آبجی
3rd March 2010, 02:35 AM
http://www.blogfa.com/layouts/mblue/leftc.gif اهميت
صنعت گياهان دارويي يكي از معدود صنايع داراي رشد دو رقمي است
مؤسسه اسكريپ طي سال‌هاي قبل از ورود به هزاره سوم رشد صنعت گياهان دارويي را با1.3 ميليارد دلار گردش مالي در سال 1996 براي سال‌هاي ابتدايي هزاره سوم رقمي حدود 15 تا 20 درصد پيش‌بيني كرده بود. اين پيش‌بيني نه‌تنها بيش از ميزان واقع نبود، بلکه در اين مدت صنعت مذكور، 25 درصد رشد داشته است.
به نظر مي‌رسد مردم از يك سري نارسايي‌هاي طب مدرن خسته شده‌اند و به طور روزافزون به سمت داروهاي گياهي روي مي‌آورند. اصولاً زماني‌كه قانون ابن‌سينا را در غرب به آتش کشيدند و ادعا كردند شيمي, مولكول و فيزيولوژي را شناخته‌اند, طب به انحراف کشيده شد. به‌طوري‌كه هم‌اكنون طب مدرن توانايي حل بسياري از مشكلات بشر را ندارد و طي سال‌هاي اخير در كتب درسي به اين موضوع اعتراف كرده‌اند.
طبق گزارش بانک جهاني گردش مالي صنعت گياهان دارويي در سال 2050 معادل 500 ميليارد دلار خواهد بود. هم‌اكنون كشورهاي مختلف به گونه‌اي تلاش مي‌كنند تا سهم مناسبي از اين بازار عظيم داشته باشند.
حدود 50 درصد از داروهاي توليدشده در دنيا، منبع طبيعي دارند
نباتات كاربردهاي وسيعي دارند که يكي از مهمترين آنها، استفاده‌هاي دارويي است. حدود 50 درصد از داروهاي توليدشده در جهان، منشاء طبيعي دارند که با تغييراتي به عنوان دارو مورد استفاده قرار مي‌گيرند. نيمي از اين مقدار از منابع معدني، حيواني و باكتريايي بدست مي‌آيد و نيمي‌ديگر منشاء گياهي دارد. به عنوان مثال، تمام هورمون‌هاي مصرفي گياهي هستند و از گياهان مختلفي نظير سيب‌زميني مكزيكي, شنبليله و غيره به دست مي‌آيند. همچنين تركيباتي مثل وين‌بلاستين و وين‌كريستين كه از داروهاي ضدسرطان هستند از گياه به دست مي‌آيند و يا گليكوزيدهاي قلبي از جمله اين گروه داروها محسوب مي‌شوند.
البته امروزه تركيبات زيادي از گياهان به عنوان نگهدارنده و طعم‌دهنده در صنايع غذايي، محافظت‌كننده و شاداب‌كننده پوست در صنايع آرايشي و بهداشتي و روغن‌هاي فرار مختلف در آروماتراپي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
ماهيت طبيعي گياهان دارويي باعث سازگاري بيشتر با بدن و رفع عوارض جانبي مي‌شود
گياهان دارويي به دليل ماهيت طبيعي و وجود تركيبات همولوگ دارويي در كنار هم، با بدن سازگاري بهتري دارند و معمولاً فاقد عوارض ناخواسته هستند، لذا به خصوص در موارد مصرف طولاني و در بيماري‌هاي مزمن، بسيار مناسب مي‌باشند. به عنوان مثال، گياهان دارويي در بسياري از اختلالات اعصاب و روان به عنوان بهترين انتخاب خواهند بود. بيشترين داروهاي مصرفي در سال 1380 با تعداد حدود 6/6 ميليارد عدد مربوط به ناراحتي‌هاي اعصاب و روان مي‌باشد كه داراي عوارض ناخواسته متعددي مي‌باشند؛ درحالي‌كه به راحتي مي‌توان بخش قابل‌توجهي از آنها را با داروهاي گياهي جايگزين كرد.
مزيت ها ي گياهان دارويي براي ايران
ايران مي‌تواند سهم مناسبي از بازار جهاني داروهاي گياهي را به خود اختصاص دهد
ايران به لحاظ تنوع اقليمي، از تنوع زيستي وسيع و منحصربه‌فردي برخوردار است. اين تنوع در
مورد گياهان و از جمله گياهان دارويي به روشني مشهود است. اما تاكنون نتوانسته‌ايم از اين نعمت الهي در جهت خدمت به مردم استفاده نماييم.
اگرچه در زمينه توسعه صنعت گياهان دارويي در ابتداي راه هستيم، ولي مي‌توانيم با برنامه‌ريزي صحيح، بخش قابل‌توجهي از بازار جهاني را به‌خود اختصاص دهيم. شايد در ابتداي كار نتوانيم با كشورهايي كه محصولات خود را به توليد انبوه رسانده‌اند، رقابت نماييم؛ امّا به لحاظ تنوع گونه‌اي و توليد طبيعي گونه‌هاي دارويي رقباي چنداني در جهان نداريم و در مواردي حتي بي‌رقيب هستيم. همه اينها منوط به اين نكته است كه دارايي‌هاي كشور را بشناسيم و بتوانيم از آنها استفادة بهينه نماييم. در اينصورت حتي مي‌توان تا 5 درصد از توليد ناخالص ملي (GDP) را از اين طريق تأمين نمود.
طب سنتي ايران قابليت‌هاي فراواني دارد كه عمدتاً بر پايه استفاده از گياهان دارويي است
طب سنتي ايران با پيشينة چندصدساله, ظرفيت‌هاي بالايي در زمينه پيشگيري و درمان بيماريها
دارد كه در تعامل با طب نوين مي‌توانند بسياري از مشكلات بهداشتي و پزشكي را حل نمايند. به عنوان مثال، در زمينة درمان بيماري‌هاي پوستي، اختلالات كبدي يا مشكلات اعصاب و روان, با استفاده از طب سنتي، روشهاي درماني مطمئن و منحصربه‌فردي وجود دارد كه فقط در اختيار عده معدودي است.
از آنجايي‌كه طب سنتي ايران عمدتاً بر پاية استفاده از گياهان دارويي استوار است و استفاده از گياهان دارويي ريشه در سنت ما ايرانيان دارد، بسط و توسعة طب سنتي در كشور نه‌تنها يكي از راهكارهاي گسترش صنعت گياهان دارويي است، بلكه با توجه به توصيه‌هاي سازمان جهاني بهداشت (WHO) يكي از روشهاي مناسب براي دسترسي راحت عموم مردم به طب مطمئن و ارزان‌قيمت مي‌باشد.
پژوهش در صنعت گياهان دارويي نقطه قوت داروسازي كشور
يكي ديگر از نقاط قوت براي توسعه صنعت گياهان دارويي وجود امكانات مناسب تحقيقاتي در
دانشکده‌هاي داروسازي همچنين حضور متخصصين مختلف در زمينه‌هاي مرتبط با صنعت گياهان دارويي مي‌باشد. استفاده از اين امكان مي‌تواند باعث رشد و توسعه صنعت گياهان دارويي شود. در مجموع يكي از بهترين زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري داروسازي كشور همين صنعت مي‌باشد، زيرا با ورود به بازار جهاني يكي از صنايعي كه با شكست قطعي روبرو خواهد شد صنعت داروسازي شيميايي موجود مي‌باشد و اگر بخت با بعضي از شركت‌هاي موجود يار باشد آنها در كمپاني‌هاي بزرگ جهاني هضم مي‌شوند. (پايان نقل‌قول از دكتر امن‌زاده)
توصيه
علي‌رغم وجود اين نقاط قوت در زمينة گياهان دارويي, شاهد مشکلات و موانعي در توسعة صنعت مذكور در کشور هستيم
از طرف ديگر علاوه برفرصت‌هايي که براي رخنه در بازار داخلي و جهاني و گسترش آن وجود دارد و در بالا به آنها اشاره شد، كشور با تهديد‌هاي عديده‌اي در اين زمينه روبرو است که از آن جمله مي‌توان به نابودي و سرقت منابع مهم تنوع گياهي کشور اشاره کرد.
بنابراين توسعة صنعت گياهان دارويي كشور، به سرعت عمل, آينده‌نگري, برنامه‌ريزي و مديريت اجرايي قوي نياز دارد و فقط به صرف تكيه بر منابع زيستي غني و بدون توجه به موارد مذكور، حرف چنداني براي گفتن نخواهيم داشت.
مشكلات صنعت گياهان دارويي
صنعت گياهان دارويي در کشور علي‌رغم قابليت‌ها و ظرفيت‌هاي فراوان، از وجود مشکلات متعددي رنج مي‌برد؛ به‌گونه‌اي که رشد و گسترش صنعت مذکور بسيار کندتر از حدي است که شايستة آن مي‌باشد
مهمترين مشکلات توسعة صنعت گياهان دارويي در کشور
1- عدم شناخت كافي مسئولين از قابليت‌هاي صنعت گياهان دارويي
متأسفانه به‌نظر مي‌رسد مسئولين و صاحب‌منصبان كشور، شناخت صحيحي از توانمندي‌هاي اين صنعت ندارند و با ظرفيت‌هاي آن در مقوله‌هاي اقتصاد و بازرگاني، اشتغال، بهداشت و غيره آشنا نيستند. اين مسئله باعث مي‌شود كه صنعت مذكور كماكان در حاشيه قرار گيرد. صنعت گياهان دارويي از معدود صنايع داراي رشد دو رقمي در دنيا است. علي‌رغم اينكه در كشور نهادهاي مختلفي (وزارتخانههاي بازرگاني، امور اقتصادي و دارايي، صنايع، بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، جهاد کشاورزي، سازمان حفاظت محيط‌زيست و غيره) توانايي و مسئوليت حمايت از اين صنعت را دارا هستند، اما به دليل عدم شناخت كافي، در عمل توجه چنداني به اين مقوله نمي‌شود.
2- عدم وجود برنامه جامع ملي
حمايت از صنعت گياهان دارويي و داروهاي گياهي فقط در محدودة حمايت‌هاي مالي نمي‌گنجد؛ هر چند خود اين نيز يكي از راهكارهاي اساسي توسعة اين صنعت است. بسياري از توانايي‌هاي كشور در پس موانع و مشكلات عديده‌اي پنهان مانده‌اند. اهم اين مشكلات، ريشه در عدم وجود برنامه‌اي جامع و ملي دارد كه به تبع آن مديران كشور، با اين مسئله به صورت استراتژيك برخورد نمي‌كنند. هر سازمان و ارگاني در عمل بر مبناي نيازسنجي و اولويت‌هاي درون‌سازماني اقدام به فعاليت مي‌كند كه نتيجة آن كارهايي پراكنده و تكراري است و نتايجي موضعي و كم‌رنگ به همراه دارد.
3- پزشکان داخلي تجويز نمي‌کنند و لذا بازار مناسب داخلي به‌وجود نيامده است
يكي از مشكلات توسعه گياهان دارويي در كشور، فقدان زمينة اقتصادي مناسب در اين بخش است. به اين معني كه به دليل عدم آشنايي پزشكان با داروهاي گياهي و خواص آنها، اين داروها توسط پزشكان داخلي براي بيماران تجويز نمي‌شوند، در نتيجه بازار مناسبي براي آن به‌وجود نيامده است. در كشورهاي توسعه‌يافته، پزشكان در اين زمينه آموزش ديده‌اند و اين قبيل داروها را به بيماران تجويز مي‌نمايند. ضمن اينكه سطح تعريف‌شده‌اي از اين علم به‌وسيلة اطلاع‌رساني از طريق مطبوعات، رسانه‌ها و يا دوره‌هاي آموزشي كوتاه‌مدت در اختيار مردم قرار گرفته است.
در كشورهاي توسعه‌يافته به گونه‌اي فرهنگ‌سازي مي‌شود كه افراد شناخت مطلوبي از خواص گياهان دارويي پيدا مي‌كنند و به تبع آن نوع و نحوه مصرف گياهان دارويي بي‌ضرر را كه سازگار با شرايط مزاجي آنها باشد، فرا مي‌گيرند؛ بنابراين داروهاي گياهي در اكثر سوپرماركت‌ها وجود دارند و توسط مردم انتخاب و خريداري مي‌شود. درصورتي‌كه در كشورمان به‌دليل عدم آشنايي با خواص گياهان دارويي مراكز توزيع گياهان دارويي نقش درمانگاه را ايفاء مي‌كنند.
4- سيستم توزيع نامناسب (عطاريها)
سيستم تهيه و توزيع گياهان دارويي نيز در كشور نامناسب است؛ به‌طوري‌كه
توزيع بيش از 90 درصد اين فرآورده‌ها بدون نظارت وزارت بهداشت و عدم رعايت مسائل بهداشتي، وابسته به عطاريها است. هر چند در بين عطارها نيز افرادي پرتجربه و عالم وجود دارند، اما اخيراً با ورود افرادي كم‌تجربه و بعضاً سودجو زمينة خوب عطاريها نيز خدشه‌دار شده است.
5- جلوگيري از احداث واحدهاي توليدي در محدوده 120 كيلومتري تهران
بر اساس مقررات سازمان حفاظت محيط‌زيست، واحدهاي توليد داروهاي گياهي نيز مشمول طرح ممنوعيت احداث كارخانجات در محدوده 120 کيلومتري تهران مي‌باشند. اين قانون به عنوان يك مانع جدي، مسير توسعه صنعت مذکور را سد کرده است؛ درحالي‌که صنعت توليد داروهاي گياهي به هيچ عنوان آلايندة محيط‌زيست نميباشد (تمام حلال‌ها بازيافت و بقاياي گياهي نيز به عنوان کود سبز مصرف مي‌شوند). از مسئولين سازمان مذکور به عنوان متولي حفاظت از محيط‌زيست و طبيعت، انتظاري بيش از اين مي‌رود که صنايع طبيعي از جمله گياهان دارويي را بهتر بشناسند و اهميت بيشتري براي آن قايل شوند. در همه جاي دنيا، صنايع در کنار مردم هستند؛ ولي بر آنها نظارت دقيقي اعمال مي‌شود که محيط‌زيست را آلوده نکنند.
فرآوري گياهان دارويي و توليد داروهاي گياهي فرايندي تخصصي و پيچيده مي‌باشد که به متخصصان برجسته نياز دارد و دسترسي به اين قشر در مكان‌هاي دور از شهرهاي بزرگ با مشكل مواجه مي‌شود.
6- عملکرد ضعيف برخي از تجار ايراني
طبق آمار سازمان ملل متحد طي سال 1993 صادرات ايران در زمينة گياهان دارويي حدود 20 ميليون دلار و در همان سال صادرات امارات متحدة عربي بالغ بر 32 ميليون دلار بوده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهند که بخش عمدة صادرات اين کشور، محصولات ايراني بوده است كه فقط در آنجا بسته‌بندي شده‌اند. هم‌اکنون نيز بازار خوبي در آنجا ايجاد شده است؛ به‌خصوص آنكه کشورهاي آفريقايي اکثر مواد طبيعي مورد نياز خود را از آنجا تأمين مي‌کنند.
به دليل عملکرد بد و ضعيف تجار ايراني، ما سهم شايسته‌اي از اين بازار را در اختيار نداريم که اين يعني تيشه به ريشة خود زدن. اکثر خريداران پس از يک و يا حداکثر چند بار معامله با تجار ايراني، ارتباط خود را به آنها قطع مي‌نمايند. البته در اين بين، تعداد محدودي از صادرکنندگان موفق در بخش خصوصي نيز يافت مي‌شوند که سهم اندکي از اين بازار بزرگ را در اختيار دارند.
بخشي از اين مشکل به سودجويي‌هاي شخصي، تقلب و بدقولي مربوط مي‌شود، ولي بخش عمدة آن مربوط به عدم آشنايي تجار و صادرکنندگان با نحوة جمع‌آوري، نگهداري، بسته‌بندي، حمل و نقل و فروش گياهان دارويي مي‌باشد. مثلاً در سرما و گرما، محصولات ايراني در گوشه و کنار بنادر و در شرايط بسيار نامناسب نگهداري و حمل مي‌شوند؛ به‌طوري‌که پس از مدتي استاندارد لازم و قابليت عرضه در بازارهاي بين‌المللي را از دست مي‌دهند.
7- ضعف در فناوري فرآوري و تهيه داروهاي گياهي
داروهاي گياهي توليد داخل عمدتاً داروهاي محلول هستند، يعني از عصارة گياه، قطره و يا شربت توليد مي‌شود. اما در داروسازي، شکل دارو بر اساس نياز بيمار تعيين مي‌شود. اشكال جامد (قرص و كپسول) هم از نظر پايداري و هم از نظر راحتي مصرف اشكال دارويي مناسب در داروسازي هستند كه متأسفانه به‌دليل عدم دسترسي به فناوري توليد اين محصولات، صنايع داروسازي گياهي جز در موارد محدود امكان توليد چنين فرآورده‌هايي را ندارند درحالي‌كه از طريق تحقيقات امكان دستيابي به چنين فناوري علي‌رغم پيچيدگي فرآيند وجود دارد.
8- فقدان زير ساخت‌هاي مناسب
علاوه بر موارد مطرح شده، يک سري مشکلات و کمبودهاي زيربنايي نيز پيش روي توسعة صنعت گياهان دارويي و داروهاي گياهي وجود دارد که رفع آنها بسيار لازم و حياتي است و در ذيل به اهم آنها اشاره مي‌شود:
الف) فقدان قوانين مالکيت فكري
متأسفانه مقرراتي که ضامن رعايت حقوق مالکيت فکري در کشور باشد، وجود ندارد و اين خود معضل بزرگي در مسير توسعة کشور است. من در زمينة عصاره‌گيري از گياهان اسانس‌دار به روشهاي جالب و خوبي دست يافته‌ام، اما به دليل اينکه اطلاعات جامع و مدوني از روشهاي ثبت‌شده وجود ندارد، نمي‌توانم آن را منحصربه‌خود بدانم.
همچنين در زمينة درمان بيماري‌هاي مختلف با استفاده از طب سنتي، روشهاي خوبي نزد بعضي افراد وجود دارد که به عنوان يک منبع درآمد در اختيار عدة اندکي قرار دارد و با مرگ يکي از آنها، ممکن است يک روش درماني طبيعي، موثر و چندصدساله از بين برود. اگر امکان ثبت کردن اين روش‌ها وجود مي‌داشت، کل کشور مي‌توانستند از آن بهره‌مند شوند؛ ضمن اينکه درآمد آن نيز هزاران برابر درآمد فعلي خواهد بود.
ب) عدم وجود بانک ژن مختص گياهان دارويي
بهره‌برداري بي‌رويه و غيراصولي، خشکسالي، کشاورزي مدرن و غيره هر روزه فشار بيشتري بر عرصه‌هاي طبيعي وارد نموده و روند انقراض گونه‌هاي زنده از جمله گياهان دارويي را سرعت مي‌بخشد. بنابراين علاوه بر حفظ اين منابع در محيط‌هاي طبيعي، جمع‌آوري و نگهداري آنها در بانک‌هاي ژن نيز حايز اهميت است. برخي از نهادها از قبيل مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع و مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر، نسبت به جمع‌آوري و نگهداري نمونه‌هاي گياهي کارهاي قابل‌توجهي انجام داده‌اند، اما فعاليت آنها عمومي بوده و عمدتاً مشخصات زراعي گياهان ثبت مي‌شود. در حال حاضر، بانک ژني که مختص گياهان دارويي باشد و خصوصيات دارويي گياهان از قبيل نوع و مقدار مواد مؤثره، شيوه استخراج و غيره در آن ثبت شده باشد، وجود ندارد؛ درصورتي‌که وجود اين اطلاعات يکي از لوازم اصلي تحقيقات در اين مقوله است.
ج) ضعف در اطلاع رساني و فرهنگ‌سازي
همانطور که ذکر شد، اطلاع‌رساني و آموزش پزشکان و مردم از راهکارهاي توسعة اين صنعت در کشورهاي مختلف مي‌باشد و در کشورمان کمتر به اين موضوع توجه شده است. به عنوان مثال، در حال حاضر هيچ نشريه اختصاصي در كشور وجود ندارد كه به مقوله اطلاع‌رساني و فرهنگ‌سازي پيرامون مزاياي گياهان دارويي و داروهاي گياهي بپردازد. در برنامة درسي دانشجويان پزشکي مطلب چنداني در اين مورد مشاهده نمي‌شود. مخلص کلام آن‌که، گياهان دارويي و داروهاي گياهي در ايران مورد بي‌مهري و کم‌توجهي واقع شده‌اند.
نتيجه
با توجه به اهميت اقتصادي و بهداشتي گياهان دارويي، اين موضوع مي‌تواند در برنامه‌ريزي‌هاي کلان کشور جايگاهي شايسته و درخور توجه داشته باشد؛ به‌ويژه اينکه مي‌تواند سهم قابل‌توجهي از صادرات غيرنفتي را به خود اختصاص دهد. با اين وجود، کمتر حمايت عملي و تأثيرگذار از اين صنعت به‌عمل مي‌آيد. البته حمايت از اين صنعت فقط به حمايت‌هاي مالي محدود نمي‌شود، بلکه مسائل مربوط به آموزش (مردم، پزشکان، بازرگانان)، توسعه تکنولوژي، بازاريابي و اقتصاد، مديريت، قوانين و مقررات و غيره را نيز در برمي‌گيرد. بنابراين بخش‌ها و وزارتخانههاي متعددي در اين مسئله دخيل و بعضاً ذينفع هستند. وزارتخانههاي جهاد کشاورزي؛ بهداشت، درمان و آموزش پزشکي؛ علوم، تحقيقات و فناوري؛ امور اقتصاد و دارايي؛ وزارت بازرگاني؛ صنايع و معادن؛ سازمان حفاظت محيط‌زيست؛ سازمان مديريت و برنامه‌ريزي و حتي سازمان تأمين اجتماعي و خدمات درماني در قالب شرکت‌هاي بيمه بايد يکي از حاميان اين صنعت باشند، چراكه بسياري از بيماريها با استفاده از گياهان دارويي قابل پيشگيري و درمان هستند و هزينه و عوارض آن به مراتب کمتر از درمان با روشهاي نوين است، ولي در عمل توجه جدي به اولويت‌مندي آن ندارند
صنعت گياهان دارويي يكي از معدود صنايع داراي رشد دو رقمي است
مؤسسه اسكريپ طي سال‌هاي قبل از ورود به هزاره سوم رشد صنعت گياهان دارويي را با1.3 ميليارد دلار گردش مالي در سال 1996 براي سال‌هاي ابتدايي هزاره سوم رقمي حدود 15 تا 20 درصد پيش‌بيني كرده بود. اين پيش‌بيني نه‌تنها بيش از ميزان واقع نبود، بلکه در اين مدت صنعت مذكور، 25 درصد رشد داشته است.
به نظر مي‌رسد مردم از يك سري نارسايي‌هاي طب مدرن خسته شده‌اند و به طور روزافزون به سمت داروهاي گياهي روي مي‌آورند. اصولاً زماني‌كه قانون ابن‌سينا را در غرب به آتش کشيدند و ادعا كردند شيمي, مولكول و فيزيولوژي را شناخته‌اند, طب به انحراف کشيده شد. به‌طوري‌كه هم‌اكنون طب مدرن توانايي حل بسياري از مشكلات بشر را ندارد و طي سال‌هاي اخير در كتب درسي به اين موضوع اعتراف كرده‌اند.
طبق گزارش بانک جهاني گردش مالي صنعت گياهان دارويي در سال 2050 معادل 500 ميليارد دلار خواهد بود. هم‌اكنون كشورهاي مختلف به گونه‌اي تلاش مي‌كنند تا سهم مناسبي از اين بازار عظيم داشته باشند.
حدود 50 درصد از داروهاي توليدشده در دنيا، منبع طبيعي دارند
نباتات كاربردهاي وسيعي دارند که يكي از مهمترين آنها، استفاده‌هاي دارويي است. حدود 50 درصد از داروهاي توليدشده در جهان، منشاء طبيعي دارند که با تغييراتي به عنوان دارو مورد استفاده قرار مي‌گيرند. نيمي از اين مقدار از منابع معدني، حيواني و باكتريايي بدست مي‌آيد و نيمي‌ديگر منشاء گياهي دارد. به عنوان مثال، تمام هورمون‌هاي مصرفي گياهي هستند و از گياهان مختلفي نظير سيب‌زميني مكزيكي, شنبليله و غيره به دست مي‌آيند. همچنين تركيباتي مثل وين‌بلاستين و وين‌كريستين كه از داروهاي ضدسرطان هستند از گياه به دست مي‌آيند و يا گليكوزيدهاي قلبي از جمله اين گروه داروها محسوب مي‌شوند.
البته امروزه تركيبات زيادي از گياهان به عنوان نگهدارنده و طعم‌دهنده در صنايع غذايي، محافظت‌كننده و شاداب‌كننده پوست در صنايع آرايشي و بهداشتي و روغن‌هاي فرار مختلف در آروماتراپي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
ماهيت طبيعي گياهان دارويي باعث سازگاري بيشتر با بدن و رفع عوارض جانبي مي‌شود
گياهان دارويي به دليل ماهيت طبيعي و وجود تركيبات همولوگ دارويي در كنار هم، با بدن سازگاري بهتري دارند و معمولاً فاقد عوارض ناخواسته هستند، لذا به خصوص در موارد مصرف طولاني و در بيماري‌هاي مزمن، بسيار مناسب مي‌باشند. به عنوان مثال، گياهان دارويي در بسياري از اختلالات اعصاب و روان به عنوان بهترين انتخاب خواهند بود. بيشترين داروهاي مصرفي در سال 1380 با تعداد حدود 6/6 ميليارد عدد مربوط به ناراحتي‌هاي اعصاب و روان مي‌باشد كه داراي عوارض ناخواسته متعددي مي‌باشند؛ درحالي‌كه به راحتي مي‌توان بخش قابل‌توجهي از آنها را با داروهاي گياهي جايگزين كرد.
مزيت ها ي گياهان دارويي براي ايران
ايران مي‌تواند سهم مناسبي از بازار جهاني داروهاي گياهي را به خود اختصاص دهد
ايران به لحاظ تنوع اقليمي، از تنوع زيستي وسيع و منحصربه‌فردي برخوردار است. اين تنوع در
مورد گياهان و از جمله گياهان دارويي به روشني مشهود است. اما تاكنون نتوانسته‌ايم از اين نعمت الهي در جهت خدمت به مردم استفاده نماييم.
اگرچه در زمينه توسعه صنعت گياهان دارويي در ابتداي راه هستيم، ولي مي‌توانيم با برنامه‌ريزي صحيح، بخش قابل‌توجهي از بازار جهاني را به‌خود اختصاص دهيم. شايد در ابتداي كار نتوانيم با كشورهايي كه محصولات خود را به توليد انبوه رسانده‌اند، رقابت نماييم؛ امّا به لحاظ تنوع گونه‌اي و توليد طبيعي گونه‌هاي دارويي رقباي چنداني در جهان نداريم و در مواردي حتي بي‌رقيب هستيم. همه اينها منوط به اين نكته است كه دارايي‌هاي كشور را بشناسيم و بتوانيم از آنها استفادة بهينه نماييم. در اينصورت حتي مي‌توان تا 5 درصد از توليد ناخالص ملي (GDP) را از اين طريق تأمين نمود.
طب سنتي ايران قابليت‌هاي فراواني دارد كه عمدتاً بر پايه استفاده از گياهان دارويي است
طب سنتي ايران با پيشينة چندصدساله, ظرفيت‌هاي بالايي در زمينه پيشگيري و درمان بيماريها
دارد كه در تعامل با طب نوين مي‌توانند بسياري از مشكلات بهداشتي و پزشكي را حل نمايند. به عنوان مثال، در زمينة درمان بيماري‌هاي پوستي، اختلالات كبدي يا مشكلات اعصاب و روان, با استفاده از طب سنتي، روشهاي درماني مطمئن و منحصربه‌فردي وجود دارد كه فقط در اختيار عده معدودي است.
از آنجايي‌كه طب سنتي ايران عمدتاً بر پاية استفاده از گياهان دارويي استوار است و استفاده از گياهان دارويي ريشه در سنت ما ايرانيان دارد، بسط و توسعة طب سنتي در كشور نه‌تنها يكي از راهكارهاي گسترش صنعت گياهان دارويي است، بلكه با توجه به توصيه‌هاي سازمان جهاني بهداشت (WHO) يكي از روشهاي مناسب براي دسترسي راحت عموم مردم به طب مطمئن و ارزان‌قيمت مي‌باشد.
پژوهش در صنعت گياهان دارويي نقطه قوت داروسازي كشور
يكي ديگر از نقاط قوت براي توسعه صنعت گياهان دارويي وجود امكانات مناسب تحقيقاتي در
دانشکده‌هاي داروسازي همچنين حضور متخصصين مختلف در زمينه‌هاي مرتبط با صنعت گياهان دارويي مي‌باشد. استفاده از اين امكان مي‌تواند باعث رشد و توسعه صنعت گياهان دارويي شود. در مجموع يكي از بهترين زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري داروسازي كشور همين صنعت مي‌باشد، زيرا با ورود به بازار جهاني يكي از صنايعي كه با شكست قطعي روبرو خواهد شد صنعت داروسازي شيميايي موجود مي‌باشد و اگر بخت با بعضي از شركت‌هاي موجود يار باشد آنها در كمپاني‌هاي بزرگ جهاني هضم مي‌شوند. (پايان نقل‌قول از دكتر امن‌زاده)
توصيه
علي‌رغم وجود اين نقاط قوت در زمينة گياهان دارويي, شاهد مشکلات و موانعي در توسعة صنعت مذكور در کشور هستيم
از طرف ديگر علاوه برفرصت‌هايي که براي رخنه در بازار داخلي و جهاني و گسترش آن وجود دارد و در بالا به آنها اشاره شد، كشور با تهديد‌هاي عديده‌اي در اين زمينه روبرو است که از آن جمله مي‌توان به نابودي و سرقت منابع مهم تنوع گياهي کشور اشاره کرد.
بنابراين توسعة صنعت گياهان دارويي كشور، به سرعت عمل, آينده‌نگري, برنامه‌ريزي و مديريت اجرايي قوي نياز دارد و فقط به صرف تكيه بر منابع زيستي غني و بدون توجه به موارد مذكور، حرف چنداني براي گفتن نخواهيم داشت.
مشكلات صنعت گياهان دارويي
صنعت گياهان دارويي در کشور علي‌رغم قابليت‌ها و ظرفيت‌هاي فراوان، از وجود مشکلات متعددي رنج مي‌برد؛ به‌گونه‌اي که رشد و گسترش صنعت مذکور بسيار کندتر از حدي است که شايستة آن مي‌باشد
مهمترين مشکلات توسعة صنعت گياهان دارويي در کشور
1- عدم شناخت كافي مسئولين از قابليت‌هاي صنعت گياهان دارويي
متأسفانه به‌نظر مي‌رسد مسئولين و صاحب‌منصبان كشور، شناخت صحيحي از توانمندي‌هاي اين صنعت ندارند و با ظرفيت‌هاي آن در مقوله‌هاي اقتصاد و بازرگاني، اشتغال، بهداشت و غيره آشنا نيستند. اين مسئله باعث مي‌شود كه صنعت مذكور كماكان در حاشيه قرار گيرد. صنعت گياهان دارويي از معدود صنايع داراي رشد دو رقمي در دنيا است. علي‌رغم اينكه در كشور نهادهاي مختلفي (وزارتخانههاي بازرگاني، امور اقتصادي و دارايي، صنايع، بهداشت، درمان و آموزش پزشکي، جهاد کشاورزي، سازمان حفاظت محيط‌زيست و غيره) توانايي و مسئوليت حمايت از اين صنعت را دارا هستند، اما به دليل عدم شناخت كافي، در عمل توجه چنداني به اين مقوله نمي‌شود.
2- عدم وجود برنامه جامع ملي
حمايت از صنعت گياهان دارويي و داروهاي گياهي فقط در محدودة حمايت‌هاي مالي نمي‌گنجد؛ هر چند خود اين نيز يكي از راهكارهاي اساسي توسعة اين صنعت است. بسياري از توانايي‌هاي كشور در پس موانع و مشكلات عديده‌اي پنهان مانده‌اند. اهم اين مشكلات، ريشه در عدم وجود برنامه‌اي جامع و ملي دارد كه به تبع آن مديران كشور، با اين مسئله به صورت استراتژيك برخورد نمي‌كنند. هر سازمان و ارگاني در عمل بر مبناي نيازسنجي و اولويت‌هاي درون‌سازماني اقدام به فعاليت مي‌كند كه نتيجة آن كارهايي پراكنده و تكراري است و نتايجي موضعي و كم‌رنگ به همراه دارد.
3- پزشکان داخلي تجويز نمي‌کنند و لذا بازار مناسب داخلي به‌وجود نيامده است
يكي از مشكلات توسعه گياهان دارويي در كشور، فقدان زمينة اقتصادي مناسب در اين بخش است. به اين معني كه به دليل عدم آشنايي پزشكان با داروهاي گياهي و خواص آنها، اين داروها توسط پزشكان داخلي براي بيماران تجويز نمي‌شوند، در نتيجه بازار مناسبي براي آن به‌وجود نيامده است. در كشورهاي توسعه‌يافته، پزشكان در اين زمينه آموزش ديده‌اند و اين قبيل داروها را به بيماران تجويز مي‌نمايند. ضمن اينكه سطح تعريف‌شده‌اي از اين علم به‌وسيلة اطلاع‌رساني از طريق مطبوعات، رسانه‌ها و يا دوره‌هاي آموزشي كوتاه‌مدت در اختيار مردم قرار گرفته است.
در كشورهاي توسعه‌يافته به گونه‌اي فرهنگ‌سازي مي‌شود كه افراد شناخت مطلوبي از خواص گياهان دارويي پيدا مي‌كنند و به تبع آن نوع و نحوه مصرف گياهان دارويي بي‌ضرر را كه سازگار با شرايط مزاجي آنها باشد، فرا مي‌گيرند؛ بنابراين داروهاي گياهي در اكثر سوپرماركت‌ها وجود دارند و توسط مردم انتخاب و خريداري مي‌شود. درصورتي‌كه در كشورمان به‌دليل عدم آشنايي با خواص گياهان دارويي مراكز توزيع گياهان دارويي نقش درمانگاه را ايفاء مي‌كنند.
4- سيستم توزيع نامناسب (عطاريها)
سيستم تهيه و توزيع گياهان دارويي نيز در كشور نامناسب است؛ به‌طوري‌كه
توزيع بيش از 90 درصد اين فرآورده‌ها بدون نظارت وزارت بهداشت و عدم رعايت مسائل بهداشتي، وابسته به عطاريها است. هر چند در بين عطارها نيز افرادي پرتجربه و عالم وجود دارند، اما اخيراً با ورود افرادي كم‌تجربه و بعضاً سودجو زمينة خوب عطاريها نيز خدشه‌دار شده است.
5- جلوگيري از احداث واحدهاي توليدي در محدوده 120 كيلومتري تهران
بر اساس مقررات سازمان حفاظت محيط‌زيست، واحدهاي توليد داروهاي گياهي نيز مشمول طرح ممنوعيت احداث كارخانجات در محدوده 120 کيلومتري تهران مي‌باشند. اين قانون به عنوان يك مانع جدي، مسير توسعه صنعت مذکور را سد کرده است؛ درحالي‌که صنعت توليد داروهاي گياهي به هيچ عنوان آلايندة محيط‌زيست نميباشد (تمام حلال‌ها بازيافت و بقاياي گياهي نيز به عنوان کود سبز مصرف مي‌شوند). از مسئولين سازمان مذکور به عنوان متولي حفاظت از محيط‌زيست و طبيعت، انتظاري بيش از اين مي‌رود که صنايع طبيعي از جمله گياهان دارويي را بهتر بشناسند و اهميت بيشتري براي آن قايل شوند. در همه جاي دنيا، صنايع در کنار مردم هستند؛ ولي بر آنها نظارت دقيقي اعمال مي‌شود که محيط‌زيست را آلوده نکنند.
فرآوري گياهان دارويي و توليد داروهاي گياهي فرايندي تخصصي و پيچيده مي‌باشد که به متخصصان برجسته نياز دارد و دسترسي به اين قشر در مكان‌هاي دور از شهرهاي بزرگ با مشكل مواجه مي‌شود.
6- عملکرد ضعيف برخي از تجار ايراني
طبق آمار سازمان ملل متحد طي سال 1993 صادرات ايران در زمينة گياهان دارويي حدود 20 ميليون دلار و در همان سال صادرات امارات متحدة عربي بالغ بر 32 ميليون دلار بوده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهند که بخش عمدة صادرات اين کشور، محصولات ايراني بوده است كه فقط در آنجا بسته‌بندي شده‌اند. هم‌اکنون نيز بازار خوبي در آنجا ايجاد شده است؛ به‌خصوص آنكه کشورهاي آفريقايي اکثر مواد طبيعي مورد نياز خود را از آنجا تأمين مي‌کنند.
به دليل عملکرد بد و ضعيف تجار ايراني، ما سهم شايسته‌اي از اين بازار را در اختيار نداريم که اين يعني تيشه به ريشة خود زدن. اکثر خريداران پس از يک و يا حداکثر چند بار معامله با تجار ايراني، ارتباط خود را به آنها قطع مي‌نمايند. البته در اين بين، تعداد محدودي از صادرکنندگان موفق در بخش خصوصي نيز يافت مي‌شوند که سهم اندکي از اين بازار بزرگ را در اختيار دارند.
بخشي از اين مشکل به سودجويي‌هاي شخصي، تقلب و بدقولي مربوط مي‌شود، ولي بخش عمدة آن مربوط به عدم آشنايي تجار و صادرکنندگان با نحوة جمع‌آوري، نگهداري، بسته‌بندي، حمل و نقل و فروش گياهان دارويي مي‌باشد. مثلاً در سرما و گرما، محصولات ايراني در گوشه و کنار بنادر و در شرايط بسيار نامناسب نگهداري و حمل مي‌شوند؛ به‌طوري‌که پس از مدتي استاندارد لازم و قابليت عرضه در بازارهاي بين‌المللي را از دست مي‌دهند.
7- ضعف در فناوري فرآوري و تهيه داروهاي گياهي
داروهاي گياهي توليد داخل عمدتاً داروهاي محلول هستند، يعني از عصارة گياه، قطره و يا شربت توليد مي‌شود. اما در داروسازي، شکل دارو بر اساس نياز بيمار تعيين مي‌شود. اشكال جامد (قرص و كپسول) هم از نظر پايداري و هم از نظر راحتي مصرف اشكال دارويي مناسب در داروسازي هستند كه متأسفانه به‌دليل عدم دسترسي به فناوري توليد اين محصولات، صنايع داروسازي گياهي جز در موارد محدود امكان توليد چنين فرآورده‌هايي را ندارند درحالي‌كه از طريق تحقيقات امكان دستيابي به چنين فناوري علي‌رغم پيچيدگي فرآيند وجود دارد.
8- فقدان زير ساخت‌هاي مناسب
علاوه بر موارد مطرح شده، يک سري مشکلات و کمبودهاي زيربنايي نيز پيش روي توسعة صنعت گياهان دارويي و داروهاي گياهي وجود دارد که رفع آنها بسيار لازم و حياتي است و در ذيل به اهم آنها اشاره مي‌شود:
الف) فقدان قوانين مالکيت فكري
متأسفانه مقرراتي که ضامن رعايت حقوق مالکيت فکري در کشور باشد، وجود ندارد و اين خود معضل بزرگي در مسير توسعة کشور است. من در زمينة عصاره‌گيري از گياهان اسانس‌دار به روشهاي جالب و خوبي دست يافته‌ام، اما به دليل اينکه اطلاعات جامع و مدوني از روشهاي ثبت‌شده وجود ندارد، نمي‌توانم آن را منحصربه‌خود بدانم.
همچنين در زمينة درمان بيماري‌هاي مختلف با استفاده از طب سنتي، روشهاي خوبي نزد بعضي افراد وجود دارد که به عنوان يک منبع درآمد در اختيار عدة اندکي قرار دارد و با مرگ يکي از آنها، ممکن است يک روش درماني طبيعي، موثر و چندصدساله از بين برود. اگر امکان ثبت کردن اين روش‌ها وجود مي‌داشت، کل کشور مي‌توانستند از آن بهره‌مند شوند؛ ضمن اينکه درآمد آن نيز هزاران برابر درآمد فعلي خواهد بود.
ب) عدم وجود بانک ژن مختص گياهان دارويي
بهره‌برداري بي‌رويه و غيراصولي، خشکسالي، کشاورزي مدرن و غيره هر روزه فشار بيشتري بر عرصه‌هاي طبيعي وارد نموده و روند انقراض گونه‌هاي زنده از جمله گياهان دارويي را سرعت مي‌بخشد. بنابراين علاوه بر حفظ اين منابع در محيط‌هاي طبيعي، جمع‌آوري و نگهداري آنها در بانک‌هاي ژن نيز حايز اهميت است. برخي از نهادها از قبيل مؤسسه تحقيقات جنگل‌ها و مراتع و مؤسسه تحقيقات اصلاح و تهيه نهال و بذر، نسبت به جمع‌آوري و نگهداري نمونه‌هاي گياهي کارهاي قابل‌توجهي انجام داده‌اند، اما فعاليت آنها عمومي بوده و عمدتاً مشخصات زراعي گياهان ثبت مي‌شود. در حال حاضر، بانک ژني که مختص گياهان دارويي باشد و خصوصيات دارويي گياهان از قبيل نوع و مقدار مواد مؤثره، شيوه استخراج و غيره در آن ثبت شده باشد، وجود ندارد؛ درصورتي‌که وجود اين اطلاعات يکي از لوازم اصلي تحقيقات در اين مقوله است.
ج) ضعف در اطلاع رساني و فرهنگ‌سازي
همانطور که ذکر شد، اطلاع‌رساني و آموزش پزشکان و مردم از راهکارهاي توسعة اين صنعت در کشورهاي مختلف مي‌باشد و در کشورمان کمتر به اين موضوع توجه شده است. به عنوان مثال، در حال حاضر هيچ نشريه اختصاصي در كشور وجود ندارد كه به مقوله اطلاع‌رساني و فرهنگ‌سازي پيرامون مزاياي گياهان دارويي و داروهاي گياهي بپردازد. در برنامة درسي دانشجويان پزشکي مطلب چنداني در اين مورد مشاهده نمي‌شود. مخلص کلام آن‌که، گياهان دارويي و داروهاي گياهي در ايران مورد بي‌مهري و کم‌توجهي واقع شده‌اند.
نتيجه
با توجه به اهميت اقتصادي و بهداشتي گياهان دارويي، اين موضوع مي‌تواند در برنامه‌ريزي‌هاي کلان کشور جايگاهي شايسته و درخور توجه داشته باشد؛ به‌ويژه اينکه مي‌تواند سهم قابل‌توجهي از صادرات غيرنفتي را به خود اختصاص دهد. با اين وجود، کمتر حمايت عملي و تأثيرگذار از اين صنعت به‌عمل مي‌آيد. البته حمايت از اين صنعت فقط به حمايت‌هاي مالي محدود نمي‌شود، بلکه مسائل مربوط به آموزش (مردم، پزشکان، بازرگانان)، توسعه تکنولوژي، بازاريابي و اقتصاد، مديريت، قوانين و مقررات و غيره را نيز در برمي‌گيرد. بنابراين بخش‌ها و وزارتخانههاي متعددي در اين مسئله دخيل و بعضاً ذينفع هستند. وزارتخانههاي جهاد کشاورزي؛ بهداشت، درمان و آموزش پزشکي؛ علوم، تحقيقات و فناوري؛ امور اقتصاد و دارايي؛ وزارت بازرگاني؛ صنايع و معادن؛ سازمان حفاظت محيط‌زيست؛ سازمان مديريت و برنامه‌ريزي و حتي سازمان تأمين اجتماعي و خدمات درماني در قالب شرکت‌هاي بيمه بايد يکي از حاميان اين صنعت باشند، چراكه بسياري از بيماريها با استفاده از گياهان دارويي قابل پيشگيري و درمان هستند و هزينه و عوارض آن به مراتب کمتر از درمان با روشهاي نوين است، ولي در عمل توجه جدي به اولويت‌مندي آن ندارند