Isengard
13th May 2010, 12:23 AM
حضور نظامی آمریکا در آسیای مرکزی؛ بهانه ثبات، عامل بی‌ثباتی
-----------------------------------------------------------------------
نويسنده: فاطمه عطري، كارشناس ارشد مطالعات منطقه‌اي و عضو شوراي نويسندگان مؤسسه ايراس
ايراس: چندی پیش موافقتنامه‌اي بین واشنگتن و بيشكك شکل گرفت که حاکی از توافق دو کشور براي ایجاد دومین مرکز نظامی آمریکا در استان باتکن قرقیزستان بود. آمريكا براي ايجاد اين مركز که با عنوان مركز آموزشي ضدتروريسم فعالیت خواهد کرد، پرداخت مبلغ پنج و نیم ميليون دلار را به قرقيزستان وعده داده است.[1] آغاز همكاري‌هاي نظامي بيشكك و واشنگتن به سال 2001 و شروع جنگ ضدتروريسم امريكا در افغانستان باز مي‌گردد كه آمریکا به این بهانه، اقدام به ايجاد پايگاه در قرقيزستان و مستقر كردن نيروهاي خود در اين كشور مبادرت كرد. از آن پس حضور نظامی واشنگتن در منطقه تقویت شد و اینک با ایجاد دومین مرکز نظامی آمریکا در این کشور حضور نظامي دائمي آمريكا در آسياي مركزي تقويت مي‌شود. شايان ذكر است كه پس از تحولات قدرت در قرقيزستان، دولت جديد اين كشور نيز همچنان به همكاري با امريكا از جمله در حوزة نظامي تأكيد دارد. با اين ملاحظه، از آنجا که حضور واشنگتن در منطقه برای ایران تهدیدات بسیاری را در پی دارد، لذا در این مقاله به ابعاد حضور نظامی آمریکا در قرقیزستان و تاثیر آن بر امنیت ملی ایران پرداخته شده است.
سابقه حضور آمریکا در آسیای مرکزی
سابقه حضور آمریکا در آسیای مرکزی، منطقه ای که تا پیش از سال 2001 حیاط خلوت روسیه محسوب می شد، به حوادث 11 سپتامبر باز می گردد. واقعه ای که ظاهرا با نشان دادن نقش طالبان و القاعده در نا امن سازی منطقه، بهانه را برای حضور آمریکا آن هم با تائید روسیه فراهم کرد. در این میان یکی از مهمترین پايگاههاي لجستيکي آمريکا در جنگ با طالبان در آسیای مرکزی، در نزدیکی بیشکک، پایتخت قرقیزستان، قرار گرفت. پايگاه هوايي "ماناس" که در دسامبر سال 2001 گشايش يافت، آشيانه هواپيماهاي نظامي آمريکايي و فرانسوي است. در سال 2008 اين پايگاه سه هزار و 294 مأموريت سوخت گيري براي هواپيماهاي جنگنده و بمب افکني انجام داد که در جنگ افغانستان شرکت مي کنند. در این پايگاه حدود يک هزار و 200 نظامي مستقر هستند و ناتو از اين پايگاه به عنوان پل ارتباطي با افغانستان بهره مي برد. [2] در سال 2008 ميلادي، حدود 170 هزار نیرو و پنج هزار تن کالا از طریق فرودگاه ماناس، جابه‌جا شده است. [3]
پس از کنار رفتن عسگر آقایف از ریاست جمهوری قرقیزستان و روی کار آمدن دولت كورمان‌بِك باقی‌يِف نیز این کشور روابط نزدیکتری را با آمریکا برقرار کرد و اگرچه دولت برای کسب منافع اقتصادی در بسیاری از مواقع سعی کرد از رقابت بین روسیه و آمریکا در منطقه استفاده کرده و به امتیازگیری بپردازد، اما در پایان عملا امتیازات به آمریکا داده می شد. به عنوان مثال خبر ناگهاني تعطيلي پايگاه هوايي آمريكا در «ماناس» كه 3 فوريه 2009 از سوي كورمان‌بك باقي‌يف، رئيس‌جمهور قرقيزستان اعلام شده بود و انجام نشدن آن از جمله این موارد بود. از سال 2005 مقامات قرقيزستان بارها اعلام كرده بودند كه فعاليت پايگاه ماناس مي‌تواند به صورت كامل يا محدود با چالش مواجه شود. اين مطالب به ويژه در آستانة سفرهاي رئيس‌جمهور و ساير مقامات قرقيزي به مسكو مورد تأكيد قرار مي‌گرفت. اما در واقع، اين اظهارات چيزي جز اعمال فشار بر مقامات آمريكايي براي بالا بردن حق اجاره پایگاه ماناس نبود. لذا بعد از دستيابي به اين هدف و موافقت مقامات امريكايي با ارائة برخي مزيت‌هاي اقتصادي، بحث درباره خروج نظاميان امريكايي از اين پايگاه نيز براي مدت معيني متوقف مي‌شد.[4]
جدیدترین توافق آمریکا با این کشور ایجاد پایگاه دوم نظامی در استان باتکن قرقیزستان بود که با مخالفت شدید روسیه نیز مواجه گردید. زیرا نخستین بار سند تاسيس اين پايگاه، اول آگوست 2009 ميلادي زمان بازديد ديميتري مدويدف رييس جمهور روسيه از قرقيزستان امضا شد. بر اساس يادداشت تفاهم به امضا رسيده از سوي مقامات عالي رتبه روسيه و قرقيزستان در آن زمان، روساي جمهوري دو كشور براي استقرار نيروي نظامي اضافي روسيه در قالب يك گردان و تاسيس مركز آموزشي شرايطي را مطرح كرده بودند. از جمله قرار بود تا اول نوامبر سال 2009 توافقنامه تكميلي و نهايي ميان 2 كشور با تعيين شرايط و اختيارات پايگاه جديد روسيه در خاك قرقيزستان به امضا برسد؛ ولي چنين توافقي هرگز انجام نگرفت.
برخي تحليلگران مخالفت شديد ازبكستان كه افتتاح پايگاه جديد نيروهاي روسيه در منطقه مرزي خود را تهديدي براي امنيت ملي اش عنوان كرد، از دلايل اجرايي نشدن اين طرح مي دانند. [5] به این ترتیب پس از مدتی سفارت آمريکا در "بيشکک" اعلام کرد که دولت اين کشور براي تاسيس يک مرکز آموزش نظامي، در منطقه "باتکن" قرقيزستان با هدف مبارزه با تروريسم، 5.5 ميليون دلار کمک مي کند. آمريکا همچنين اعلام کرد با هزينه کردن 9 ميليون دلار در شهرک "تاکماک" يک پايگاه نظامي ويژه نيروهاي واکنش سريع قرقيزستان را خواهد ساخت. در عین حال به غیر از قرقیزستان، آمریکا در ازبکستان نیز پایگاه خان آباد را در اختیار دارد.
حضور آمریکا در منطقه؛ بهانه ثبات، عامل بی‌ثباتی
اگرچه آمریکا همه اقدامات خود در منطقه و از جمله فعالیت های پایگاه های نظامی خود را با هدف مبارزه با تروریسم در منطقه توجیه می کند، اما عملا اقدامات این کشور نتایج دیگری را در پی دارد. برای مثال با وجود اینکه دومین مرکز نظامی این کشور در قرقیزستان به عنوان یک مرکز آموزشی ضد تروریسم معرفی شده است، ولی از سویی دیگر، شواهدی حاکی از آموزش تروریست ها در پایگاه ماناس این کشور وجود دارد. نمونه این امر در فاش شدن قرار ملاقات عبدالمالک ریگی با ریچارد هالبروک نماینده ویژه رئیس جمهور آمریکا در پایگاه ماناس به چشم می خورد که البته با دستگیری ریگی به انجام نرسید. عبدالمالک ریگی که سرکرده گروهک تروریستی جندالله در جنوب شرق کشور بود و بارها اقدام به بمب گذاری و عملیات تروریستی در ایران نموده بود، در جریان پروازی که با یک هواپیمای قرقیزستان و از دوبی به بیشکک داشت، در خاک ایران دستگیر گردید. به این ترتیب ظاهرا مقامات آمریکایی با اعتقاد به تروریسم بد و تروریسم خوب، از اینگونه گروهک ها به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف خود در منطقه استفاده می کنند.
واکنش کشورهای منطقه نسبت به حضور آمریکا
در میان کشورهای منطقه عمدتا مخالفت چندانی با حضور آمریکا به چشم نمی خورد. به غیر از ازبکستان و قرقیزستان که پایگاه های خود را در اختیار آمریکا قرار داده اند، بقیه کشورها نیز واکنشی در قبال این حضور از خود نشان نمی دهند و حتی گاه خود پیشنهاد حضور آمریکا در کشورهایشان را، البته برای اهداف غیر نظامی، داده اند و از آنجا که همه این کشورها از افراط گرایی اسلامی و تروریسم ناشی از آن هراس دارند، بنابراین در صورت لزوم احتمال همکاری آنها برای تداوم حضور آمریکا در منطقه دور از ذهن نیست. بویژه اینکه باید در نظر داشت این پایگاه در دسامبر 2001 (آذر 1380) براساس مجوز سازمان ملل متحد براي آنچه که حمايت ازعمليات ضد تروريستي در افغانستان خوانده مي شود،[6] ایجاد گردیده و بنابراین از آنجا که آمریکا همه جوانب ظاهری حضور خود را موجه جلوه میدهد، مخالفت اندکی با این پایگاه وجود دارد.
برای مثال هنگامی که قرقیزستان تصمیم خود برای تعطیلی پایگاه ماناس را اعلام نموده بود، قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان اعلام کردند که آمریکا می تواند موقتا از خاک این کشورها البته برای انتقال تجهیزات انسان دوستانه و یا لجستیکی (غیر نظامی) استفاده کند.[7] نکته مهم اینکه حتی تحولات اخیر قرقیزستان را نیز حداقل در کوتاه مدت نمی توان مانعی برای حضور آمریکا در این منطقه دانست. زیرا با وجود موجود بودن شواهدی دال بر نقش روسیه در تحولات این کشور، مخالفان تازه به قدرت رسیده نیز کاملا در جبهه روسیه قرار ندارند و تحولات این کشور بیشتر در راستای یک رقابت داخلی (در خوشبینانه ترین حالت حداقل برای رفع مشکلات داخلی این کشور) به نظر می رسد تا اختلافات ایدئولوژیک. شواهد نیز نشان می دهند که مخالفان تازه به قدرت رسیده حداقل با اصل حضور آمریکا در ماناس مخالف نیستند؛ بلکه احتمالا درباره کیفیت این حضور موضع گیری خواهند داشت. دلیل این ادعا آن است که رزا اُتان‌بايِوا رئيس دولت اعتماد ملي قرقيزستان اعلام كرد هنوز طرح‌هايي براي بررسي لغو قرارداد پايگاه هوايي ماناس با آمريكا وجود ندارد. وي تصريح كرد كه دولت وي براي مذاكره در این رابطه، با ديپلمات‌هاي آمريكايي در بيشكك ديدار خواهد كرد.[8]
وی همچنین چند روز پيش در گفت وگوي تلفني با "هيلاري كلينتون " وزير خارجه آمريكا، تاكيد كرده بود كه دولت موقت به تعهدات گذشته ميان بيشكك و واشنگتن در مورد حضور مركز حمل و نقل ترانزيت آمريكا در فرودگاه "ماناس " پايبند خواهد بود. [9] بنابراین اگرچه ارتش آمریکا اعلام کرد که به مدت 72 ساعت پروازهای نظامی خود را برای جابه‌جا کردن نیروهایش از طریق پایگاه هوایی ماناس در قرقیزستان به‌حال تعلیق درآورده و انتقال نیروهایش به افغانستان را از طریق کویت انجام مي‌دهد، اما این تصمیم را به عنوان اقدامی احتیاطی و پس از مشاهده حرکت خودروهای زرهی در بخش غیرنظامی فرودگاه ماناس انجام داد و اعلام کرد که هیچ‌گونه تنشی بین نیروهای آمریکایی و مقامات فرودگاه وجود نداشته است.[10]
در این میان روسیه اگرچه ممکن است توانسته باشد روند تحقیر آمیز سابق در این کشور کوچک را به نفع خود متوقف کند، اما به نظر می رسد در محاسبات خود مبنی بر کشاندن این کشور به حوزه نفوذ خود اشتباه نموده است. ظاهرا فرار کشورهای منطقه از نفوذ روسیه امری است که برای خود روسیه هم آشکار گردیده و شاید به همین دلیل است که این کشور هم به تازگی و برای مقابله به مثل با آمریکا، سعی در توسعه روابط و افزایش حضور خود در آمریکای جنوبی (منطقه ای که مدت ها به عنوان حیاط خلوت آمریکا تلقی می شد) نموده است. ملاقات های اخیر نخست وزير و رئیس جمهور روسیه با مقامات بولیوی، ونزوئلا، آرژانتين و برزيل می تواند در این راستا ارزیابی شود.
در این میان ایران، روسیه و چين تنها کشورهایی هستند که حضور آمریکا را به ضرر منطقه می دانند. موضوع حمایت آمریکا از ریگی بار دیگر مخاطرات حضور آمریکا در منطقه را برای ایران آشکار کرد و به همین دلیل ایران بارها مخالفت خود را با حضور آمریکا و سایر کشورهای خارج از منطقه بیان کرده و اعلام کرده است که امنیت منطقه باید توسط خود کشورهای منطقه تامین شود. روسیه هم از همان ابتدا و حتی با وجود مخالفت نکردن با حضور آمریکا در منطقه در جریان جنگ با طالبان، بارها بر ضرورت موقتی بودن این حضور تاکید کرده است. برای مثال ایگور ایوانف وزیر خارجه وقت روسیه در گفتگو با ایزوستیا در ژوئیۀ 2002 میگوید: "حضور آمریکا در آسیای مرکزی اگر در مطابقت با چارچوب زمانی تعریف شده توسط شورای امنیت سازمان ملل برای عملیات ایجاد صلح در افغانستان باشد، قابل توجیه است."[11]
دیدیم که اقدام قرقیزستان مبنی بر بازگشایی مرکز دوم نظامی آمریکا در این کشور که قرار بود به روسیه واگذار شود و نیز رفتارهای متناقض آن در قبال تعطیلی پایگاه ماناس نیز ناراحتی روسیه را سبب شد. چين نيز با وجود سياست به اصطلاح نرم خود، بارها نگرانی خود را از حضور نظامي آمريكا، به مقامات قرقيزستان ابراز كرده و طولاني شدن اين حضور را مغاير با منافع منطقه‌اي كشورهاي آسياي مركزي قلمداد كرده است. ايجاد پايگاه "كانت " روسيه در 30 كيلومتري ماناس در سال 2003 و برگزاري تمرينات دوجانبه و مشترك نظامي با كشورهاي اعضاي شانگهاي از طرف چين به اين نگراني‌ها بر مي‌گردد.[12]
نتیجه
اگرچه حضور آمریکا در منطقه، مخالفت ایران و روسیه را در پی دارد؛ ولی احتمال ضعیفی وجود دارد که در فاصله زمانی کوتاهی شاهد خروج آمریکا از آسیای مرکزی باشیم. به رغم همه مجادلات درونی موجود در این کشورها، این مساله قابل انکار نیست که همه کشورهای منطقه از بنیادگرایی و افراط گرایی اسلامی واهمه دارند و قدرت یافتن مجدد گروه طالبان در پاکستان و افغانستان و نا آرامی های این دو کشور نیز بار دیگر به این نگرانی ها دامن زد. اگرچه این مساله پوشیده نیست که حمایت اصلی از تروریسم و افراط گرایی توسط آمریکا و با حمایت (حداقل غیر مستقیم) از وهابیت و کشورهایی مثل عربستان که این فرقه افراطی را در منطقه ترویج می کنند، و یا افرادی چون عبدالمالک ریگی صورت می گیرد. به این ترتیب حضور آمریکا در منطقه که ظاهرا با هدف حفظ ثبات و مبارزه با تروریسم صورت می گیرد در نهایت نتیجه ای معکوس داشته و برای ایران نیز تهدید امنیتی جدی را در پی دارد. بنابراین جا دارد که مقامات سیاسی و امنیتی کشورمان بیش از پیش با این روند مقابله نمایند و حداقل به تقویت نفوذ ایران در کشورهایی که با ایران روابط نزدیک تری دارند بپردازند. در این راستا اقدامات در حال انجام ایران برای حضور در سازمان شانگهای می تواند آثار مثبتی برای ایران و منطقه به همراه داشته باشد.
منابع و مآخذ
[1]. همكاري آمريکا با قرقيزستان در ساخت يک مرکز نظامي جديد، ۱۸ اسفند ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=9416 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D9416)
[2]. همان.
[3]. تعليق نقل و انتقال نظاميان امريكايي از پايگاه ماناس، ۲۱ فروردين ۱۳۸۹، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9650 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9650)
[4]. ادامة فعاليت پايگاه ماناس و واكنش روسيه، ۲۶ شهريور ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=8091 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D8091).
[5]. توافق بيشكك و واشنگتن براي ايجاد دومين پايگاه نظامي در قرقيزستان، ۱۶ اسفند ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9396 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9396)
[6]. تمديد قرارداد حضور آمريکا در ماناس، ۲۵ فروردين ۱۳۸۹، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=9725 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D9725)
[7]. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
ارسال تجهیزات از طریق تاجیکستان به افغانستان، 21/04/2009، http://www.rfi.fr/actufa/articles/112/article_6120.asp (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Factuf a%2Farticles%2F112%2Farticle_6120.asp)
بازطرح موضوع پايگاه ماناس، ۲۶ شهريور ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=8109 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D8109)
قزاقستان براي انتقال محموله هاي ناتو اعلام آمادگي كرد، خبرگزاری فارس، 89/01/25، http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8901241622 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.farsnews.com%2 Fnewstext.php%3Fnn%3D8901241622)
[8]. تغيير دولت و خشونت‌هاي داخلي در قرقيزستان، ۲۱ فروردين ۱۳۸۹، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9643 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9643)
[9]. قزاقستان براي انتقال محموله هاي ناتو اعلام آمادگي كرد، پیشین.
[10]. تعليق نقل و انتقال نظاميان امريكايي از پايگاه ماناس، پیشین.
[11]. Shireen T. Hunter. Islam In Russia: the Politics of Identity and Security, (The Center for Strategic and International Studies, 2004), p. 342
[12]. قرقيزستان و تمديد حضور امريكا در پايگاه هوايي ماناس، ۱۵ اسفند ۱۳۸۸، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9379 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9379)
-----------------------------------------------------------------------
نويسنده: فاطمه عطري، كارشناس ارشد مطالعات منطقه‌اي و عضو شوراي نويسندگان مؤسسه ايراس
ايراس: چندی پیش موافقتنامه‌اي بین واشنگتن و بيشكك شکل گرفت که حاکی از توافق دو کشور براي ایجاد دومین مرکز نظامی آمریکا در استان باتکن قرقیزستان بود. آمريكا براي ايجاد اين مركز که با عنوان مركز آموزشي ضدتروريسم فعالیت خواهد کرد، پرداخت مبلغ پنج و نیم ميليون دلار را به قرقيزستان وعده داده است.[1] آغاز همكاري‌هاي نظامي بيشكك و واشنگتن به سال 2001 و شروع جنگ ضدتروريسم امريكا در افغانستان باز مي‌گردد كه آمریکا به این بهانه، اقدام به ايجاد پايگاه در قرقيزستان و مستقر كردن نيروهاي خود در اين كشور مبادرت كرد. از آن پس حضور نظامی واشنگتن در منطقه تقویت شد و اینک با ایجاد دومین مرکز نظامی آمریکا در این کشور حضور نظامي دائمي آمريكا در آسياي مركزي تقويت مي‌شود. شايان ذكر است كه پس از تحولات قدرت در قرقيزستان، دولت جديد اين كشور نيز همچنان به همكاري با امريكا از جمله در حوزة نظامي تأكيد دارد. با اين ملاحظه، از آنجا که حضور واشنگتن در منطقه برای ایران تهدیدات بسیاری را در پی دارد، لذا در این مقاله به ابعاد حضور نظامی آمریکا در قرقیزستان و تاثیر آن بر امنیت ملی ایران پرداخته شده است.
سابقه حضور آمریکا در آسیای مرکزی
سابقه حضور آمریکا در آسیای مرکزی، منطقه ای که تا پیش از سال 2001 حیاط خلوت روسیه محسوب می شد، به حوادث 11 سپتامبر باز می گردد. واقعه ای که ظاهرا با نشان دادن نقش طالبان و القاعده در نا امن سازی منطقه، بهانه را برای حضور آمریکا آن هم با تائید روسیه فراهم کرد. در این میان یکی از مهمترین پايگاههاي لجستيکي آمريکا در جنگ با طالبان در آسیای مرکزی، در نزدیکی بیشکک، پایتخت قرقیزستان، قرار گرفت. پايگاه هوايي "ماناس" که در دسامبر سال 2001 گشايش يافت، آشيانه هواپيماهاي نظامي آمريکايي و فرانسوي است. در سال 2008 اين پايگاه سه هزار و 294 مأموريت سوخت گيري براي هواپيماهاي جنگنده و بمب افکني انجام داد که در جنگ افغانستان شرکت مي کنند. در این پايگاه حدود يک هزار و 200 نظامي مستقر هستند و ناتو از اين پايگاه به عنوان پل ارتباطي با افغانستان بهره مي برد. [2] در سال 2008 ميلادي، حدود 170 هزار نیرو و پنج هزار تن کالا از طریق فرودگاه ماناس، جابه‌جا شده است. [3]
پس از کنار رفتن عسگر آقایف از ریاست جمهوری قرقیزستان و روی کار آمدن دولت كورمان‌بِك باقی‌يِف نیز این کشور روابط نزدیکتری را با آمریکا برقرار کرد و اگرچه دولت برای کسب منافع اقتصادی در بسیاری از مواقع سعی کرد از رقابت بین روسیه و آمریکا در منطقه استفاده کرده و به امتیازگیری بپردازد، اما در پایان عملا امتیازات به آمریکا داده می شد. به عنوان مثال خبر ناگهاني تعطيلي پايگاه هوايي آمريكا در «ماناس» كه 3 فوريه 2009 از سوي كورمان‌بك باقي‌يف، رئيس‌جمهور قرقيزستان اعلام شده بود و انجام نشدن آن از جمله این موارد بود. از سال 2005 مقامات قرقيزستان بارها اعلام كرده بودند كه فعاليت پايگاه ماناس مي‌تواند به صورت كامل يا محدود با چالش مواجه شود. اين مطالب به ويژه در آستانة سفرهاي رئيس‌جمهور و ساير مقامات قرقيزي به مسكو مورد تأكيد قرار مي‌گرفت. اما در واقع، اين اظهارات چيزي جز اعمال فشار بر مقامات آمريكايي براي بالا بردن حق اجاره پایگاه ماناس نبود. لذا بعد از دستيابي به اين هدف و موافقت مقامات امريكايي با ارائة برخي مزيت‌هاي اقتصادي، بحث درباره خروج نظاميان امريكايي از اين پايگاه نيز براي مدت معيني متوقف مي‌شد.[4]
جدیدترین توافق آمریکا با این کشور ایجاد پایگاه دوم نظامی در استان باتکن قرقیزستان بود که با مخالفت شدید روسیه نیز مواجه گردید. زیرا نخستین بار سند تاسيس اين پايگاه، اول آگوست 2009 ميلادي زمان بازديد ديميتري مدويدف رييس جمهور روسيه از قرقيزستان امضا شد. بر اساس يادداشت تفاهم به امضا رسيده از سوي مقامات عالي رتبه روسيه و قرقيزستان در آن زمان، روساي جمهوري دو كشور براي استقرار نيروي نظامي اضافي روسيه در قالب يك گردان و تاسيس مركز آموزشي شرايطي را مطرح كرده بودند. از جمله قرار بود تا اول نوامبر سال 2009 توافقنامه تكميلي و نهايي ميان 2 كشور با تعيين شرايط و اختيارات پايگاه جديد روسيه در خاك قرقيزستان به امضا برسد؛ ولي چنين توافقي هرگز انجام نگرفت.
برخي تحليلگران مخالفت شديد ازبكستان كه افتتاح پايگاه جديد نيروهاي روسيه در منطقه مرزي خود را تهديدي براي امنيت ملي اش عنوان كرد، از دلايل اجرايي نشدن اين طرح مي دانند. [5] به این ترتیب پس از مدتی سفارت آمريکا در "بيشکک" اعلام کرد که دولت اين کشور براي تاسيس يک مرکز آموزش نظامي، در منطقه "باتکن" قرقيزستان با هدف مبارزه با تروريسم، 5.5 ميليون دلار کمک مي کند. آمريکا همچنين اعلام کرد با هزينه کردن 9 ميليون دلار در شهرک "تاکماک" يک پايگاه نظامي ويژه نيروهاي واکنش سريع قرقيزستان را خواهد ساخت. در عین حال به غیر از قرقیزستان، آمریکا در ازبکستان نیز پایگاه خان آباد را در اختیار دارد.
حضور آمریکا در منطقه؛ بهانه ثبات، عامل بی‌ثباتی
اگرچه آمریکا همه اقدامات خود در منطقه و از جمله فعالیت های پایگاه های نظامی خود را با هدف مبارزه با تروریسم در منطقه توجیه می کند، اما عملا اقدامات این کشور نتایج دیگری را در پی دارد. برای مثال با وجود اینکه دومین مرکز نظامی این کشور در قرقیزستان به عنوان یک مرکز آموزشی ضد تروریسم معرفی شده است، ولی از سویی دیگر، شواهدی حاکی از آموزش تروریست ها در پایگاه ماناس این کشور وجود دارد. نمونه این امر در فاش شدن قرار ملاقات عبدالمالک ریگی با ریچارد هالبروک نماینده ویژه رئیس جمهور آمریکا در پایگاه ماناس به چشم می خورد که البته با دستگیری ریگی به انجام نرسید. عبدالمالک ریگی که سرکرده گروهک تروریستی جندالله در جنوب شرق کشور بود و بارها اقدام به بمب گذاری و عملیات تروریستی در ایران نموده بود، در جریان پروازی که با یک هواپیمای قرقیزستان و از دوبی به بیشکک داشت، در خاک ایران دستگیر گردید. به این ترتیب ظاهرا مقامات آمریکایی با اعتقاد به تروریسم بد و تروریسم خوب، از اینگونه گروهک ها به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف خود در منطقه استفاده می کنند.
واکنش کشورهای منطقه نسبت به حضور آمریکا
در میان کشورهای منطقه عمدتا مخالفت چندانی با حضور آمریکا به چشم نمی خورد. به غیر از ازبکستان و قرقیزستان که پایگاه های خود را در اختیار آمریکا قرار داده اند، بقیه کشورها نیز واکنشی در قبال این حضور از خود نشان نمی دهند و حتی گاه خود پیشنهاد حضور آمریکا در کشورهایشان را، البته برای اهداف غیر نظامی، داده اند و از آنجا که همه این کشورها از افراط گرایی اسلامی و تروریسم ناشی از آن هراس دارند، بنابراین در صورت لزوم احتمال همکاری آنها برای تداوم حضور آمریکا در منطقه دور از ذهن نیست. بویژه اینکه باید در نظر داشت این پایگاه در دسامبر 2001 (آذر 1380) براساس مجوز سازمان ملل متحد براي آنچه که حمايت ازعمليات ضد تروريستي در افغانستان خوانده مي شود،[6] ایجاد گردیده و بنابراین از آنجا که آمریکا همه جوانب ظاهری حضور خود را موجه جلوه میدهد، مخالفت اندکی با این پایگاه وجود دارد.
برای مثال هنگامی که قرقیزستان تصمیم خود برای تعطیلی پایگاه ماناس را اعلام نموده بود، قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان اعلام کردند که آمریکا می تواند موقتا از خاک این کشورها البته برای انتقال تجهیزات انسان دوستانه و یا لجستیکی (غیر نظامی) استفاده کند.[7] نکته مهم اینکه حتی تحولات اخیر قرقیزستان را نیز حداقل در کوتاه مدت نمی توان مانعی برای حضور آمریکا در این منطقه دانست. زیرا با وجود موجود بودن شواهدی دال بر نقش روسیه در تحولات این کشور، مخالفان تازه به قدرت رسیده نیز کاملا در جبهه روسیه قرار ندارند و تحولات این کشور بیشتر در راستای یک رقابت داخلی (در خوشبینانه ترین حالت حداقل برای رفع مشکلات داخلی این کشور) به نظر می رسد تا اختلافات ایدئولوژیک. شواهد نیز نشان می دهند که مخالفان تازه به قدرت رسیده حداقل با اصل حضور آمریکا در ماناس مخالف نیستند؛ بلکه احتمالا درباره کیفیت این حضور موضع گیری خواهند داشت. دلیل این ادعا آن است که رزا اُتان‌بايِوا رئيس دولت اعتماد ملي قرقيزستان اعلام كرد هنوز طرح‌هايي براي بررسي لغو قرارداد پايگاه هوايي ماناس با آمريكا وجود ندارد. وي تصريح كرد كه دولت وي براي مذاكره در این رابطه، با ديپلمات‌هاي آمريكايي در بيشكك ديدار خواهد كرد.[8]
وی همچنین چند روز پيش در گفت وگوي تلفني با "هيلاري كلينتون " وزير خارجه آمريكا، تاكيد كرده بود كه دولت موقت به تعهدات گذشته ميان بيشكك و واشنگتن در مورد حضور مركز حمل و نقل ترانزيت آمريكا در فرودگاه "ماناس " پايبند خواهد بود. [9] بنابراین اگرچه ارتش آمریکا اعلام کرد که به مدت 72 ساعت پروازهای نظامی خود را برای جابه‌جا کردن نیروهایش از طریق پایگاه هوایی ماناس در قرقیزستان به‌حال تعلیق درآورده و انتقال نیروهایش به افغانستان را از طریق کویت انجام مي‌دهد، اما این تصمیم را به عنوان اقدامی احتیاطی و پس از مشاهده حرکت خودروهای زرهی در بخش غیرنظامی فرودگاه ماناس انجام داد و اعلام کرد که هیچ‌گونه تنشی بین نیروهای آمریکایی و مقامات فرودگاه وجود نداشته است.[10]
در این میان روسیه اگرچه ممکن است توانسته باشد روند تحقیر آمیز سابق در این کشور کوچک را به نفع خود متوقف کند، اما به نظر می رسد در محاسبات خود مبنی بر کشاندن این کشور به حوزه نفوذ خود اشتباه نموده است. ظاهرا فرار کشورهای منطقه از نفوذ روسیه امری است که برای خود روسیه هم آشکار گردیده و شاید به همین دلیل است که این کشور هم به تازگی و برای مقابله به مثل با آمریکا، سعی در توسعه روابط و افزایش حضور خود در آمریکای جنوبی (منطقه ای که مدت ها به عنوان حیاط خلوت آمریکا تلقی می شد) نموده است. ملاقات های اخیر نخست وزير و رئیس جمهور روسیه با مقامات بولیوی، ونزوئلا، آرژانتين و برزيل می تواند در این راستا ارزیابی شود.
در این میان ایران، روسیه و چين تنها کشورهایی هستند که حضور آمریکا را به ضرر منطقه می دانند. موضوع حمایت آمریکا از ریگی بار دیگر مخاطرات حضور آمریکا در منطقه را برای ایران آشکار کرد و به همین دلیل ایران بارها مخالفت خود را با حضور آمریکا و سایر کشورهای خارج از منطقه بیان کرده و اعلام کرده است که امنیت منطقه باید توسط خود کشورهای منطقه تامین شود. روسیه هم از همان ابتدا و حتی با وجود مخالفت نکردن با حضور آمریکا در منطقه در جریان جنگ با طالبان، بارها بر ضرورت موقتی بودن این حضور تاکید کرده است. برای مثال ایگور ایوانف وزیر خارجه وقت روسیه در گفتگو با ایزوستیا در ژوئیۀ 2002 میگوید: "حضور آمریکا در آسیای مرکزی اگر در مطابقت با چارچوب زمانی تعریف شده توسط شورای امنیت سازمان ملل برای عملیات ایجاد صلح در افغانستان باشد، قابل توجیه است."[11]
دیدیم که اقدام قرقیزستان مبنی بر بازگشایی مرکز دوم نظامی آمریکا در این کشور که قرار بود به روسیه واگذار شود و نیز رفتارهای متناقض آن در قبال تعطیلی پایگاه ماناس نیز ناراحتی روسیه را سبب شد. چين نيز با وجود سياست به اصطلاح نرم خود، بارها نگرانی خود را از حضور نظامي آمريكا، به مقامات قرقيزستان ابراز كرده و طولاني شدن اين حضور را مغاير با منافع منطقه‌اي كشورهاي آسياي مركزي قلمداد كرده است. ايجاد پايگاه "كانت " روسيه در 30 كيلومتري ماناس در سال 2003 و برگزاري تمرينات دوجانبه و مشترك نظامي با كشورهاي اعضاي شانگهاي از طرف چين به اين نگراني‌ها بر مي‌گردد.[12]
نتیجه
اگرچه حضور آمریکا در منطقه، مخالفت ایران و روسیه را در پی دارد؛ ولی احتمال ضعیفی وجود دارد که در فاصله زمانی کوتاهی شاهد خروج آمریکا از آسیای مرکزی باشیم. به رغم همه مجادلات درونی موجود در این کشورها، این مساله قابل انکار نیست که همه کشورهای منطقه از بنیادگرایی و افراط گرایی اسلامی واهمه دارند و قدرت یافتن مجدد گروه طالبان در پاکستان و افغانستان و نا آرامی های این دو کشور نیز بار دیگر به این نگرانی ها دامن زد. اگرچه این مساله پوشیده نیست که حمایت اصلی از تروریسم و افراط گرایی توسط آمریکا و با حمایت (حداقل غیر مستقیم) از وهابیت و کشورهایی مثل عربستان که این فرقه افراطی را در منطقه ترویج می کنند، و یا افرادی چون عبدالمالک ریگی صورت می گیرد. به این ترتیب حضور آمریکا در منطقه که ظاهرا با هدف حفظ ثبات و مبارزه با تروریسم صورت می گیرد در نهایت نتیجه ای معکوس داشته و برای ایران نیز تهدید امنیتی جدی را در پی دارد. بنابراین جا دارد که مقامات سیاسی و امنیتی کشورمان بیش از پیش با این روند مقابله نمایند و حداقل به تقویت نفوذ ایران در کشورهایی که با ایران روابط نزدیک تری دارند بپردازند. در این راستا اقدامات در حال انجام ایران برای حضور در سازمان شانگهای می تواند آثار مثبتی برای ایران و منطقه به همراه داشته باشد.
منابع و مآخذ
[1]. همكاري آمريکا با قرقيزستان در ساخت يک مرکز نظامي جديد، ۱۸ اسفند ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=9416 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D9416)
[2]. همان.
[3]. تعليق نقل و انتقال نظاميان امريكايي از پايگاه ماناس، ۲۱ فروردين ۱۳۸۹، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9650 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9650)
[4]. ادامة فعاليت پايگاه ماناس و واكنش روسيه، ۲۶ شهريور ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=8091 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D8091).
[5]. توافق بيشكك و واشنگتن براي ايجاد دومين پايگاه نظامي در قرقيزستان، ۱۶ اسفند ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9396 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9396)
[6]. تمديد قرارداد حضور آمريکا در ماناس، ۲۵ فروردين ۱۳۸۹، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=9725 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D9725)
[7]. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
ارسال تجهیزات از طریق تاجیکستان به افغانستان، 21/04/2009، http://www.rfi.fr/actufa/articles/112/article_6120.asp (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.rfi.fr%2Factuf a%2Farticles%2F112%2Farticle_6120.asp)
بازطرح موضوع پايگاه ماناس، ۲۶ شهريور ۱۳۸۸، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iras.ir/fa/pages/?cid=8109 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iras.ir%2Ffa%2 Fpages%2F%3Fcid%3D8109)
قزاقستان براي انتقال محموله هاي ناتو اعلام آمادگي كرد، خبرگزاری فارس، 89/01/25، http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8901241622 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.farsnews.com%2 Fnewstext.php%3Fnn%3D8901241622)
[8]. تغيير دولت و خشونت‌هاي داخلي در قرقيزستان، ۲۱ فروردين ۱۳۸۹، سایت خبری تحلیلی ایراس، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9643 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9643)
[9]. قزاقستان براي انتقال محموله هاي ناتو اعلام آمادگي كرد، پیشین.
[10]. تعليق نقل و انتقال نظاميان امريكايي از پايگاه ماناس، پیشین.
[11]. Shireen T. Hunter. Islam In Russia: the Politics of Identity and Security, (The Center for Strategic and International Studies, 2004), p. 342
[12]. قرقيزستان و تمديد حضور امريكا در پايگاه هوايي ماناس، ۱۵ اسفند ۱۳۸۸، http://www.iraneurasia.ir/fa/pages/?cid=9379 (http://njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.iraneurasia.ir %2Ffa%2Fpages%2F%3Fcid%3D9379)