایسه و تک واژه های کلمه مشخص می گردد.
3- نمونه سازی: مشخص می شود که چه بخش هایی چه معنایی می دهند و از ساختار ریخت معنایی کشف شده کلمه، کلمات جدید ساخته می شود. (آندروا، 190: 1373)
ادامه دارد ...

[AreZoO]

آن چیست که مرموز است؟

افسون بازی های کلامی کهن

بخش دوم :

نقش تخیل در بازی کلامی

http://img.tebyan.net/big/1389/02/2047718517310919340238195219149125108164149144.jpg
تخیل نقشی استثنایی در زندگی بشر بازی می کند زیرا حوزه جدیدی از فعالیت را می گشاید که در سطح آرمانی خود، با واقعیت به طریقی بسیار ویژه مرتبط است. تخیل گرانبهاست زیرا ما را قادر به آفرینش تصویری از چیزی می سازد که در واقعیت نه وجود دارد و نه تاکنون وجود داشته است بلکه بعضی از نیازهای ما را برآورده می کند. تخیل، کودک را قادر می سازد تا مشکلات عمده را حل کند و یک صورت ذهنی (ایماژ) بیافریند که مناسبتی با واقعیت ندارد اما با نیازهای او هماهنگ است. این توانایی خلاقانه، تصویری آرمانی می آفریند که وجود ندارد اما می تواند تحت اوضاع و احوال معینی وجود داشته باشد.
برای به وجود آوردن یک تصویر یا ادراک آرمانی، باید به یک سطح معینی از رشد ذهنی، توانایی نهایی عقلی، حافظه و بلوغ عاطفی دست پیدا کنیم. در چنین شرایطی، کودک نوع جدید و متفاوتی از واقعیت را خلق می کند که می تواند وضع دیگران را در جهان جهت دهد و هدف ها و نیازهای جدید را در خویشتن خود و پیرامون خود متولد سازد.
در فرایند بازی های نمادین، معناشناسی و جنبه های قابل دیدن می توانند از هم دور شوند و همین جاست که تخیل پا به عرصه وجود می گذارد. هنگامی که کودک به ایفای نقش می پردازد و نقش بازی می کند، مناسبات انسانی را نسخه برداری می کند و تلاش می کند که معنای آن را به دست آورد. (همان: 98)
اعمال کودک در بازی نمادین، با نفس شی ای که با آن بازی می کند تعیین نمی شود بلکه با طرز و نوع پنداری که کودک از آن شی دارد، معین می گردد. هنگامی که کودک از «دیگچه» به عنوان یک کلاه جادویی استفاده می کند، برای نخستین بار کلمه دیگچه از معنای لغوی خود جدا می شود و در وضعیت نویی به کار گرفته می شود که هم واقعی است و هم تخیلی. به این ترتیب کودک از وابستگی به اشیا رها می شود و به درجاتی آزاد دست می یابد.
در جریان بازی نمادین کودکی که خود را مسافر یا هدایت کننده یک سفینه فضایی می داند، مقید به هیچ موقعیتی نیست. کودک خیالباف، قادر به خلق تصویرهای ذهنی و ایماژهای بی پایانی است که برای زندگی روانی خود در آن هنگام به محیط نیازی ندارد.
از طرف دیگر تکامل ذهنی و عقلی در کودک و نیروی نهانی آن یعنی حافظه و تخیل، به رشد زبانی بستگی دارد. هم زبان و هم بازی نمادین مستلزم توانایی بازنمایی واقعیت با استفاده از نمادها یعنی جانشین کردن یک چیز به جای چیز دیگر است. بنابراین جای شگفتی نیست که بین این دو نوعی رشد موازی دیده می شود. به طوری که می توان گفت هر قدر توانایی های کلامی کودک و زبان او رشد یافته تر باشد، بازی های نمادین در شکل های پیچیده تر و پیشرفته تری ظاهر خواهند شد. در زیر به انواع بازی های کلامی اشاره می شود:

لالایی ها و بازی های نوازشی

http://img.tebyan.net/big/1389/02/151206352385781841806224121458497105156.jpg
بازی های نوازشی یکی از اعجاب انگیزترین بازی های کودکان است. کودک به ظاهر ناتوان، توانمندی خود را در بازی های نوازشی و برقراری یک رابطه دو سویه با پدر یا مادر خود به نمایش می گذارد و از این طریق به درکی از جهان و هستی دست می یابد. بسیاری از این بازی ها، الگویی از نقش ها و انتظارات اجتماعی را به نمایش می گذارند که تار و پودی از ارزش های فرهنگی را از نخستین لحظات زندگی در جان کودک می تنند.

چیستان

چیستان یکی از گونه های ادبی گفتاری یا نوشتاری است که با دو کلمه «چیست» و «آن» شروع می شود. شنونده یا خواننده باید به پرسشی که در چیستان پنهان است پاسخ درست بدهد. چیستان ممکن است به شعر یا بیانی شعر گونه و آهنگین یا به صورتی دیگر باشد، بعضی از چیستان ها با دو کلمه «چیست» و «آن» شروع نمی شوند و شاید به همین سبب است که چیستان نام های دیگری هم دارد.
چیستان را در زبان فارسی پَرَد یا پَردَک، یعنی پوشیده در پرده هم می گویند. در کتاب های قدیم، کلمه های عربی لغز یا اُغلوطه یا معما هم به جای چیستان به کار می رفت.
چیستان ها- به هر نامی که آنها را بنامیم- برخاسته از فرهنگ و دانش و ادب همه مردم هستند. بسیاری از آنها را کسانی ساخته اند که نه تنها شاعر نبوده اند، حتی سواد خواندن و نوشتن هم نداشته اند... ولی بعضی از آنها بسیار هنرمندانه و شاعرانه اند. (جهانشاهی، 1377: 5)
بررسی چیستان هایی که سال ها سینه به سینه در این فرهنگ به حیات خود ادامه داده اند نشان می دهد که سازندگان این چیستان ها انسان های هوشمندی بوده اند که در قالب های متنوعی به خلق چیستان پرداخته اند. قالب هایی که متاسفانه کاربرد خود را در فرهنگ مدرن از دست داده اند. این قالب های تحسین برانگیز از آن چنان تنوعی برخوردارند که ابعاد گسترده ای از زبان را در خود پوشش می دهند.
واج شناسی در چیستان: در برخی از چیستان ها با نمونه هایی مواجه می شویم که به آموزش غیرمستقیم واج شناسی و آواشناسی زبان می پردازند:




چهار حرف است نام مطلوبی

که تمنای اهل عالم گشت

هشت چاری چنان عجب، کو را

یک اگر کم کنی بماند هشت

(جواب: بهشت ) (همان: 12)

در این نمونه، بازی زیبایی با حروف یک واژه صورت گرفته است و نشان می دهد که تغییر در ترکیب بندی یک واژه چگونه می تواند معنای آن را به کلی دگرگون سازد. از سوی دیگر بار ارزشی و معنایی واژه بهشت به سادگی از طریق یک چیستان ساده به کودک منتقل شده است.
ساختارشناسی در چیستان: در برخی از چیستان ها با آموزش غیرمستقیم جداپذیری پیشوند یا پسوند از ریشه کلمه مواجه می شویم:




آن چیست که مرموز است

رفیق چراغ گردسوز است

در زمستان آتش افروز است

گرمی اش جهانسوز است

غذایش نفت در شب و روز است

گر زیادی خورد خانمانسوز است؟

(جواب: بخاری)
http://img.tebyan.net/big/1389/02/152448529177179451511776618136130769123.jpg
به کارگیری متعدد حرف «ز» توجه شنونده را به واژه های ترکیبی که به کمک پسوندهای «سوز» و «افروز» ساخته شده، هدایت می کند و به درک جذاپذیری پسوند از واژه و دریافت این الگوی نحوی زبان کمک می کند.
آن چیست که وقتی به دیگران می دهیم، باید خودمان نگهش داریم. (جواب: قول) در این چیستان نیز بازی ساده ای در جریان است که نشان می دهد «قول دادن» و «قول نگهداشتن» می تواند دو ترکیب متفاوت از یک واژه باشد که معانی مختلفی را داراست.
در این نمونه نیز نظام نوشتاری زبان به بازی گرفته شده است:
آن چیست که من یکی دارم، شما سه تا دارید، ایشان شش تا دارند؟ (جواب : نقطه)
در برخی از چیستان ها آموزش غیر مستقیمی از درک قافیه و ریتم به چشم می خورد:





این سر کوه ارّه ارّه
آن سر کوه ارّه ارّه



میان کوه گوشت بره (جواب: دندان ها و زبان)
یک معما از تو پرسم ای حکیم پر
هنر

اندر این صحرا بدیدم یک عجایب جانور

مور چشم و مار دم، کرکس پر و عقرب شکم

گاو زانو، پیل گردن، اره پا و اسب سر

(جواب: ملخ) (همان: 19)

وسعت تشبیهات به کنار گرفته شده در این چیستان، ایده بسط دادن- که از مهارت های تفکر اخلاق است- را به نمایش می گذارد. آیا توصیف جانوری به این کوچکی می توانست بسط یافته تر و ریزبینانه تر از این باشد و انبوهی از اطلاعات را سرازیر کند؟ به راستی چه کسی می تواند یک مفهوم را از طریق یک بازی این چنین به بازنگری و باز اندیشی بکشاند؟
چیستان دیگر در تصویری واژگون نشان می دهد که یک نام طولانی را چگونه می توان جانشین واژه کوچکتر کرد:
آن کدام جانور است که اسمش را شتر گاو پلنگ گذاشته اند؟ (جواب زرافه)
بازی با آوای واژه ها در این چیستان نیز به شکلی هنرمندانه به کار گرفته شده است و با لایه های تو در توی از معنا مواجه می شویم و برای کشف رمز پاسخ چیستان نیازمندیم که چندین معما را حل کنیم.




دو مرغ از مرغزاری کرد پرواز

به قصد هر دوشان آهنگ کردم

یکی را پا بریدم، گشت بی سر

یکی را سر بریدم، لنگ کردم

(جواب: شانه به سر و کلنگ؛ نام دیگری برای درنا) (همان: 65)

معنا شناسی در چیستان: برخی از چیستان ها نیز با بهره گیری از صنایع معنایی زبان نظیر استعاره، مجاز، نماد و تخیل کودک را با معنای واژگان در زبان رو در رو می کنند.





آن چیست که در هواست وی را مسکن

بهر تن آسمان بود پیراهن

از گریه او شود جهانی خرم
وز خنده او شود جهانی خرم(جواب: ابر) (همان: 13)



در این چیستان نیز به کارگیری واژه های خنده و گریه برای یک مفهوم، ترکیب زیبایی را ایجاد کرده است که نشان می دهد واژه ها می توانند در سطح و عمق به کار گرفته شوند و این امکان وجود دارد که برای درک مفهوم بارش، از تشبیهات متناقضی نظیر گریه و خنده استفاده شود.
آن چیست که اگر پرواز کنی زیر پای توست. اگر راه بروی زیر پای توست و اگر شنا کنی باز هم زیر پای توست.(جواب: زمین) (همان: 15)
در این نمونه نیز تخیل کودک در مکان ها و فواصل متفاوتی از زمین به کار گرفته می شود و مفهوم ساده زمین از زاویه دیدهای مختلفی طرح می گردد.
برخی از چیستان ها نیز به درک مفاهیم انتزاعی کمک می کنند:
آن چیست که مال توست ولی آنها که تو را می شناسند بیشتر از تو آن را به کار می برند؟(جواب: اسم تو) (همان: 73)
از طرف دیگر برخی از چیستان ها ناممکن هایی را ممکن می سازند که پایه ای استوار برای بال و پر دادن خیال در اختیار کودک قرار می دهند و کارکردهای پنهان بازی های کلامی و نمادین را در خود دارند.
تضاد موجود در توصیف واژه و استثنا پذیری مفاهیم به تقویت مهارت انعطاف پذیری کودک کمک می کند و شاید محرکی باشد برای دوباره دیدن و بازنگری در مفاهیمی که مطلق به نظر می رسند:
آن چیست که از میان آب می گذرد ولی خیس نمی شود. (جواب: نور) (جهان شاهی، 1377: 13)
چیستان هایی که به تخیل کودک از طریق تصویرسازی کودک کمک می کند، این درک را نیز در کودک ایجاد می کنند که کلمات می توانند تصویرسازهای قدرتمندی باشند:
یکی رفت، یکی ماند، یکی سرش را جنباند. (جواب باد، کوه و خوشه گندم) (همان: 78)
ادامه دارد ...