Memar Bashy
28th September 2010, 12:25 AM
مرو در دوران اسلامی :
مرو همچون بسیاری از بخش‌های فلات ایران، سده‌ی هفتم میلادی را با تغییرات اجتماعی و سیاسی بزرگی به پایان رساند. یکی از مهمترین شهرهای اشکانی و ساسانی در خراسان قدیم، به زودی به شهری اسلامی تبدیل شد.
اگر داستان کشته شدن یزدگرد سوم را به آن شکل مرسومی که روایت می‌شود بپذیریم، آنگاه باید گفت مرو شاهد پایان آخرین امپراتوری ایرانیان در پیش از اسلام بوده است. با این حال مطابق برخی تحقیقات جدیدتر، نباید کار ساسانیان را یک سره در مرو تمام شده پنداشت، بلکه احتمالا انتقال قدرت به صورت کامل به حکام عرب و مسلمان طی یک فرآیند طولانی تری صورت گرفته است.
صرفنظر از این که پس از یزدگرد سوم سرنوشت خاندان ساسانی دقیقا به چه شکل رقم خورده باشد، در این نکته تردیدی نیست که یزدگرد پس از ناکامی‌های متعدد راه خراسان را در پیش گرفت و با تعدادی از سردارانش به آنجا رسید. در تعدادی از منابع، از جمله طبری، خیانت مرزبان شهر مرو، ماهویه، عامل اصلی شکست و قتل یزدگرد سوم ذکر شده است.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22220&thumb=1&d=1285482973 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22220&d=1285482973)
لوله‌های سفالین آبرسانی در «گنور قلعه» در مرو باستان
اهمیت ویژه‌ی آسیای میانه و خراسان به دلیل قرار گرفتن بر سر یکی از مهمترین راه‌های ارتباطی و بازرگانی میان شرق و غرب باعث شد تا از همان ابتدا حکام و سرداران عرب توجه ویژه‌ای به این منطقه نشان دهند. در سال ۶۷۱ میلادی، زیاد ابن ابیه، از سرداران عرب که پیش از آن به شهر استخر فرستاده شده بود، پنجاه هزار سرباز عرب را به مرو فرستاد. با استفاده از مرو به عنوان پایگاهی مهم ، اعراب توانستند شهرهای مهم دیگری را مانند بلخ و بخارا و فرغانه و کاشغر فتح کنند و در ابتدای سده‌ی هشتم میلادی به مرزهای چین و استان گانسو در آن کشور نفوذ کنند.
در خارج از حصارهای شرقی «گیور قلعه» در مرو باستان، هم اکنون ویرانه‌های یک شهر محصور دیگر به چشم می‌خورد که احتمال داده می‌شود محل اسکان و زندگی این پنجاه هزار نفر مهاجر و سرباز عرب بوده باشد. بخش وسیعی از این منطقه تاریخی بر اثر برنامه‌های توسعه روستایی در زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق از میان رفت.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22221&thumb=1&d=1285482983 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22221&d=1285482983)
بقایای ساختمانی در «سلطان قلعه» یا ارگ شهریاری در مرو
در ذکر رویدادهای تاریخی مهمی که با نام مرو گره خورده‌اند، نمی‌توان از جنبش ابومسلم خراسانی و فتح مرو غافل شد. نخستین گروندگان به ابومسلم را نیز مردمانی از مرو و روستاهای اطراف آن ذکر کرده‌اند. با فتح مرو به عنوان مرکز خراسان، ابومسلم در ساختمان حکومتی مرو جای گرفت.
با برسرکار آمدن عباسیان، ابومسلم همچنان به عنوان حمکرانی ایرانی و نسبتا مستقل در خراسان به حکومت پرداخت و حوزه نفوذ خود را در آسیای میانه افزایش داد و در مرو مسجد، بازار و دارالاماره‌ای بزرگ ساخت، تا این که سرانجام توسط عباسیان که از قدرت رو به افزایش او در هراس بودند به قتل رسید.
بقایای مسجدی که ابومسلم آن را ساخت اکنون در مرکز «سلطان قلعه» در مرو وجود دارد و به وضوح می‌توان دید که مسجد مرکز یک طرح شهرسازی برای توسعه شهر جدید بوده است؛ طرحی با خیابان‌کشی و ساختار آبرسانی منظم. این ساختار آبرسانی بر پایه‌ی تعداد زیادی نهر و جوی آب و آب انبار در هر محله شکل گرفته بوده و اکنون بقایای آن در حفاری‌های باستان شناسی قابل رویت است. چنین طرح بزرگی برای گسترش شهر مسلما مبتنی بر نیازهای مرو به عنوان مرکز خراسان و از مهمترین شهرهای ایران و دستگاه خلافت عباسی بوده؛ شهری که مدام بر نفوذ و اعتبارش افزوده می‌شده است.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22222&thumb=1&d=1285482993 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22222&d=1285482993)
بخشی از گنبد یک یخچال بزرگ در مرو
خاندان مشهوربرمکیان نیز در مرو نفوذ گسترده‌ای داشت. برمکیان خاندانی ایرانی بودند که در زمان خلافت عباسی توانستند به قدرت فراوانی دست پیدا کنند. از جمله اقدامات مهم فرهنگی برمکیان، تشویق به برپایی نهضت ترجمه و برگرداندن تعدادی از آثار مهم علمی از زبان‌های مختلف از جمله یونانی به عربی بود.
مرو شهر بزرگ مهاجران بود، مهاجرانی از سرزمین‌های عربی و مهاجرانی از سغد و نقاط دیگری در آسیای میانه. طرح شهرسازی و آثار معماری مرو، تاثیر به سزایی در بازسازی بغداد دوران عباسی داشت. در یک دوره کوتاه، مامون خلیفه عباسی، پایتخت خود را به مرو منتقل و علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان را به آنجا دعوت کرد.
در این زمان «سلطان قلعه» یا شهر جدید آرام آرام جایگزین «گیور قلعه» یا شهر قدیم شد و به مرور حصارهای شهر قدیم رو به ویرانی رفتند ولی تعدادی از مراکز صنعتی در این منطقه شکل گرفتند و در نهایت شهر قدیم به صورت مرکز صنعتی شهر جدید درآمد.
«سلطان قلعه» همچنان به رشد و گسترش خود تا زمان سلجوقیان نیز ادامه داد. سلجوقیان سلسله‌ای از ترکمان‌های ساکن اطراف آرال و آمودریا و سیردریا بودند که توانستند در سده‌های پنجم و ششم هجری (یازدهم و دوازدهم میلادی) بر بخش‌های وسیعی از آسیای میانه گرفته تا ایران و آسیای غربی حکومت کنند. سلجوقیان با به قدرت رسیدن، مرو را به عنوان پایتخت خود برگزیدند.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22223&thumb=1&d=1285483002 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22223&d=1285483002)
آرامگاه سلطان سنجر
به حکومت رسیدن سلجوقیان تاثیرات مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی برای ایران به همراه داشت. اما در زمینه معماری و هنر نیز عصر سلجوقیان را باید یکی از دوره‌های مهم و پربار معماری در سده‌های میانی به حساب آورد. دوره‌ای که با خلق شاهکارهای بزرگی به همراه بود. و مسلما یکی از این شاهکارها، آرامگاه سلطان سنجر در شهر مرو است. در شهرهای دیگر نیز یادگارهای مهمی از این دوران باقی مانده است.
در گفتار بعدی به ویژگی‌های معماری و هنری آرامگاه سلطان سنجر خواهیم پرداخت.
نوشته‌ی بیژن روحانی - رادیو زمانه
مرو همچون بسیاری از بخش‌های فلات ایران، سده‌ی هفتم میلادی را با تغییرات اجتماعی و سیاسی بزرگی به پایان رساند. یکی از مهمترین شهرهای اشکانی و ساسانی در خراسان قدیم، به زودی به شهری اسلامی تبدیل شد.
اگر داستان کشته شدن یزدگرد سوم را به آن شکل مرسومی که روایت می‌شود بپذیریم، آنگاه باید گفت مرو شاهد پایان آخرین امپراتوری ایرانیان در پیش از اسلام بوده است. با این حال مطابق برخی تحقیقات جدیدتر، نباید کار ساسانیان را یک سره در مرو تمام شده پنداشت، بلکه احتمالا انتقال قدرت به صورت کامل به حکام عرب و مسلمان طی یک فرآیند طولانی تری صورت گرفته است.
صرفنظر از این که پس از یزدگرد سوم سرنوشت خاندان ساسانی دقیقا به چه شکل رقم خورده باشد، در این نکته تردیدی نیست که یزدگرد پس از ناکامی‌های متعدد راه خراسان را در پیش گرفت و با تعدادی از سردارانش به آنجا رسید. در تعدادی از منابع، از جمله طبری، خیانت مرزبان شهر مرو، ماهویه، عامل اصلی شکست و قتل یزدگرد سوم ذکر شده است.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22220&thumb=1&d=1285482973 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22220&d=1285482973)
لوله‌های سفالین آبرسانی در «گنور قلعه» در مرو باستان
اهمیت ویژه‌ی آسیای میانه و خراسان به دلیل قرار گرفتن بر سر یکی از مهمترین راه‌های ارتباطی و بازرگانی میان شرق و غرب باعث شد تا از همان ابتدا حکام و سرداران عرب توجه ویژه‌ای به این منطقه نشان دهند. در سال ۶۷۱ میلادی، زیاد ابن ابیه، از سرداران عرب که پیش از آن به شهر استخر فرستاده شده بود، پنجاه هزار سرباز عرب را به مرو فرستاد. با استفاده از مرو به عنوان پایگاهی مهم ، اعراب توانستند شهرهای مهم دیگری را مانند بلخ و بخارا و فرغانه و کاشغر فتح کنند و در ابتدای سده‌ی هشتم میلادی به مرزهای چین و استان گانسو در آن کشور نفوذ کنند.
در خارج از حصارهای شرقی «گیور قلعه» در مرو باستان، هم اکنون ویرانه‌های یک شهر محصور دیگر به چشم می‌خورد که احتمال داده می‌شود محل اسکان و زندگی این پنجاه هزار نفر مهاجر و سرباز عرب بوده باشد. بخش وسیعی از این منطقه تاریخی بر اثر برنامه‌های توسعه روستایی در زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق از میان رفت.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22221&thumb=1&d=1285482983 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22221&d=1285482983)
بقایای ساختمانی در «سلطان قلعه» یا ارگ شهریاری در مرو
در ذکر رویدادهای تاریخی مهمی که با نام مرو گره خورده‌اند، نمی‌توان از جنبش ابومسلم خراسانی و فتح مرو غافل شد. نخستین گروندگان به ابومسلم را نیز مردمانی از مرو و روستاهای اطراف آن ذکر کرده‌اند. با فتح مرو به عنوان مرکز خراسان، ابومسلم در ساختمان حکومتی مرو جای گرفت.
با برسرکار آمدن عباسیان، ابومسلم همچنان به عنوان حمکرانی ایرانی و نسبتا مستقل در خراسان به حکومت پرداخت و حوزه نفوذ خود را در آسیای میانه افزایش داد و در مرو مسجد، بازار و دارالاماره‌ای بزرگ ساخت، تا این که سرانجام توسط عباسیان که از قدرت رو به افزایش او در هراس بودند به قتل رسید.
بقایای مسجدی که ابومسلم آن را ساخت اکنون در مرکز «سلطان قلعه» در مرو وجود دارد و به وضوح می‌توان دید که مسجد مرکز یک طرح شهرسازی برای توسعه شهر جدید بوده است؛ طرحی با خیابان‌کشی و ساختار آبرسانی منظم. این ساختار آبرسانی بر پایه‌ی تعداد زیادی نهر و جوی آب و آب انبار در هر محله شکل گرفته بوده و اکنون بقایای آن در حفاری‌های باستان شناسی قابل رویت است. چنین طرح بزرگی برای گسترش شهر مسلما مبتنی بر نیازهای مرو به عنوان مرکز خراسان و از مهمترین شهرهای ایران و دستگاه خلافت عباسی بوده؛ شهری که مدام بر نفوذ و اعتبارش افزوده می‌شده است.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22222&thumb=1&d=1285482993 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22222&d=1285482993)
بخشی از گنبد یک یخچال بزرگ در مرو
خاندان مشهوربرمکیان نیز در مرو نفوذ گسترده‌ای داشت. برمکیان خاندانی ایرانی بودند که در زمان خلافت عباسی توانستند به قدرت فراوانی دست پیدا کنند. از جمله اقدامات مهم فرهنگی برمکیان، تشویق به برپایی نهضت ترجمه و برگرداندن تعدادی از آثار مهم علمی از زبان‌های مختلف از جمله یونانی به عربی بود.
مرو شهر بزرگ مهاجران بود، مهاجرانی از سرزمین‌های عربی و مهاجرانی از سغد و نقاط دیگری در آسیای میانه. طرح شهرسازی و آثار معماری مرو، تاثیر به سزایی در بازسازی بغداد دوران عباسی داشت. در یک دوره کوتاه، مامون خلیفه عباسی، پایتخت خود را به مرو منتقل و علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان را به آنجا دعوت کرد.
در این زمان «سلطان قلعه» یا شهر جدید آرام آرام جایگزین «گیور قلعه» یا شهر قدیم شد و به مرور حصارهای شهر قدیم رو به ویرانی رفتند ولی تعدادی از مراکز صنعتی در این منطقه شکل گرفتند و در نهایت شهر قدیم به صورت مرکز صنعتی شهر جدید درآمد.
«سلطان قلعه» همچنان به رشد و گسترش خود تا زمان سلجوقیان نیز ادامه داد. سلجوقیان سلسله‌ای از ترکمان‌های ساکن اطراف آرال و آمودریا و سیردریا بودند که توانستند در سده‌های پنجم و ششم هجری (یازدهم و دوازدهم میلادی) بر بخش‌های وسیعی از آسیای میانه گرفته تا ایران و آسیای غربی حکومت کنند. سلجوقیان با به قدرت رسیدن، مرو را به عنوان پایتخت خود برگزیدند.
http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22223&thumb=1&d=1285483002 (http://www.cafedexign.com/attachment.php?attachmentid=22223&d=1285483002)
آرامگاه سلطان سنجر
به حکومت رسیدن سلجوقیان تاثیرات مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی برای ایران به همراه داشت. اما در زمینه معماری و هنر نیز عصر سلجوقیان را باید یکی از دوره‌های مهم و پربار معماری در سده‌های میانی به حساب آورد. دوره‌ای که با خلق شاهکارهای بزرگی به همراه بود. و مسلما یکی از این شاهکارها، آرامگاه سلطان سنجر در شهر مرو است. در شهرهای دیگر نیز یادگارهای مهمی از این دوران باقی مانده است.
در گفتار بعدی به ویژگی‌های معماری و هنری آرامگاه سلطان سنجر خواهیم پرداخت.
نوشته‌ی بیژن روحانی - رادیو زمانه