*مینا*
20th January 2010, 09:11 PM
ايران چه جايگاهي در نانوفناوري جهان دارد؟ طرح سؤالاتي از اين دست در تالارهاي گفت‌وگوي باشگاه باعث شد تا چندخطي در مورد فناوري و مفهوم آن و نيز جايگاه ايران در نانوفناوري در مقايسه با ديگر كشورهاي جهان ذكر كنم. در ابتدا بد نيست اين نكته را هم بگويم كه بيان اين مسائل ممكن است به علت ماهيت دانشگاهي آن كمي براي برخي دانش‌آموزان سخت باشد، از اين رو، تمام تلاش خود را به كار برده‌ام تا متن زير براي عموم دانش‌آموزان ساده و قابل درك باشد. فناوري چيست؟
تعاريف بسيار زيادي در زمينة فناوري ديده و شنيده شده است، اما گمان مي‌كنم تعريفي كه در زير مي‌آيد جامع‌ترينِ آنها باشد:
فناوري عبارت است از مجموعة دانش‌ها، فرايندها، ابزارها، روش‌ها و سيستم‌هاي به‌كاررفته در ساخت محصولات و ارائة خدمات. و اگر بخواهيم خيلي خيلي ساده بگوييم، فناوري روش انجام كار و ابزاري است كه توسط آن به اهداف خود نائل مي‌شويم.
اجزاي فناوري
براي فناوري، چهار جزء اصلي مطرح شده است. اين چهار جزء عبارتند از:
سخت‌افزار (Techno-ware): تمام امکانات فيزيکي لازم براي انجام عمليات توليدي، مانند ابزارآلات، تجهيزات، ماشين‌آلات، وسايل نقليه و غيره؛
انسان‌افزار (Human-ware): تواناييهاي انساني لازم براي انجام عمليات توليدي، از قبيل مهارت، تخصص، چالاکي، نوآوري ابتکار، نبوغ و غيره؛
اطلاعات‌افزار (Info-ware): تمام اطلاعات و ارقام مورد نياز براي انجام فعاليت‌هاي توليدي، مانند طرح‌ها، نقشه‌ها، مشاهدة روابط، محاسبه‌‌هاي رياضي، نمودارها و نظريه‌‌هاي علمي و غيره؛ و
سازمان‌افزار (Org-ware): فناوري نهفته در سازمان که شامل تمام چهارچوب‌هاي مورد نياز براي فعاليت‌هاي توليدي است، مانند سيستماتيک کردن، سازماندهي، شبکه‌سازي، مديريت و بازاريابي.
وضعيت كشور در رويارويي با نانوفناوري
در زمينة سخت‌افزار و انسان‌افزارِ مرتبط با نانوفناوري، تواناييهاي کشور در حد قابل قبولي موجود يا در حال رشد است. در زمينة سخت‌افزار، بيش از 80 آزمايشگاه از نقاط مختلف ايران اطلاعات تجهيزات خود را در سال 1383، به «شبكة زيرساخت آزمايشگاهي فناوري نانو» ارسال كرده و متقاضي عضويت در شبكه شده‌اند. بر اساس اطلاعات اين آزمايشگاه‌ها، مشخص شد كه اغلب دستگاه‌هاي مورد نياز در زمينة فناوري نانو در كشور وجود دارند كه البته برخي از آنها نياز به ارتقا خواهند داشت. جدول زير فراواني تجهيزات مرتبط با فناوري نانو را در كشور نشان مي‌دهد.
نام دستگاه تعداد دانشگاه / مركز STEM 1 دانشگاه شريف TEM 9 دانشگاه علوم پزشكي تبريز، دانشگاه بوعلي همدان، پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه شريف، دانشگاه علم و صنعت، شركت لعاب مشهد، دانشگاه فردوسي مشهد، مركز IBB دانشگاه تهران AES 3 دانشگاه شريف (2)، پژوهشگاه مواد و انرژي ESCA 2 پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه شريف XPS 3 پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه تبريز، دانشگاه شريف UPS 1 پژوهشگاه مواد و انرژي SPM 2 پژوهشگاه صنعت نفت AFM 4 دانشگاه شريف، پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات SIMS 2 پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات NMR 13 دانشگاه تربيت مدرس، پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي، دانشگاه شهيد بهشتي، دانشگاه تربيت معلم تهران و... Raman 3 دانشگاه فردوسي مشهد، پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي، دانشگاه سمنان SEM 18 دانشگاه تربيت مدرس، دانشگاه سمنان، دانشگاه مالك اشتر و... Automated DNA Analyzer 1 مؤسسة تحقيقات بيوفناوري كشاورزي كرج Nano Particle Delivery System 1 مؤسسة تحقيقات بيوفناوري كشاورزي كرج Nanoinjector 1 مؤسسة تحقيقات بيوفناوري كشاورزي كرج از لحاظ نيروي انساني، ظرفيت خوبي در كشور وجود دارد. اين مسئله از طريق بررسي پژوهش‌هاي علميِ صورت‌گرفته قابل بررسي است. انجام 7 پايان‌نامة كارشناسي، 70 پايان‌نامة كارشناسي ارشد و 11 پايان‌نامة دكتري در كنار حدود 30 طرح پژوهشي دانشگاهي و 20 طرح تحقيقاتي صنعتي، سندي بر اين ادعاست. علاوه بر اين، مي‌توان به كسب مقام 42 جهاني و دوم كشورهاي اسلامي در زمينة چاپ مقالات مرتبط با فناوري نانو در مجلات معتبر ISI در سال 2004 اشاره کرد.
با اين حال، تکية اساسي در اين بخش بر روي اطلاعات‌افزار و سازمان‌افزار است. توانايي‌هايي همچون دانش فني در زمينة بهره‌گيري از فناوريهاي جديد به واسطة سخت‌افزار و انسان‌افزارِ موجود و نيز قابليت سازماندهي اين دو بخش، به همراه روش به‌کارگيري اطلاعات‌افزار، اجزايي از فناوري به شمار مي‌روند که به نظر مي‌رسد بايد توجه و تأکيد بيشتري بر روي آنها صورت گيرد. بررسي روند رشد فناوري
بررسي چگونگي رشد و پيشرفت بسياري از فناوري‌ها نشان داده است که آنها به صورت اتفاقي و بدون قاعده رشد نمي‌کنند، بلکه دنباله‌روِ يک الگوي خاص هستند. روش‌ها و الگوهاي متفاوتي از رشد يک فناوري ارائه شده‌اند که در همة اين الگوها، پيشرفت فناوري را بر اساس زمان تولد، دوران طفوليت، دوران رشد و دوران بلوغ تقسيم‌بندي کرده‌اند. معروفترين اين الگوها، الگويي موسوم به «منحني S» است. در منحني S رشدِ يک مشخصة فناوري نسبت به زمان اندازه‌گيري مي‌شود. اين مشخصه مي‌تواند سرعت رشد يا هر مشخصة ديگري از فناوري باشد که در طول زمان توسعه مي‌يابد، رشد مي‌کند و سپس به يک حد نهايي مي‌رسد. حد نهايي در يک فناوري تولد يک فناوري ديگر را نويد مي‌دهد (مثل ساعت‌هاي مکانيکي که جاي خود را به ساعت‌هاي الکترونيکي داده‌اند). منحني S داراي سه مرحله است. اين مراحل را در شکل 1 مي‌بينيد:
1. طفوليت: دراين دوران شيبِ رشد فناوري نسبت به زمان و ميزان سرمايه‌گذاري کم است. در اين مرحله تعداد نوآوري‌ها بالاست، ولي به علت عدم شناخت دقيق از ماهيت فناوري، تحقق ايده‌ها کم است که از آن مي‌توان به عنوان مرحلة جنگ ايده‌ها ياد کرد. معمولاً حجم سرمايه‌گذاري اوليه بالاست، ولي به علت بي‌اطلاعي فناوري از ماهيت بازار، ميزان سرمايه‌گذاري خصوصي پايين است و بيشتر سرمايه‌گذاري خصوصي در بخش تحقيقاتي مطرح مي‌شود و هيچ اجماع دقيقي در مورد ماهيت فناوري مورد بحث و بازار آن در ميان متخصصان وجود ندارد. در اواخر اين مرحله يک يا چند محصول ممکن است وارد بازار شوند، ولي هنوز وضعيت فناوري در بازار تثبيت نشده و محصولات ارائه‌شده در بازار، بيشتر نتيجة تحقيقات علمي و آزمايشگاهي است و بنابراين تعداد و کيفيت آنها عموماً پايين است.
2. رشد: در مرحلة دوم يا رشد سريع، فناوري به‌سرعت رشد مي‌كند و ممکن است راه خود را به بخش وسيعي از بازار باز نمايد. عمدة سرمايه‌گذاري در اين دوران، از بخش دولتي به بخش خصوصي محول مي‌شود و با شناخت بازار از فناوري، روند رشد سرمايه‌گذاري و توليد انبوه افزايش مي‌يابد. رقابت در اين دوران براي افزايش توليد و کاهش قيمت است؛ امري که موجب تحولات بنيادي در فرايند توليد مي‌شود. نوآوري‌ها در اين مرحله بيشتر در جهت ماشيني شدن انجام مي‌گيرند. تحقق اين مرحله يا توليد در مقياس انبوه، زماني انجام‌پذير است که منابع مالي قابل ملاحظه‌اي از طرف بخش خصوصي در بخش‌هاي مهندسي، مديريت و بازاريابي فراهم شوند. مفهوم «استاندارد» در اين دوران است که شکل مي‌گيرد؛ استاندارد شدن محصولات، قطعات و حتي فرآيندها. استاندارد در اين دوران به عنوان اهرم فشار از طرف شرکت‌هاي بزرگ اعمال مي‌شود، تا شرکت‌هاي کوچک را از صحنة رقابت حذف کند.
3. بلوغ: در آخرين مرحله يا مرحلة بلوغ، فناوري به آخرين حد عملکرد خود مي‌رسد. در اين دوران نوآوري‌ها به شدت پايين مي‌آيند و نوآوري‌هاي اقتصادي جايگزين نوآوري‌هاي علمي مي‌شوند. بازار در اين دوران به بيشترين حد گسترش خود مي‌رسد و فناوري به‌شدت سيستماتيک و بدون انعطاف مي‌شود و بخش‌هاي «تحقيق و توسعه» (R&D) در اين دوران جايگاه خود را از دست مي‌دهند. در اين دوران، بقاي فناوري بيشتر بر ترفندهاي اقتصادي استوار است تا روش‌هاي علمي.
http://www.nanoclub.ir/contents/Iransit01/01.gif
شکل1: الگوي منحني S براي روند رشد فناوري
و در نهايت فناوري رو به مرگ مي‌رود. يعني دورة آن به پايان مي‌رسد. در اين مرحله دو تصميم مختلف وجود دارد: يكي اينكه تحقيقات بنيادي بر روي فناوري جديدي سرمايه‌گذاري شوند و فناوري پيشين به طور كلي از بين برود (واگذاري). ديگر اينکه نوآوري در زمينة فناوري جاري صورت گيرد تا فناوري ديگري مبتني بر آن و با قابليت‌هاي جديد ايجاد شود (نوسازي).
جايگاه ايران
با توجه به گفته‌هاي بالا فكر نمي‌كنم تعيين موقعيت ايران در چرخة عمر نانوفناوري خيلي سخت باشد، بله، اين فناوري تقريباً در تمامي كشورهاي دنيا دوران طفوليت خود را سپري مي‌كند. البته يك نكته در اين زمينه قابل توجه است: با توجه به سياست‌ها و راهبردهاي اتخاذشده در کشور در زمينة رويارويي با فناوري نوين نانو و نيز با توجه به ريشه‌اي بودن فناوري مذکور در بسياري از جهات، مي‌توان اين‌گونه گفت که فاصلة موجود ميان ايران و ديگر کشورهاي جهان در زمينة اين فناوري بسيار کمتر از فاصلة موجود در زمينة فناوريهاي قديمي‌تر است و با اتخاذ تصميمات مقتضي، نه‌تنها مي‌توان اين فاصله را به صفر رساند، بلکه مي‌توان در برخي شاخه‌‌ها بر ديگر کشورها پيشي گرفت. با اين حال، نکتة اساسي در کشور ما (از گذشته تا کنون) عدم توجه به روند تجاري‌سازي فناوري در کشور است.
منبع : نانو کلوب
تعاريف بسيار زيادي در زمينة فناوري ديده و شنيده شده است، اما گمان مي‌كنم تعريفي كه در زير مي‌آيد جامع‌ترينِ آنها باشد:
فناوري عبارت است از مجموعة دانش‌ها، فرايندها، ابزارها، روش‌ها و سيستم‌هاي به‌كاررفته در ساخت محصولات و ارائة خدمات. و اگر بخواهيم خيلي خيلي ساده بگوييم، فناوري روش انجام كار و ابزاري است كه توسط آن به اهداف خود نائل مي‌شويم.
اجزاي فناوري
براي فناوري، چهار جزء اصلي مطرح شده است. اين چهار جزء عبارتند از:
سخت‌افزار (Techno-ware): تمام امکانات فيزيکي لازم براي انجام عمليات توليدي، مانند ابزارآلات، تجهيزات، ماشين‌آلات، وسايل نقليه و غيره؛
انسان‌افزار (Human-ware): تواناييهاي انساني لازم براي انجام عمليات توليدي، از قبيل مهارت، تخصص، چالاکي، نوآوري ابتکار، نبوغ و غيره؛
اطلاعات‌افزار (Info-ware): تمام اطلاعات و ارقام مورد نياز براي انجام فعاليت‌هاي توليدي، مانند طرح‌ها، نقشه‌ها، مشاهدة روابط، محاسبه‌‌هاي رياضي، نمودارها و نظريه‌‌هاي علمي و غيره؛ و
سازمان‌افزار (Org-ware): فناوري نهفته در سازمان که شامل تمام چهارچوب‌هاي مورد نياز براي فعاليت‌هاي توليدي است، مانند سيستماتيک کردن، سازماندهي، شبکه‌سازي، مديريت و بازاريابي.
وضعيت كشور در رويارويي با نانوفناوري
در زمينة سخت‌افزار و انسان‌افزارِ مرتبط با نانوفناوري، تواناييهاي کشور در حد قابل قبولي موجود يا در حال رشد است. در زمينة سخت‌افزار، بيش از 80 آزمايشگاه از نقاط مختلف ايران اطلاعات تجهيزات خود را در سال 1383، به «شبكة زيرساخت آزمايشگاهي فناوري نانو» ارسال كرده و متقاضي عضويت در شبكه شده‌اند. بر اساس اطلاعات اين آزمايشگاه‌ها، مشخص شد كه اغلب دستگاه‌هاي مورد نياز در زمينة فناوري نانو در كشور وجود دارند كه البته برخي از آنها نياز به ارتقا خواهند داشت. جدول زير فراواني تجهيزات مرتبط با فناوري نانو را در كشور نشان مي‌دهد.
نام دستگاه تعداد دانشگاه / مركز STEM 1 دانشگاه شريف TEM 9 دانشگاه علوم پزشكي تبريز، دانشگاه بوعلي همدان، پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه شريف، دانشگاه علم و صنعت، شركت لعاب مشهد، دانشگاه فردوسي مشهد، مركز IBB دانشگاه تهران AES 3 دانشگاه شريف (2)، پژوهشگاه مواد و انرژي ESCA 2 پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه شريف XPS 3 پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه تبريز، دانشگاه شريف UPS 1 پژوهشگاه مواد و انرژي SPM 2 پژوهشگاه صنعت نفت AFM 4 دانشگاه شريف، پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات SIMS 2 پژوهشگاه مواد و انرژي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات NMR 13 دانشگاه تربيت مدرس، پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي، دانشگاه شهيد بهشتي، دانشگاه تربيت معلم تهران و... Raman 3 دانشگاه فردوسي مشهد، پژوهشگاه پليمر و پتروشيمي، دانشگاه سمنان SEM 18 دانشگاه تربيت مدرس، دانشگاه سمنان، دانشگاه مالك اشتر و... Automated DNA Analyzer 1 مؤسسة تحقيقات بيوفناوري كشاورزي كرج Nano Particle Delivery System 1 مؤسسة تحقيقات بيوفناوري كشاورزي كرج Nanoinjector 1 مؤسسة تحقيقات بيوفناوري كشاورزي كرج از لحاظ نيروي انساني، ظرفيت خوبي در كشور وجود دارد. اين مسئله از طريق بررسي پژوهش‌هاي علميِ صورت‌گرفته قابل بررسي است. انجام 7 پايان‌نامة كارشناسي، 70 پايان‌نامة كارشناسي ارشد و 11 پايان‌نامة دكتري در كنار حدود 30 طرح پژوهشي دانشگاهي و 20 طرح تحقيقاتي صنعتي، سندي بر اين ادعاست. علاوه بر اين، مي‌توان به كسب مقام 42 جهاني و دوم كشورهاي اسلامي در زمينة چاپ مقالات مرتبط با فناوري نانو در مجلات معتبر ISI در سال 2004 اشاره کرد.
با اين حال، تکية اساسي در اين بخش بر روي اطلاعات‌افزار و سازمان‌افزار است. توانايي‌هايي همچون دانش فني در زمينة بهره‌گيري از فناوريهاي جديد به واسطة سخت‌افزار و انسان‌افزارِ موجود و نيز قابليت سازماندهي اين دو بخش، به همراه روش به‌کارگيري اطلاعات‌افزار، اجزايي از فناوري به شمار مي‌روند که به نظر مي‌رسد بايد توجه و تأکيد بيشتري بر روي آنها صورت گيرد. بررسي روند رشد فناوري
بررسي چگونگي رشد و پيشرفت بسياري از فناوري‌ها نشان داده است که آنها به صورت اتفاقي و بدون قاعده رشد نمي‌کنند، بلکه دنباله‌روِ يک الگوي خاص هستند. روش‌ها و الگوهاي متفاوتي از رشد يک فناوري ارائه شده‌اند که در همة اين الگوها، پيشرفت فناوري را بر اساس زمان تولد، دوران طفوليت، دوران رشد و دوران بلوغ تقسيم‌بندي کرده‌اند. معروفترين اين الگوها، الگويي موسوم به «منحني S» است. در منحني S رشدِ يک مشخصة فناوري نسبت به زمان اندازه‌گيري مي‌شود. اين مشخصه مي‌تواند سرعت رشد يا هر مشخصة ديگري از فناوري باشد که در طول زمان توسعه مي‌يابد، رشد مي‌کند و سپس به يک حد نهايي مي‌رسد. حد نهايي در يک فناوري تولد يک فناوري ديگر را نويد مي‌دهد (مثل ساعت‌هاي مکانيکي که جاي خود را به ساعت‌هاي الکترونيکي داده‌اند). منحني S داراي سه مرحله است. اين مراحل را در شکل 1 مي‌بينيد:
1. طفوليت: دراين دوران شيبِ رشد فناوري نسبت به زمان و ميزان سرمايه‌گذاري کم است. در اين مرحله تعداد نوآوري‌ها بالاست، ولي به علت عدم شناخت دقيق از ماهيت فناوري، تحقق ايده‌ها کم است که از آن مي‌توان به عنوان مرحلة جنگ ايده‌ها ياد کرد. معمولاً حجم سرمايه‌گذاري اوليه بالاست، ولي به علت بي‌اطلاعي فناوري از ماهيت بازار، ميزان سرمايه‌گذاري خصوصي پايين است و بيشتر سرمايه‌گذاري خصوصي در بخش تحقيقاتي مطرح مي‌شود و هيچ اجماع دقيقي در مورد ماهيت فناوري مورد بحث و بازار آن در ميان متخصصان وجود ندارد. در اواخر اين مرحله يک يا چند محصول ممکن است وارد بازار شوند، ولي هنوز وضعيت فناوري در بازار تثبيت نشده و محصولات ارائه‌شده در بازار، بيشتر نتيجة تحقيقات علمي و آزمايشگاهي است و بنابراين تعداد و کيفيت آنها عموماً پايين است.
2. رشد: در مرحلة دوم يا رشد سريع، فناوري به‌سرعت رشد مي‌كند و ممکن است راه خود را به بخش وسيعي از بازار باز نمايد. عمدة سرمايه‌گذاري در اين دوران، از بخش دولتي به بخش خصوصي محول مي‌شود و با شناخت بازار از فناوري، روند رشد سرمايه‌گذاري و توليد انبوه افزايش مي‌يابد. رقابت در اين دوران براي افزايش توليد و کاهش قيمت است؛ امري که موجب تحولات بنيادي در فرايند توليد مي‌شود. نوآوري‌ها در اين مرحله بيشتر در جهت ماشيني شدن انجام مي‌گيرند. تحقق اين مرحله يا توليد در مقياس انبوه، زماني انجام‌پذير است که منابع مالي قابل ملاحظه‌اي از طرف بخش خصوصي در بخش‌هاي مهندسي، مديريت و بازاريابي فراهم شوند. مفهوم «استاندارد» در اين دوران است که شکل مي‌گيرد؛ استاندارد شدن محصولات، قطعات و حتي فرآيندها. استاندارد در اين دوران به عنوان اهرم فشار از طرف شرکت‌هاي بزرگ اعمال مي‌شود، تا شرکت‌هاي کوچک را از صحنة رقابت حذف کند.
3. بلوغ: در آخرين مرحله يا مرحلة بلوغ، فناوري به آخرين حد عملکرد خود مي‌رسد. در اين دوران نوآوري‌ها به شدت پايين مي‌آيند و نوآوري‌هاي اقتصادي جايگزين نوآوري‌هاي علمي مي‌شوند. بازار در اين دوران به بيشترين حد گسترش خود مي‌رسد و فناوري به‌شدت سيستماتيک و بدون انعطاف مي‌شود و بخش‌هاي «تحقيق و توسعه» (R&D) در اين دوران جايگاه خود را از دست مي‌دهند. در اين دوران، بقاي فناوري بيشتر بر ترفندهاي اقتصادي استوار است تا روش‌هاي علمي.
http://www.nanoclub.ir/contents/Iransit01/01.gif
شکل1: الگوي منحني S براي روند رشد فناوري
و در نهايت فناوري رو به مرگ مي‌رود. يعني دورة آن به پايان مي‌رسد. در اين مرحله دو تصميم مختلف وجود دارد: يكي اينكه تحقيقات بنيادي بر روي فناوري جديدي سرمايه‌گذاري شوند و فناوري پيشين به طور كلي از بين برود (واگذاري). ديگر اينکه نوآوري در زمينة فناوري جاري صورت گيرد تا فناوري ديگري مبتني بر آن و با قابليت‌هاي جديد ايجاد شود (نوسازي).
جايگاه ايران
با توجه به گفته‌هاي بالا فكر نمي‌كنم تعيين موقعيت ايران در چرخة عمر نانوفناوري خيلي سخت باشد، بله، اين فناوري تقريباً در تمامي كشورهاي دنيا دوران طفوليت خود را سپري مي‌كند. البته يك نكته در اين زمينه قابل توجه است: با توجه به سياست‌ها و راهبردهاي اتخاذشده در کشور در زمينة رويارويي با فناوري نوين نانو و نيز با توجه به ريشه‌اي بودن فناوري مذکور در بسياري از جهات، مي‌توان اين‌گونه گفت که فاصلة موجود ميان ايران و ديگر کشورهاي جهان در زمينة اين فناوري بسيار کمتر از فاصلة موجود در زمينة فناوريهاي قديمي‌تر است و با اتخاذ تصميمات مقتضي، نه‌تنها مي‌توان اين فاصله را به صفر رساند، بلکه مي‌توان در برخي شاخه‌‌ها بر ديگر کشورها پيشي گرفت. با اين حال، نکتة اساسي در کشور ما (از گذشته تا کنون) عدم توجه به روند تجاري‌سازي فناوري در کشور است.
منبع : نانو کلوب