روسيه و اسراييل؛ هم دوست، هم دشمن

[Isengard]

برگرفته از موسسه مطالعات ایران و اوراسیا



روسيه و اسراييل؛ هم دوست، هم دشمن


مقدمه

فروپاشي قابل پيش‌بيني شوروي، پراكندگي شديدي را در جهت‌گيري و رويكردهاي سياسي در حوزه داخلي و خارجي روسيه به جا گذاشت. به گونه‌اي كه از ابتداي دهه 1990 تا كنون سه رويكرد كاملا متفاوت در اين كشور به آزمايش گذاشته شده است. گروه اول با پذيرش تئوري و روش سياسي ليبرال دموكراسي به آمريكا و اروپا نزديك شد كه تا نيمه اول 90 دوام آورد. اما ضعف هاي كلان اين رويكرد كه به «يوروآتلانتيكي غرب گرايانه» معروف است، باعث رويگرداني سياست مردان روسي از آن شد.


در مرحله بعدي روس ها با پلي به گذشته آرزوهاي دوران شوروي را در ذهن خود مرور كرده و در نيمه دوم دهه 90 سياست بازگشت به شرق را برگزيدند تا دست كم اقتدار پيشين خود را در حوزه اوراسيا بازآفريني كنند. «يوگني پريماكوف» از افسران «ك.گ.ب» در دوران شوروي در دوره نخست وزيري خود رويكرد اوراسياگرايي را با تعبير «ژئوپولتيك چندقطبي» به اجرا گذاشت. اما اين رويكرد نيز نتوانست تداوم يابد تا تبديل به گفتمان سياسي روسيه شود. بنابراين روسيه هزاره سوم، راه ديگري را برگزيد كه واقع گرايي و عمل گرايي نام گرفت. ولاديمير پوتين طراح و مجري اين رويكرد است كه حيثيت سياسي تاريخ روسيه و بازگشت اقتدار در عصر پساكمونيسم را در اين رويكرد جستجو مي كند.

روسيه در اين رويكرد تعريف خود را از نظام بين‌الملل تغيير داده و خواست خود را به عنوان قدرت بزرگ و تاثيرگذار جهاني معرفي مي كند تا هم شرق را داشته باشد و هم غرب را از دست ندهد. روسيه در اين رويكرد هم با چين پيمان شانگهاي مي بندد و هم با آمريكا بر سر ميز مذاكرات صلح خاورميانه مي نشيند. براي توسعه قدرت خود به نسبه همان نگاه را به شرق آسيا دارد كه در آمريكاي جنوبي دنبال مي كند. در خاورميانه به همان اندازه كه بتواند كرملين را با كاخ سفيد روبرو كند به همان اندازه مي تواند قدرت چانه زني روس ها را افزايش دهد.
بنابراين در كنار رفاقت نيم بند با آمريكا رقابت با آن را در دستور كار خود قرار مي دهد. نبايد فراموش شود كه روسيه هيچگاه به آمريكا اعتماد نخواهد كرد. يكي از دلايلش اين است كه تاريخ مخاطره آميزي با اين دشمن ديروز و رقيب اصلي امروز دارد. اين رقابت و حتي تنش در بسياري از موارد خود را در كشورهاي cis، اروپا،‌ آمريكاي جنوبي، آسيا و بخصوص خاورميانه نشان مي دهد. مسكو بسيار علاقه مند است بار ديگر به خاورميانه كه نقطه كانوني و البته تنش زاي آن مسائل فلسطين و اسراييل است، برگردد. اين بازگشت مسكو را با رويكرد خاورميانه‌اي واشنگتن مواجه خواهد كرد. از اين رو روسيه نيازمند يك بازي متفاوت و محتاطانه است كه در اين بخش سعي مي شود به آن پرداخته شود.

[Isengard]

روسيه و خاورميانه

روسيه پساكمونيسم به تبع سه رويكردي (غرب گرايي، شرق گرايي و عمل گرايي)(1) كه انتخاب كرد سه گونه بازي را در حوزه خاورميانه به نمايش گذاشت. در رويكرد اول به علت غرب گرا بودن اكثر دولت مردان تاثير گذار همان سياست‌هايي را دنبال كردند كه غرب در پيش گرفته بود. اگر چه بين روسيه و اسراييل كش و قوس‌هايي را مي توان در اين دوره ديد اما عموما جهت گيري روسيه به سمت بهبود و گسترش روابط با آمريكا بود. با وجود اينكه خاورميانه براي باريس يلتسين، ‌رئيس جمهور وقت روسيه در اولويت قرار نداشت اما يك چشمش هميشه به تحولات خاورميانه و مسائل اسراييل و فلسطين بود.

از سال 1996 كه يوگني پريماكف، شرق شناس معتقد به سياست چرخش به شرق بر كرسي رياست ديپلماسي روسيه نشست اوضاع فرق كرد و روابط بيشتر به سمت چين، هند و ... گرايش پيدا كرد.(2) نوع رابطه روسيه با اسراييل در اين دوره كه تا زمان روي كار آمدن ولاديمير پوتين طول كشيد، تا حدودي مي تواند موازي با دوران جنگ سرد تعريف شود. اما شرايط در دوران پوتين نسبت به هر دو دوره متفاوت بود زيرا با نگاهي كه او به صورت بندي نظام بين‌الملل و وضعيت خاورميانه داشت، روسيه مي بايست واقعي تر، هوشمندانه تر و محتاط تر عمل مي كرد تا كشورش را بار ديگر به عنوان يك قدرت جهاني معرفي كند. بنابراين شايسته است روابط بين روسيه، اسراييل و فلسطين در سطوح دوجانبه، منطقه‌اي و بين‌المللي مورد بررسي قرار گيرد.

[Isengard]

روسيه – اسراييل روابط دو جانبه

روسيه به دلايل مختلف علاقه مند است كه با اسراييل روابط حسنه داشته باشد. در حال حاضر روابط بين دو كشور در سطح سفير است يعني در بالاترين سطح ممكن. حتي روسيه در شهر حيفا كنسولگري دارد. در چند ماه اخير شيمون پرز، رئيس جمهور و بنيامين نتانياهو نخست وزير اسراييل به مسكو سفر كرده و در خصوص تحولات بين‌المللي و بخصوص منطقه‌اي با يكديگر به گفت و گو و تعامل پرداخته اند. «مارك كاتس»، كارشناس مسائل بين‌الملل در مقاله «Middle East Strategy at Harvard» دلايل متعددي را براي روابط دوستانه روسيه و اسراييل بر شمرده است كه مي توان از عناوين زير نام برد:
رشد تجارت دوجانبه میان روسیه و اسرائیل، کمک نیروهای امنیتی اسرائیل به روسیه در مبارزه با مخالفان مسلمان در داخل این کشور و همچنین تکنولوژی اسرائیل، امکانات فروش سلاح های روسیه به کشورهای دیگر به خصوص هندوستان را افزایش می دهد. وي معتقد است كه اسرائیل دارای یکی از منابع پیشرفته تکنولوژی نظامی است، که روسیه نیز به این منابع نیازمند است. زیرا در تولید این نوع منابع مشکلاتی دارد و نمی تواند آن را از کشورهای غربی دیگر بدست آورد.(4)

در آوريل 2009 نيز بر اساس توافق طرفين تل آويو متعهد شد تا هواپیمای بدون خلبان به مسكو تحويل دهد. طبق اين قرارداد روسیه از اسرائیل 10 هواپیمای بدون خلبان به هزینه 50 میلیون دلار خریده است. كه در نظر تعداد آنها را به 50 فروند برساند. اين تكنولوژي مي تواند روسيه را در اهداف اطلاعاتي (جاسوسي) بخصوص در مرزهايش كمك كند.(5)

حتي به اعتقاد بسياري از تحليل گران،‌ لابي‌هاي اسراييل در روسيه باعث شده اند كه‌اين كشور سامانه موشكي اس 300 را به‌ايران تحويل ندهد. ضمانت اجرايي آن را نيز فروش هواپيماهاي بدون سرنشين به روسيه قرار داده است. در واقع روسيه به اسراييل پيام داده است كه در صورتي از حمايت سيستم هاي دفاعي و موشكي ايران دست بر مي دارد كه تل آويو هواپيماه‌هاي بيشتري در اختيارش بگذارد.(6)

در زمينه فرهنگي نيز مي توان به‌اين مسئله اشاره كرد كه بیش از یک میلیون روسی تبار در اسرائیل زندگی می کنند. حتي پنج وزير كابينه نتانياهو از جمله وزير امور خارجه آن «آويگدور ليبرمن» روس تبار هستند كه این مساله تاثير زيادي بر روابط سياسي و فرهنگی آنها خواهد داشت.

البته روابط بين اين دو هميشه مسير همواري را طي نمي كند. مسكو در برخي موارد سياست هاي اسراييل درباره فلسطين را علنا به انتقاد مي گيرد. وزارت امور خارجه روسيه در آبان ماه سال جاري روند رو به رشد شهرك سازي‌ها را مورد انتقاد قرار داد و تاكيد كرد كه مسکو امیدوارست دولت اسراییل در برنامه‌های خود در خصوص شهرک سازی در بخش شرقی بيت‌المقدس تجدید نظر کند که هم باعث نگرانی عمیق روسیه شده و هم برای روند حل مناقشه خاورميانه غیر قابل قبول است. در بیانیه وزارت امور خارجه روسیه آمده است مسکو از اخبار رسیده در این زمینه بسیار نگران شده است. در كنار اين موضوع پيشنهاد فروش تسليحات به فلسطين مي تواند بر روابط روسيه و اسراييل تاثير منفي بگذارد.

[Isengard]

روسيه – فلسطين؛ بازي با برگي ديگر

اگر چه روسيه رابطه خوبي با اسراييل ايجاد كرده است اما رويكرد پراگماتيستي آن اجازه نمي‌دهد كه تمامي تخم مرغ هايش را در سبد تل آويو بگذارد و در مناقشات بين اسراييل و فلسطين از پتانسيل ارزشمندي كه در فلسطين وجود دارد عبور كند. استفاده از كارت فلسطين اين موقعيت را به روسيه مي دهد تا در موارد لازم در برابر چرخش هاي گاه و ناگاه اسراييل توانايي بازي خود را بالا ببرد و از فلسطين چماقي براي اسراييل بسازد. روس ها عموما شطرنج‌بازان قهاري هستند بنابراين از اهميت مهره‌ها باخبر هستند.

روسيه در حال حاضر درباره مسائل داخلي فلسطين رفتار دوسويه‌اي دارد. تنها به‌اين دليل كه اداره فلسطين در اين موقعيت بين دو گروه تشكيلات خودگردان (محمود عباس در كرانه باختري) و جنبش حماس (اسماعيل هنيه در نوار غزه) تقسيم شده است. اما روسيه رابطه خود را به نسبه با هر دو حفظ كرده است. از يك سو با حماس روابط ديپلماتيك برقرار مي كند و برخلاف آمريكا، اسراييل و اتحاديه اروپا آن را گروهي تروريست نمي داند و از سويي ديگر با تشكيلات خودگردان روابط تسليحاتي برقرار مي كند. البته موضع روسيه بر وحدت گروه‌هاي فلسطيني و بويژه جنبش هاي حماس و فتح به عنوان دو نيروي سياسي عمده فلسطين استوار است. مسکو خواهان حضور مشترک اين دو جنبش در روند صلح خاورميانه است تا از اين طريق مسير براي ايجاد حکومت مستقل فلسطين هموار شود، رفتاري كه چندان خوش آيند اسراييل نيست.

حتي قبل از سفر محمود عباس به روسيه و ملاقات با ديمتري مدویدیف، قرار بود خالد مشعل، رهبر سياسي جنبش حماس به‌اين كشور سفر كند اما اين سفر به آينده موكول شده است. اين رفت و آمد ديپلماتيك سبب شد تا بنيامين نتانياهو بار ديگر خود را براي سفر به روسيه كه در حال تبديل شدن به مهره‌اي تاثيرگذار در مناقشه خاورميانه است، آماده كند. او در این سفر با "دميتري مدويديف" رييس جمهور روسيه ديدار و گفتگو كرد و طرفين تعامل دوجانبه و منطقه‌اي را با يكديگر مورد بحث قرار دادند. منابع خبري روسيه پيش از اين به نقل از ميخاييل مارگي‌لوف، رييس کميسيون امور بين‌الملل شوراي فدراسيون اعلام كرده بودند كه نتانياهو روز پانزدهم فوريه با دميتري مدويديف، رئيس جمهور روسيه ديدار و گفتگو مي‌كند. طبق برنامه‌ريزي‌ها اين سفر در اين موعد برگزار و طرفين تعاملات دوجانبه و منطقه‌اي را با يكديگر مورد بحث قرار دادند.(7)

[Isengard]

روسيه – اسراييل، جدال منطقه‌اي

به تقريب مي توان گفت كه اولويت هاي سياست خارجي روسيه كشورهاي ‍CIS،‌ اتحاديه اروپا،‌ خاورميانه و كشورهاي اسلامي، شرق آسيا، آمريكاي جنوبي، آفريقا و ... است كه در تك تك آنها با آمريكا در حال رقابت است. اسراييل به عنوان متحد استراتژيك ايالات متحده از اين موضوع بهره كافي را مي برد تا نفوذ خود را در كشورهاي مختلف به خصوص آسياي مركزي و قفقاز بالا ببرد. دكترين «اتحاد پيراموني» (Peripheral Alliance) بن گورين (اولين نخست وزير اسراييل) سياست مردان اسراييلي را متقاعد كرده است كه حوزه نفوذ و ارتباط خود را در كشورهاي پيرامون منطقه تقويت كنند. اين دكترين امروز روسيه را با چالش مواجه كرده است زيرا اسراييل با توان تكنولوژيكي، ‌نظامي و مالي خود هر روز گستره نفوذش را در قفقاز و آسياي مركزي افزايش مي دهد.
به راحتي مي توان ردپاي سياسي، اقتصادي،‌ فرهنگي و بخصوص نظامي اسراييل را در كشورهاي «CIS» دنبال كرد كه نشان مي دهد اسراييل براي منطقه آسياي مركزي و قفقاز برنامه دارد. اين مسئله را مي توان در نوع ارتباط نظامي تسليحاتي با گرجستان مشاهده كرد. فروش اسلحه به گرجستان از هفت سال پيش و از زماني آغاز شد كه شماري از يهوديان گرجي به اسرائيل مهاجرت و بعد از آن شركت هاي اسرائيلي در ساختار نظامي و سياسي اين كشور نفوذ كردند. حتي گرجستان هواپيماهاي بدون خلبان هرمس 450 از رژيم صهيونيستي دريافت كرده است.(8)

اين هواپيماها كه براي مقاصد اطلاعاتي به كار مي روند، مي توانند به مدت بيش از بيست ساعت مداوم در هوا پرواز كنند. سرعت پرواز اين هواپيماها 170 كيلومتر در ساعت است و مي توانند دستگاه‌هاي فيلمبرداري و ارتباطي با وزن 150 كيلوگرم را با خود حمل كند.

رابطه نظامي،‌ اطلاعاتي، اقتصادي، فرهنگي و ... اسراييل با آذربايجان نيز قابل تامل است. اين رابطه را مي توان در چارچوب «مجمع جهاني اسرائيل ـ آذربايجان» نيز تحليل كرد. در سال جاري آذربايجان به همراه اسرائيل ماهواره‌اي اطلاعاتي به فضا پرتاب كرد كه ريانوواستي كه متعلق به وزارت خارجه روسيه است با عنوان «ماهواره جاسوسي» از آن ياد كرد.

در زمينه اقتصادي نيز "پینهاس آویوی" معاون دبیرکل وزارت امورخارجه اسراییل، که ماه گذشته به باکو سفر کرده بود، با اشاره به حجم تجارت 4 میلیارد دلاری رژیم اسراییل و جمهوری آذربایجان این میزان تجارت را برای آنچه که بازرگانی میان دو کشور کوچک توصیف کرده بسیار عالی و قانع کننده دانست.(9)

طراحي تاسيس سفارت خانه‌هاي اسراييلي در كشورهاي آسياي مركزي مثل تركمنستان، تلاش براي بالا بردن سطح روابط با كشورهايي همچون قزاقستان و ديگر كشورهاي آسياي مركزي نگراني روسيه را سبب شده است.
در كل به نظر مي رسد نوع نفوذ اسراييل در مرزهاي جنوبي روسيه بيشتر چالش برانگيز بوده است از اين رو روسيه نيز از برگ كمك هاي نظامي به كشورهاي اسلامي بخصوص آنهايي با اسراييل زاويه دارند، استفاده مي كند. روسيه حتي از فروش موشك هاي اس 400 به عربستان سعودي سخن به ميان آورده است.(10)

اگر چه سعودي‌ها دشمن درجه يك اسراييل به شمار نمي روند اما دارا بودن چنين سامانه‌اي در منطقه مي تواند معادلات منطقه‌اي و توازن نظامي در بين كشورها را تكان بدهد. گسترش روابط دفاعي – نظامي روسيه با سوريه نيز مي تواند براي اسراييل چالش ساز باشد.

"الكسي فدرور "، رئيس شركت "هواپيما متحد" شهريور سال جاري در مصاحبه با روزنامه روسي "كامرسانت " گفت كه چند سال پيش دو توافق بين طرف روسي و سوري امضا شده است كه يكي از توافق‌ها براي فروش جنگنده "ميگ-29 " و ديگري براي فروش جنگنده ميگ-31 بوده است. ميگ -31 سلاحی که از نظر اسراییل و برخی از کشورهای غربی تهدیدی برای امنیت در منطقه محسوب می شود. بازگشت دوباره روسيه به عراق و بستن قرارداد نفتي 30 ميليارد دلاري با هدف توسعه ميدان نفتي عراق نشان از آن دارد كه روسيه نه تنها به دنبال گسترش نفوذ خود در خاورميانه است بلكه در حال انجام دوئل سياسي با رقباي خود است.

[Isengard]

روسيه – اسراييل؛ بازي در سطح بين‌الملل

تعامل و تقابل روسيه و اسراييل در سطح بين‌الملل بيشتر در قالب الگوي رفتار آمريكا و روسيه گنجانده مي شود. اسراييل عموما رفتارهاي بين‌المللي آمريكا را مي پسندد و در كنار آن بهره‌هاي لازم را مي برد. اين در حالي است كه روسيه در سطح بين‌الملل سياست هاي آمريكا را دنبال نمي كند و حتي در بسياري از موارد در تضاد با آمريكا به دنبال تامين منافع خود با رويكرد واقع گرايانه است.

نتيجه‌گيري


روسيه پساكمونيسم با پشت سر گذاشتن دو رويكرد غرب و شرق گرايانه در سال هاي پاياني قرن بيستم، رفتار سياسي خود را در آغاز هزاره سوم به سمت پوتينيسم و عمل گرايي سوق داد كه درباره خاورميانه به سمت بازي با تمامي مهره‌ها پيش رفت. روسيه در اين برهه با اسرائيل در روابط دوجانبه به شكل دوستانه و متوازن پيش رفته است. اما به نظر مي آيد در دو حوزه منطقه‌اي و بين‌المللي با تل آويو با چالش روبرو است. در خصوص فلسطين نيز سعي مي كند از حداكثر پتانسيل آن بهره برده و با ايجاد رابطه با گروه‌هاي مختلف و متضاد فلسطيني (فتح و حماس) قدرت چانه زني خود را بالا ببرد.



منابع
1. علي باقر نعمتي زرگران، جايگاه جمهوري اسلامي ايران در سياست خارجي روسيه، روابط ايران و روسيه،‌ به كوشش مهدي سنايي و جهانگير كرمي، انتشارات ايراس، 1387، ص 288
2. همان
3. مارك كاتس، با در نظر گرفتن منافع اسرائیل، روسیه از فروختن S-300 به ایران خودداری خواهد کرد، خبرگزاري ترند نيوز، 21 آگوست 2009
http://fa.trend.az/news/world/iran/1525945.html
4. همان
5. همان
6. Russia wants more Israeli unmanned aerial vehicles,
http://theasiandefence.blogspot.com (http://theasiandefence.blogspot.com/) 9,DECEMBER,2009 http://theasiandefence.blogspot.com/...-unmanned.html (http://theasiandefence.blogspot.com/2009/12/russia-wants-more-israeli-unmanned.html)
7. محمود عباس به روسيه سفر مي کند، خبرگزاري جمهوري اسلامي (ايرنا)، 3 بهمن 1388
http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=913361
8. حسن – عبدالحليم، رد پاي اسراييل در بحران گرجستان، باشگاه انديشه،‌ 28 مرداد 1387
http://www.bashgah.net/pages-24078.html
9. رد پاي اسراييل در آذربايجان، پايگاه تحليلي خبري صراط، 5 بهمن 1388
http://www.seratnews.ir/fa/pages/?cid=1393
10. عربستان سعودی آماده خرید اس-400 از روسیه است، ترند نيوز، 1 اكتبر، 2009
http://fa.trend.az/regions/met/arabicr/1550961.html
11. منابع رسمي روسيه فروش جنگنده به سوريه را تأييد كردند، خبرگزاري فارس، 12 شهريور 1388
http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8806120313