مقدمات زبان c - آموزش c

[آبجی]

زبان C در سال ۱۹۷۰ توسط دنیس ریچی طراحی گردید. این زبان تکامل یافته زبان BCPL
میباشد که طراح آن مارتین ریچاردز است ،و زبان BCPL از زبان B که طراح آن
کن تامپسون می باشد ، نتیجه شده است .
زبان C معمولا” یک زبان میانی نامیده می شود . این بدان معنی نیست که آموزش
این زبان مشکل است ، یا قدرت آن از زبان های برنامه سازی مثل پاسکال و بیسیک
کمتر است و یا این که مشکلاتی مشابه زبان اسمبلی برای برنامه نویس ایجاد می کند.
علت میانی بودن زبان C این است که عناصر زبان های سطح بالا را با خصیصه تابعی
زبان اسمبلی درهم آمیخته است .برای پی بردن به جایگاه زبان C درمقایسه با سایر
زبان های برنامه سازی به جدول (۱) مراجعه نمایید .
جدول (۱) . سطوح زبان های برنامه سازی
زبان C همانند سایر زبانهای میانی با مفاهیم بیت ، بایت و آدرس که از عناصر
ابتدایی ماشین هستند سر و کار دارد . یعنی در این زبان می توان محتویات بیت ها
و بایت ها را تیز تغییر داد .
برنامه های نوشته شده به زبان C براحتی از ماشینی به ماشین دیگر قابل انتقال
می باشند . مثلا” برنامه نوشته شده برای کامپیوتر APPL در کامپیوترهای IBM قابل
اجرا است . این خصیصه را قابل حمل بودن (Portability) زبان می گویند .
کلیه زبان های برنامه سازی سطح بالا و میانی دارای نوعهای داده (data types)
هستند . هر نوع داده ، مجموعه ای از مقادیر را مشخص می کند که اعمال خاصی روی
آنها قابل انجام است . نوع داده ای که در اکثر زبانها وجود دارد عبارتند از :
اعداد صحیح ، کاراکتری و اعداد اعشاری . C دارای ۵ نوع داده اصلی است که در آن
تقریبا” تبدیل هر نوع داده به نوع دیگر امکان پذیر است . مثلا” در یک عبارت
می توان نوع کاراکتری را با نوع عددی صحیح و یا اعشاری ترکیب کرد .
زبان C خطای زمان اجرا مثل boundray checking را چک نمی کند . منظور از boundray checking
این است که در آرایه ها تجاوز از حدود مشخص شده ، به راحتی
امکان پذیر بوده و از نظر کامپایلر با خطایی مواجه نمیشود. این مساله برمیگردد
به این که در زبان C آرایه یک اشاره گر (pointer) است . در این راستا ، نوع
پارامترها و آرگومان های توابع نیز در گونه های قدیمی C با یکدیگر مطابقت نشده و
از نظر کامپایلر با خطا مواجه نمی شد ولی در گونه های جدید C با معرفی الگوی
تابع (Function prototype) این مشکل رفع شده است . C
همانند زبان های ALGOL، PASCAL، و… یک زبان ساخت یافته است . یک زبان
برنامه سازی ساخت یافته امکانات زیادی ، از جمله استفاده از چند ساختار حلقه سازی
مثل while، do-while،و forو را فراهم می کند . در این گونه زبان ها از goto به
ندرت استفاده می شود و نوشتن دستورات برنامه در هر ستونی از خط و در هر جای
فایل امکان پذیر بوده ، مثل زبان فرترن مقید به ستون های خاصی نیستند. استفاده
از زیربرنامه ها و بلاک ها نیز از خصیصه های این نوع زبان ها هستند . ذکر اسامی
چند زبان ساخت یافته و غیر ساخت یافته ، در انتخاب زبان برنامه سازی جهت برنامه
نویسی مفید است . ( جدول (۲) ) .
جدول (۲) . بعضی از زبانهای ساخت یافته و غیرساخت یافته
هر برنامه در زبان C دارای خصیصه هایی است که بعضی از آنها عبارتند از : ۱
در زبان C هر دستور برنامه به یک ; ختم می شود . ۲
هر دستور میتواند درچند خط ادامه داشته و یک خط ممکن است شامل چند دستور
باشد . ۳
حداکثر طول یک خط برنامه ۲۵۴ کاراکتر است . ۴
در زبان C برنامه نویس می تواند در هر نقطه از برنامه ، بااستفاده از علائم {
و }و یک بلاک را مشخص کرده و هر متغیری را که می خواهد در آنجا تعریف نماید .
این متغیرها فقط در آن بلاک معنی خواهند داشت . توجه داریم که هر بلاک مجموعه ای
از دستورات وابسته به یکدیگر خواهد بود :
ؤؤ { |
بلاک | ; مجموعه دستورات } |
ؤؤ ۵
برای داشتن توضیحات در برنامه کافی است آنها را دربین /*و *و/ قرار داد: *
توضیحات /* C
یک زبان ساخت یافته بلاکی نیست . این بدان معنی است که تعریف یک زیربرنامه
( در اینجا تابع ) در زیربرنامه دیگر ( همانند پاسکال ) امکان پذیر نیست و این
امر از مساله coupling می کاهد . C
زبان برنامه نویسی سیستم است . منظور از برنامه های سیستم عبارتند از : ۱
سیستم عامل (Operating system) 2
مفسر (Interpreter) 3
ویراستار (Editor) 4
اسمبلر (Assrmbler) 5
کامپایلر (Compiler) 6
مدیریت بانکهای اطلاعاتی (Database management)
امروزه C در اکثر امور برنامه نویسی مورد استفاده قرار می گیرد . زیرا این
زبان هم دارای خصیصه ” قابل حمل بودن ” است و هم دارای کارآیی خوبی می باشد و
سرعت زیاد C بر محبوبیت آن افزوده است . مساله قابل حمل بودن ، یک مساله بسیار
مهم است زیرا هم موجب صرفه جویی در وقت شده و هم باعث صرفه جویی در هزینه ها
می گردد .
زبان C فقط دارای ۳۲ کلمه کلیدی است ( جدول (۳) ) که ۲۷ کلمه کلیدی آن توسط
ریچی ( طراح زبان ) معرفی شده و ۵ کلمه کلیدی دیگر توسط موسسه استاندارد سازی
زبان به آن اضافه شده است . این تعداد در مقایسه با ۱۵۹ کلمه کلیدی که در زبان
بیسیک وجود دارد قابل توجه است .

[آبجی]

انواع داده
همان طور که قبلا” گفته شد در هر زبان برنامه سازی تعدادی از نوع های داده
وجود دارند که بازه ای را شامل بوده و اعمال خاصی روی آنها انجام پذیر است و در C
پنج نوع داده اصلی وجود دارد که عبارتند از : char، int،، float،، double، و void
. در این زبان اندازه و محدوده ای که هر نوع داده اختیار می کند بستگی به
نوع پردازشگر (Processor) و نحوه پیاده سازی کامپایلر دارد. شناسه هایی ( متغیر
برچسب ، اسامی توابع و … ) که از نوع char باشند برای ذخیره کردن مقادیری که
توسط کاراکترهای اسکی تعریف شده اند به کار می روند. شناسه هایی از نوع int برای
ذخیره کردن مقادیر صحیح ، و از نوع floatو doubleو برای ذخیره کردن اطلاعات عددی
اعشاری به کار میروند که محدوده آنها توسط تعداد ارقام و دقت آنها مشخص میشود.
نوع void در مورد توباع به کار می رود .
نوعهای داده اصلی ( به جز void ) می توانند با عباراتی مثل signed، long، unsigned
و shortو ترکیب شده و نوع های دیگری را به وجود آورند .



char
|
| 8 | 127- تا | ۱۲۷ unsigned char
|
| 8 | 0 تا | ۲۵۵ signed char
|
| 8 | 127- تا | ۱۲۷ int
|
| 16 | 32767- تا | ۳۲۷۶۷ unsigned int
|
| 16 | 0 تا | ۶۵۵۲۵ signed int
|
| 16 | 32767- تا | ۳۲۷۶۷ short int
|
| 16 | 32767- تا | ۳۲۷۶۷ unsigned
|
| 16 | 0 تا | ۶۵۵۲۵ | | | short int |
signed
|
| 16 | 32767- تا | ۳۲۷۶۷ | | | short int |
long int
|
| 32 | َ۲۱۴۷۴۸۳۶۴۷- تا | ۲۱۴۷۴۸۳۶۴۷ |
float | 32 | 6 رقم دقت | |
double | 64 | 10 رقم دقت | |
long double | 128 | 10 رقم دقت | |
signed | 32 | َ۲۱۴۷۴۸۳۶۴۷- تا | ۲۱۴۷۴۸۳۶۴۷ | | | long int |
|
| uunsigned long int 32 | 0 تا | ۴۲۹۴۹۶۷۲۹۵

[آبجی]

متغیر
متغیر، نامی برای یک محل حافظه است که محتویات آن در طول اجرای برنامه ممکن
است تغییر کند . اسم هر متغیر شامل حروف aتا zا، A،تا Zا ، ارقام ۰تا ۹ا و خط
ربط است . به طوری که با یکی از حروف و یا خط ربط شروع شده باشند . طول نام هر
متغیر بستگی به نوع کامپایلر دارد که معمولا”از ۱ز تا ۳۱ کاراکتر قابل استفاده
است . بعضی از اسامی مجاز و غیر مجاز در زیر آمده اند :
اسامی مجاز برای متغیرها | اسامی غیرمجاز برای متغیرها | | ۱count | count |
| high! there | test123 |
| grad.1 | high | تعریف نوع متغیر
برای استفاده از متغیرها درC باید ابتدا آنها را تعریف کنیم . تعریف متغیرها
شامل نامگذاری و تعیین نوع آنها است که به صورت زیر انجام می شود :
<نوع> <اسامی متغیرها>
یکی از انواع است که قبلا<نوع>” شامل متغیرهایی <اسامی متغیرها> ذکر کردیم و
است که می خواهیم دارای آن نوع باشند . برای تعریف چند متغیر در یک دستور باید
اسامی با کاما از یکدیگر جدا گردد : int var1/ var2; دستور فوق دو متغیر به اسامی var2و var1و را از نوع int تعریف می کند . float flovar1/ flovar2;
دستور فوق ، دو متغیر به نام های flovar2و flovar1و را از نوع float تعریف
می کند . double d1;
char ch;
اولین دستور ، d1 را از نوع double و دستور دوم متغیر ch را از نوع char
تعریف می کند .
مقدار دادن به متغیرها
برای مقدار دادن به متغیرها می توان به دو طریق عمل کرد: ۱ به هنگام تعریف
متغیر . ۲ پس از تعریف متغیر . به عنوان مثال : int a=0;
int b/ c/ d/ e=0;
char ch= ‘a’;
b=0;
c=d=0;
دستور اول ضمن تعریف a از نوع int مقدار آن را برابر با ۰ قرار می دهد .
دستور دوم چهار متغیرb، c،، d،و eو را از نوع int تعریف کرده وفقط مقدار متغیر ch
را از نوع کاراکتری تعریف کرده و مقدار آن را برابر با حرف a قرار می دهد .
دستور چهارم مقدار متغیر b را برابر با ۰ قرار می دهد . دستور پنجم مقدار دو
متغیر cو dو را برابر صفر قرار می دهد و این دستور ، انتساب چندتایی را مشخص
می کند .
همان طور که قبلا”گفته شد مقدار متغیرها ممکن است در طول اجرای برنامه تغییر
کند . با استفاده از کلمه کلیدی const می توانیم متغیرهایی را تعریف کنیم که
مقدار آنها در طول اجرای برنامه ثابت باشد . برای تعریف این نوع متغیرها بصورت
زیر عمل می شود :
<نوع> <اسامی متغیرها>const
نوع ، یکی از نوع هایی است که قبلا” ذکر شده و اسامی متغیرها ، مشخص کننده
متغیرهایی است که باید به صورت ثابت تعریف شوند : const int a = 10 / b = 20;
دستور فوق دو متغیر aو bو را از نوع int تعریف کرده و مقادیر آنها را برابر می دهد . این مقادیر در طول اجرای برنامه قابل تغییر هستند .

[آبجی]

عملگرها
عملگرها نمادهایی هستند که برای انجام اعمال خاصی مورداستفاده قرارمیگیرند.
عملگرها در زبان C از تنوع زیادی برخوردارند . در C چهار دسته عملگر به نامهای
( محاسباتی ، رابطه ای ، منطقی و دستکاری بیت ها ) وجود دارند که آنها را بررسی
می کنیم .
عملگرهای محاسباتی
عملگرهای محاسباتی که در C مورد استفاده قرار می گیرند در جدول (۱) فهرست
شده اند .
ردیف | عملگر | نام | مثال | ۱ | - | تفریق و منهای یکانی | |-xx/x-y 2 | + | جمع | | x+y 3 | * | ضرب | | x*y 4 | / | تقسیم | | x/y 5 | % | باقیمانده تقسیم | | x%y 6 | - - | کاهش یک واحد * | - -xیا xا - |- ۷ | ++ + | افزایش یک واحد * | x+ + یا | + +xا * decrement ** increment جدول (۱) . عملگرهای محاسباتی
عملگرهای ردیف ۱تا ۴ا در جدول (۱) تقریبا” در همه زبانهای برنامه سازی وجود
دارند. عملگر % که در بقیه زبانها با علامت دیگری ( مثلا” در بیسیک به صورت MOD)
وجود دارد باقیمانده تقسیم دو عدد را محاسبه می کند : x= 13;
y= 5;
z= x%y;
اگر سه دستور فوق را توسط ماشین اجرا کنیم مقدار۳ که باقیمانده تقسیم ۱۳ بر ۵
است در z قرار می گیرد .
عملگر کاهش ، یک واحد از عملوند مربوط کم می کند . x= 10;
- - x;
دستور x - - از x یک واحد کم می کند و نتیجه را در x قرار می دهد که معادل
دستور ۱ + َx = x-1 است .
عملگر افزایش ، یک واحد به عملوند مربوطه اضافه می کند : x= 40;
++x;
دستور ++x معادل دستور x = + 1 است که موجب افزودن یک واحد به x می شود .
عملگرهای افزایش و کاهش یک واحد را می توان بعداز عملوند مربوطه نیز به کار
برد مثل : x + + و - - x .
اگر در یک عبارت از عملگرهای افزایش و کاهش یک واحد ، استفاده کنیم به کار
بردن این عملگرها در قبل و بعد از عملوند مربوطه ، با یکدیگر متفاوت است . بدین
معنی که اگر این عملگرها قبل از عملوند باشند مقدار فعلی عملوند مورد استفاده
قرار گرفته و سپس عملگرها بر روی آن عمل میکنند، ولی اگر بعد از عملوند مربوطه
باشند پس از انجام عمل افزایش و کاهش یک واحد به آنها مقادیر جدید ، در عبارت
مورد استفاده قرار می گیرند. استفاده ازعملگرهای افزایش و کاهش یک واحد ، سرعت
محاسباتی را بالا می برد .
اگر در یک عبارت از چند عملگر محاسباتی استفاده شود ، مساله تقدم عملگرها
مطرح می شود . ( جدول (۲) ) .
بالاترین تقدم - - | + + |
تفریق یکانی - | | * / % |
|
پایین ترین تقدم - | + جدول (۲) . تقدم عملگرهای محاسباتی همان طور که در جدول (۲) مشاهده می شود ، عملگرهای افزایش و کاهش یک واحد
دارای بالاترین تقدم و عملگرهای جمع و تفریق دارای کمترین تقدم هستند و منهای
یکانی ، دارای دومین تقدم است . عملگرهایی که در یک سطر آمده اند ، مثل - و +
بدین معنی است که دارای تقدم مکانی نسبت به یکدیگر هستند. در این صورت هر کدام
از غملگرها که اول ظاهر شود ، زودتر انجام خواهد شد .
عملگرهای رابطه ای
عملگرهای رابطه ای برای تشخیص ارتباط بین عملوندها یا مقایسه آنها مورد
استفاده قرار می گیرند ( جدول (۳) ) .
عملگر | نام | مثال | > | بزرگتر | y >x | > = >|> بزرگتر مساوی | =y >x | > < | کوچکتر | y < = <|< کوچکتر مساوی | =y < == | = مساوی بودن | | x=x==y != | ! نامساوی | | x=x!=y جدول (۳) . عملگرهای رابطه ای نکته قابل ذک درمورد عملگرهای رابطه ای این است که عملگر== برای تشخیص مساوی
بودن دو عبارت مورد استفاده قرار می گیرد. این عملگر با عملگر= که برای انتساب
یک عبارت به یک متغیر استفاده می شود متفاوت است .
عملگرهای منطقی
عملگرهای منطقی ( جدول (۴) ) بر روی عملوندهای منطقی عمل میکنند. عملوندهای
منطقی دارای دو ارزش درستی و نادرستی هستند .
عملگر | نام | مثال | && | & و(AND) z || x || | | یا (OR) z || x ! | نقیض (NOT) | !x | جدول (۴) . عملگرهای منطقی ارزش نادرستی درزبان C با مقدار صفر و ارزش درستی با مقادیر غیراز صفر مشخص
میشود. عملگر منطقی ! دارای بالاترین تقدم و عملگر || دارای کمترین تقدم در بین
عملگرهای منطقی هستند . چون عملگرهای منطقی رابطه نزدیکی با عملگرهای رابطه ای
دارند می توان تقدم آنها را نسبت به یکدیگر بیان کرد ( جدول (۵) ) .
بالاترین تقدم | ! | > >= < <= |
| == != |
| && |
|
پایین ترین تقدم | || جدول (۵) . تقدم عملگرهای منطقی و رابطه ای عملگرهای محاسباتی و رابطه ای با یکدیگر ترکیب شده و عملگرهای دیگری را بنام
عملگرهای محاسباتی رابطه ای ایجاد می کنند ( جدول (۶) ) . تقدم این عملگرها از
سایر عملگرها پایین تر است .
عملگر | نام | مثال | += | + انتساب جمع | x+=y | = | انتساب تفریق | x-=y | *= | * انتساب ضرب | x*=y | /= | / انتساب تقسیم | x/=y | %= | % انتساب باقیمانده تقسیم | x%=y |

[آبجی]

عملگرهای محاسباتی و رابطه ای در جدول (۶) ، عبارت x + = y معادل با x = x + y است و عبارت x % = y معادل y
x = x % است که موجب انتساب باقیمانده تقسیم xبر yربه x می شود : int a=10;
int b=20;
a+= b;
با اجرای دستورات فوق متغیر a برابر۳۰ خواهد بود. زیرا دستور a + = b معادل
دستور a = a + b است .
عملگر دستکاری بیت ها
ازآنجایی که زبان C طوری طراحی شده است که بتواند دربسیاری ازموارد جایگزین
زبان اسمبلی گردد. باید قادر باشد کلیه اعمال ( یا حداقل بسیاری از اعمال ) که
در زبان اسمبلی قابل انجام هستند را انجام دهد . یکی از اعمالی که در زبان
اسمبلی براحتی انجام پذیر است . انجام اعمالی بر روی بیت های یک بایت یا یک
کلمه از حافظه است که در زبان C برای انجام این منظور از عملگرهایی استفاده
می شود که به عملگرهای بیتی معروفند ( جدول (۷) ) . این عملگرها انجام اعمال
تست ، مقدار دادن و یا انتقال (shift) بیت ها را در یک بایت یا کلمه حافظه
امکان پذیر می نمایند. عملگرهای بیتی فقط بر روی متغیرهایی از نوع charیا intا
عمل می کنند و بر روی متغیرهایی از نوع float، double،، long double،، void، و
یا سایر متغیرها قابل اجرا نیستند . عملگرهای بیتی &، |،و ~و(AND(، OR،و NOTو)
مشابه عملگرهای منطقی AND، OR،و NOTو عمل می کنند با این تفاوت که عمل آنها بر
روی یک بیت است . با فرض این که pو qو دو بیت مختلف باشند ، نحوه عمل عملگر ^
را در ذیل مشاهده می نمایید .
p | q | p^q |
0 | 0 | 0 |
1 | 0 | 1 |
1 | 1 | 0 |
عملگرهای بیتی در جدول (۷) مشاهده می شوند .
عملگر | نوع عمل |
& | AND ( و ) |
| | OR ( یا ) |
^ | XOR ( یا انحصاری ) |
~ | NOT ( نقیض یا متمم یک ) |
>> | انتقال به سمت راست (shift right) |
<< | انتقال به سمت چپ (shift left) |
جدول (۷) . عملگرهای بیتی
همان طور که مشاهده شد ، نتیجه عملگر بیتی ^ وقتی یک (۱) است که یکی از
عملوندهای آن صفر و دیگری یک باشد . به عبارت دیگر ، نتیجه عملگر بیتی ^ وقتی
صفر است که هر دو عملوند آن صفر و یا هر دو یک باشند .
عملگرهای &، |،و ^و و << ، >> بر روی دو عملوند عمل می کنند اما عملگرهای ~
به صورت ذیل به کار می روند: >> و <<بر روی یک عملوند عمل می کنند . عملگرهای
متغیر >>تعداد انتقال
متغیر <<تعداد انتقال
و <<در روش کلی فوق ، متغیر ، یک بایت یا کلمه ای از حافظه است که عملگرهای
باید بر روی آن عمل کنند . تعداد انتقال عددی است که مشخص می کند بیت های >>”
متغیر ” باید چند محل به سمت راست و یا چپ انتقال یابند . همان طور که قبلا”
برای انتقال به چپ مورداستفاده << برای انتقال به راست و عملگر>>گفته شد عملگر
قرار می گیرد . هر انتقال به چپ ، معادل با تقسیم کردن مقدار متغیر به ۲ و هر
انتقال به راست ، معادل ضرب کردن در ۲ است .
مثال ۱ :
تعداد عددی متغیر | x مقدار بیتی متغیر | x دستورات زبان | C
| char x; | | |
| x=7 ; | 00000111 | 7 |
| x<<1 ; | 00001110 | 14 |
| x<<3 ; | 01110000 | 112 |
| x<<2 ; | 11000000 | 192 |
| x>>1 ; | 01100000 | 96 |
| x>>2 ; | 00011000 | 24 |
همان طور که مشاهده می کنید پس از اجرای دستور ۲<< x< اطلاعات واقعی از بین
می روند و مساله ضرب در ۲ شدن ، در اینجا صدق نمی کند .
عملگر ~ در یک بایت یا کلمه حافظه ( یک متغیر ) کلیه بیت ها را نقیض میکند.
یعنی بیت صفر را به بیت یک و بیت یک را به بیت صفر تبدیل می نماید . لذا اگر
این عملگر دو بار بر روی یک متغیر عمل کند وضعیت بیت های متغیر به حالت اول
برمی گردند .
مثال ۲ : x :00101100
~x :11010011
~x :00101100
همان طور که مشاهده می شود بیت های ردیف اول و ردیف آخر دارای یک وضعیت
میباشند ( بیت های ردیف آخر نتیجه دوبار اجرای عملگر نقیض بر روی متغیر است ).
نکته ای که در مورد عملگرهای بیتی باید در نظر داشت این است که این عملگرها
معمولا” در مبدل های دستگاهها (device drivers) مورد استفاده قرار می گیرند .
مثل برنامه هایی که برای کار با modem و با چاپگر نوشته می شوند . زیرا در این
گونه موارد معمولا” تست کردن بیت های یک متغیر مد نظر خواهد بود .
عملگر ?
عملگر ? با تست یک شرط ، مقداری را به یک متغیر نسبت می دهد . این عملگر به
صورت زیر استفاده می شود : exp3
:= exp1 ? exp2 متغیر exp1
، exp2،و exp3و سه عبارت هستند . نحوه عمل ? به این صورت است که : ابتدا
عبارت اول (exp1) ارزیابی می شود چنانچه این عبارت دارای ارزش true ( ارزش
درستی ) باشد مقدار exp2 پس از ارزیابی ، در متغیر ذکر شده قرار می گیرد وگرنه
عبارت سوم (exp3) ارزیابی شده و نتیجه آن به متغیر ذکر شده منتقل می شود . x= 10;
y= x>9 ? 100 :200;
نحوه عمل در دو دستور فوق به این صورت است که عبارت ۹> x> ارزیابی می شود .
چون این عبارت یک ارزش منطقی true دارد ( ۹> x> است ) لذا عدد ۱۰۰ در متغیر y
قرار می گیرد .
عملگرهای &و *و
عملگر & یک عملگر یکانی است که آدرس عملوند خود را مشخص می کند و به صورت
زیر به کار می رود : ;
نام عملوند &
مثل : int num;
p= &num;
با اجرای دستورات فوق آدرس متغیر num در متغیر p قرار می گیرد. لذا عملگر &
به معنی ” آدرس ” است . عملگر * همانند عملگر & یک عملگر یکانی است که محتویات
یک آدرس حافظه را مشخص می کند و به صورت زیر به کار می رود . ;
نام عملوند *
مثل : p= &num;
m= *p;
دستور اول ، آدرس متغیر num را در p قرار میدهد و دستور دوم ، محتویات محلی
را که آدرس آن در p قرار دارد ( محتویات num ) ، را در m قرار میدهد. بنابراین
مفهوم ” * محتویات آدرس ” می باشد . دو دستور فوق معادل دستور m = num; است که
موجب انتقال محتویات متغیر num به متغیر m می شود .
عملگر کاما (/)
عملگر کاما برای انجام چند عمل در یک دستور ، به کار رفته و به صورت زیر
استفاده می شود :
( عبارت ۲ و عبارت ۱) =) متغیر
عملگر کاما موجب می شود تا ” عبارت ” ۱ ارزیابی شده و سپس نتیجه ارزیابی ”
عبارت ” ۲ با یکدیگر ارتباط دارند . x =( y = 3 / y + 5);
ابتدا y باربر با ۳ قرار می گیرد و نتیجه عبارت y + 5 که برابر ۸ است در x
قرار خواهد گرفت .
عملگر sizeof
این عملگر که عملگر زمان ترجمه نامیده می شود، برای محاسبه طول یک نوع و یا
یک متغیر به کار رفته و به صورت زیر استفاده می شود . ;
(نوع) sizeof ;
متغیر sizeof
اگر بخواهیم با استفاده از این عملگرها، طول یک نوع مثل int، double و غیره
را محاسبه کنیم باید آن را در داخل پرانتز قرار دهیم : اما اگر بخواهیم طول یک
متغیر را محاسبه کنیم نیازی به استفاده از پرانتز نیست . به عنوان مثال : int a/ b/ c;
a= sizeof( int);
b= sizeof c;
دستور اول سه متغیر a، b،ز cز را به صورت int تعریف می کند . دستور دوم طول
نوع int را محاسبه کرده و در متغیر a قرار می دهد . دستور سوم طول متغیر c را
محاسبه کرده و در متغیر b قرار می دهد. این دستور برای مساله portability زبان C
بسیار مفید است . بعنوان مثال ممکن است طول نوع int از ماشینی به ماشین دیگر
متفاوت باشد . نکته ای که در مورد این عملگر باید توجه داشت این است که معمولا”
روش اول مورد استفاده قرار می گیرد و روش دوم چندان جالب نیست .
تقدم عملگرها در حالت کلی
وقتی که در یک عبارت چندین عملگر مورد استفاده قرار می گیرند تقدم عملگر به
صورت جدول (۸) خواهد بود .
بالاترین تقدم () | | ! ~ + + - - * & sizeof |
| * / % |
| + - |
| << >> |
| << = >> = |
| == =! |
| & |
| ^ |
| | |
| && |
| || |
| ? |
| = +=- = *= /= %= |
| / | جدول (۸) . تقدم عملگرها در حالت کلی اگر در یک عبارت چندین عملگر وجود داشته باشد و درآن از پرانتز نیز استفاده
شود ، تقدم پرانتز از سایر عملگرها بیشتر بوده و عبارت داخل پرانتز زودتر
ارزیابی می شوند .
مثال ۳ : int x=5/ y=10/ k=4;
int s;
s= x*((x+y-)3)/k;
درنتیجه اجرای چند دستور فوق مقداری که درs قرار می گیرد برابر با ۱۵ خواهد
بود . سپس عدد ۳ از ۱۵ کم می شود که ۱۲ حاصل می گردد و بعداز آن عمل ضرب انجام برابر با ۶۰ ( ۵ * ۱۲ ) می باشد و عملگر تقسیم (/) آخرین

[آبجی]

تبدیل انواع
وقتی که متغیرهای با نوع های مختلف در یک عبارت با یکدیگر ترکیب می شوند
باید تبدیل نوع صورت گیرد . قاعده کلی این است که نوع های با طول کوچک تر به
نوع هایی با طول بزرگتر تبدیل می شوند . مثلا” اگر دو متغیر از نوع کاراکتری و
عددی صحیح با یکدیگر ترکیب شوند ، نوع کاراکتری به عددی صحیح تبدیل می شود .
مثال ۱: char ch;
int i;
float f;
double d;
result =( ch/i )+( f*d( - )f+i)
| | | | | |
int |double | | float
| | | | | |
| | | | | |
ؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤ | | |
int double float
| | |
| | |
|
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤ | |
| |
double |
| |
| |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
double
همان طور که از مثال ۱ پیداست ، نوع نتیجه double خواهد بود .
علاوه بر تبدیل انواع در عبارات ، در احکام انتساب نیز ممکن است تبدیل انواع
صورت گیرد . در تبدیل انواع اطلاعاتی از بین می روند که باید در نتیجه حاصل از
احکام انتساب دقت کافی به خرج داد. در ذیل تبدیل انواع در احکام انتساب مشاهده
می شود : int x;
char ch;
float f;
ch= x;
x= f;
f= ch;
f= x;
کلیه احکام انتساب فوق قابل انجام بوده و از طرف کامپایلر زبان C هیچ گونه
خطایی گزارش نمی شود . اطلاعاتی که ممکن است در تبدیل انواع از بین بروند . در
جدول (۱) آمده است .
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
نوع منبع | نوع مقصد | اطلاعاتی که ممکن است از بین برود |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| signed char | char اگر مقدار بزرگتر از۱۲۷ باشد مقصد منفی خواهد شد |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| short 8 | char بیت با ارزش |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| int 8 | char بیت با ارزش |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| long int | char َ۲۴ بیت با ارزش |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| long int | int َ۱۶ بیت با ارزش |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| float | int قسمت کسری یا بیشتر و نتیجه حاصل گرد می شود |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ |
| double | float قسمت کسری و یا بیشتر و نتیجه حاصل گرد می شود |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ
جدول (۱) . تبدیل انواع
دو نکته را باید در مورد تبدیل انواع ( جدول (۱) ) به خاطر داشته باشیم : ۱
بعضی از تبدیل انواع در جدول فوق وجود ندارد مثل doubleبه int . در این
موارد می توان double را به float تبدیل کرده و سپس float را به int تبدیل نمود. ۲
وقتی نوع بزرگتری به نوع کوچکتری انتساب داده می شود . قسمتی از اطلاعات
از دست می روند . همان طور که می دانیم ، معمولا” اعداد صحیح (int) در ۲ بایت و
اطلاعات از نوع char در یک بابت ذخیره می شوند :
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ char
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ int
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ
بایت کم ارزش بایت باارزش
وقتی یک متغیر int به یک متغیر char انتساب داده می شود بایت کم ارزش متغیر
از نوع int به متغیر char منتقل شده ولی با ارزش متغیر int در متغیر char جایی میگوییم در انتساب متغیرintبه char ، ۸، بیت با ارزش از دست میرود.

[آبجی]

ساختمان زبان C و چند تابع ورودی خروجی
همانطور که قبلا” گفته شد C زبان ساخت یافته است و هر برنامه در این زبان
شامل یک یا چند تابع است . یکی از این توابع که اسم آن ()main است به عنوان
تابع اصلی برنامه و بقیه توابع بعنوان تابع عرضی هستند . اجرای برنامه با تابع
اصلی ، یعنی ()main شروع می شود. در نوشتن برنامه ، باید تابع اصلی و سپس بقیه
توابع را بنویسیم . تعریف یک تابع در داخل تابع دیگر امکان پذیر نیست ولی هر
تابع می تواند یک یا چند تابع دیگر را فراخوانی نماید .
برخلاف زبانهای دیگر که زیر روال و توابع دو چیز جداگانه ای هستند در C همگی
تحت عنوان تابع بررسی می شوند .
کلیه متغیرهایی که در برنامه استفاده می شوند باید تعریف شوند و منظور از
تعریف متغیر ، نامگذاری و تعیین نوع آن است . متغیرها در C مقدار اولیه ندارند
و تا متغیری مقدار نگیرد قابل استفاده نخواهد بود . شکل (۱) ساختمان ساده یک
برنامه به زبان C را نشان می دهد که پس از مطالعه مفاهیم دیگری از زبان C ، آن
را تکمیل تر خواهیم کرد .
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤ | main )(|
| { |
|
تعریف متغیرها | | . |
| . |
| . |
| } |
| f1 )(|
| { |
| . |
| . |
| . |
| } |
| f2 )(|
| { |
| . |
| . |
| . |
| } |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤ
شکل (۱) . ساختمان ساده ای از برنامه C
اولین تابع برنامه ، ()main است . ابتدا متغیرهای مورد استفاده این تابع
تعریف ، سپس دستورات تابع اصلی با یک { شروع و به } ختم می شود . بعضی از
دستورات تابع اصلی ممکن است فراخوانی توابع ()f1 ، ()f2 وغیره نیز باشند. ()f1
()f2 دو تابع فرعی هستند که در برنامه وجود دارند همانطوری که مشاهده می گردد
تعریف توابع فرعی پس از تابع اصلی صورت می گیرد. در زبان C فرض میشود که نتایج
حاصل از تابع بصورت int است که اگر غیر از این باشد ، باید ضمن تعریف متغیرها وع توابع استفاده شده در برنامه به کامپایلر اعلان شود

[آبجی]

تابع ()printf
این تابع برای انتقال اطلاعات از کامپیوتر به صفحه نمایش مورد استفاده قرار
می گیرد و بصورت زیر استفاده می شود : ;
( عبارت دیگر ” / عبارت ” ۱) printf) ”
عبارت ” ۱ شامل تعدادی کاراکترهای کنترلی ، کاراکترهای قالب جهت تعیین شکل
خروجی و رشته های دیگری است که باید به خروجی منتقل شوند . ” عبارت دیگر ” شامل
اطلاعاتی هستند که با فرمت مشخص شده در ” عبارت ” ۱، باید به خروجی منتقل شوند.
کاراکترهایی که برای تعیین فرمت خروجی مورد استفاده قرار می گیرند با کاراکتر %
شروع می شوند ( جدول ۱ ) .
کاراکتر | نوع اطلاعات که باید به خروجی منتقل شود | %C | % یک کاراکتر | |
%d | % اعداد صحیح دهدهی مثبت و منفی | |
%i | % اعداد صحیح دهدهی مثبت و منفی | |
%e | % نمایش علمی عدد همراه با حرف e | |
%E | % نمایش علمی عدد همراه با حرف E | |
%f | % عدد اعشاری ممیز شناور | |
%g | % اعداد اعشاری ممیز شناور | |
%G | % اعداد اعشاری ممیز شناور | |
%O | % اعداد مبنای ۸ مثبت | |
%S | % رشته ای از کاراکترها ( عبارت رشته ای ) | |
%U | % اعداد صحیح بدون علامت ( مثبت ) | |
%x | % اعداد مبنای ۱۶ مثبت با حروف کوچک | |
%X | % اعداد مبنای ۱۶ مثبت با حروف بزرگ | |
%p pointer | % ( اشاره گر ) | |
%n | % موجب میشود تا تعداد کاراکترهایی که تا قبل | |
| ازاین کاراکتر به خروجی منتقل شده اند شمارش | |
| شده و در پارامتر متناظر با آن قرار گیرد . | |
%% | % علامت % | جدول (۱) . کاراکترهای فرمت در تابع ()printf کاراکترهای کنترلی که در تابع ()printf بکار میروند در جدول (۲) آمده است .
بعضی از کاراکترهای کنترلی برای انتقال خروجی به یک محل معین از صفحه نمایش
مورد استفاده قرار می گیرند .
| کاراکتر عملی که انجام می شود | \f | \ موجب انتقال کنترل به صفحه جدید می شود | |
\n | \ موجب انتقال کنترل به خط جدید می شود | |
\t | \ انتقال به ۸ محل بعدی صفحه نمایش | |
\” | \ چاپ کوتیشن (”) | |
\’ | \ چاپ کوتیشن (’) | |
\۰ NULL | \ رشته تهی | | back slash | \\ |
|
\V | \ انتقال کنترل به ۸ سطر بعدی | |
\N | \ ثابت های مبنای ۸( N( عدد مبنای ۸ است ) | |
\xN | \ ثابت های مبنای ۱۶( N( عدد مبنای ۱۶ است ) |

[آبجی]

کاراکترهای کنترلی چند دستور متوالی که شامل تابع ()print باشند ، خروجی خود را بر روی یک سطر
منتقل یم کنند . مگر این که با پارامتر کنترلی \n کنترل را به سطر بعدی منتقل
کنیم .
مثال ۱:
main)(

{

printf(" i like %c "/'c' );

printf("%s"/"very much." );

} خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق بصورت ذیل خواهد بود : i like c very much.
با استفاده از \n می توانیم خروجی را در چند سطر داشته باشیم . main)(
{
printf(”this is second program.\n” );
printf(”output is in two line.” );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق بصورت ذیل است : this is second program.
output is in two line.
مثال ۲: main)(
{
int num ;
printf(”the address of num is:” );
printf(” %p”/ &num );
}
در مثال فوق عبارت &num آدرس متغیر num را مشخص می کند که برای نوشتن آن از
کاراکتر فرمت %p استفاده شده است . نمونه ای از خروجی مثال ۲ بصورت زیر است . the address of num is : 6A30:OFE4
اگر در تابع ()printf چند کاراکتر فرمت داشته باشیم ، هر کاراکتر با یک عنصر
داده که باید به خروجی برود تطبیق داده می شود : main)(
{
int a=10 ;
float b=20 ;
printf(” a is:%d/b is :%f”/a/b);
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق بصورت ذیل است : a is:10/b is:20:000000
مثال ۳: main)(
{
unsigned int num ;
num=100 ;
printf(”the value of num is:%u”/num);
}
همانطوری که در مثال ۳ مشاهده می شود ، برای چاپ عدد num که بصورت عدد صحیح
بدون علامت تعریف شد ، از %u استفاده شده است .
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۳ به صورت ذیل است : the value of num is:100
مثال ۴: main)(
{
double d ;
d=le+007 ;
printf(”the value of d is:%e\n”/d);
printf(”the value of d is:%E\n”/d);
printf(”the value of d is:%g\n”/d);
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۴ بصورت ذیل خواهد بود : the value of d is:1.00000e+07
the value of d is:1.00000E+07
the value of d is:1e+07
همانطور که مشاهده می شود برای چاپ اعدادی که بصورت نماد علمی باشند میتوان
از کاراکترهای فرمت % e، % E،و % gو استفاده کرد .
مثال ۵: main)(
{
float f=12.50 ;
int t=10 ;
printf(”\n f is:%f”/f );
printf(” tenper is:%%%d”/t );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق بصورت زیر است : f is:12.500000/tenper is:%10
در مثال ۵ برای چاپ علامت % از کاراکتر %% و برای چاپ متغیر f از نوع float
می باشد از %f استفاده شده است .
کاراکتر فرمت %n از سایر کاراکترهای فرمت متفاوت است . این کاراکتر بجای
انتقال مقادیری به خروجی ، موجب می شود تا تعداد کارکترهایی که تا قبل از این
کاراکتر به خروجی منتقل شده اند ، شمارش شده و در پارامتر متناظر با آن قرار
بگیرد .
مثال ۶: main)(
{
printf(”\neach\tword\tis\n” );
printf(”tabbed\tover\tonce” );
}
خروجی از اجرای برنامه فوق بصورت زیر خواهد بود : each word is
tabbed over once
کاراکتر کنترلی \b موجب انتقال مکان نما به اندازه یک کاراکتر به عقب میشود
( بسمت چپ ). کاراکترهای کنترلی \ “و \و برای چاپ کوتیشن درخروجی مورد استفاده
قرار می گیرند .
تعیین طول میدان در تابع ()printf
در حین انتقال اطلاعات توسط تابع ()printf میتوانیم طول میدان خروجی را مشخص
کنیم . در این مورد می توانیم محل نقطه اعشار و تعداد ارقام اعشار را نیز تعیین
کنیم . تعیین طول میدان در جدول بندی ها بسیار مفید است . طول میدان ، بصورت w.d
است که در اعداد اعشاری ممیز شناور ، w طول میدان و d تعداد ارقام اعشار را
مشخص می کند .
مثال ۷: main)(
{
printf(”\n%8.1f %8.1f %8.1f\n”
/3.0/12.5/523.3 );
printf(”\n%8.1f %8.1f %8.1f\n”
/300.0/1200.5/5300.3 );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق بصورت زیر است : ۳٫۰ ۱۲٫۵ ۵۲۳٫۳
۳۰۰٫۰ ۱۲۰۰٫۵ ۵۳۰۰٫۳
همانطورکه مشاهده می گردد طول میدان برابر با ۸ و تعداد ارقام اعشار، برابر
با یک که در منتهاالیه سمت راست میدان قرار گرفته ، منظور شده است . برای توضیح
بیشتر ، عدد ۵۳۰۰/۳ را در حافظه نشان می دهیم :
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤ | | | ۵ | ۳ | ۰ | ۰ | . | ۳ |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤ
اگر فرمت w.d که طول میدان را مشخص می کند در مورد رشته ها استفاده گردد ، w
حداقل طول میدان و d حداکثر کاراکترهای قابل چاپ را مشخص می کند .
اگر w.d در مورد اعداد صحیح بکار برده شود ، w مشخص کننده حداقل طول میدان
و d تعیین کننده حداکثر طول میدان است .
مثال ۸: main)(
{
printf(”%7.4f\n”/123.1234567 );
printf(”%3.8d\n”/1000 );
printf(”%10.16a\n”/”this is a” );
printf(” simple test” );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق بصورت زیر است : ۱۲۳٫۱۲۳۵
۰۰۰۰۱۰۰۰
this is a simple
در خروجی اول ، تعداد ارقام اعشاری ۴ در نظر گرفته شده که بقیه ارقام حذف
شده اند و ضمنا” عدد حاصل گرد شده است .
در خروجی دوم که : میدان ۳/۸ است عدد صحیح ۱۰۰۰ چاپ شده است .
در خروجی سوم از رشته this is a simple به اندازه ۱۶ کاراکتر چاپ شده است .
در حالت معمولی ، خروجی حاصل در سمت راست میدان قرار می گیرد که می توان با
قرار دادن علامت منها ( - ) بلافاصله پس از علامت % ، اطلاعات را در سمت چپ میدان

[آبجی]

تابع ()scanf
این تابع برای خواندن اطلاعات از ورودی استاندارد ( صفحه کلید ) بکار رفته و
بصورت زیر استفاده می شود : ;
(آدرس متغیرها ، ” کاراکترهای فرمت “) scanf
کاراکترهای فرمت ، نوع اطلاعاتی که باید خوانده شوند را مشخص می کند. و آدرس
متغیرها، مشخص کننده محل هایی از حافظه هستند که اطلاعات ورودی باید درآن محلها
قرار گیرند. همانطور که قبلا” دیده ایم آدرس متغیرها را با عملگر & مشخص میکنیم .
در تابع scanf همانند تابع printf از تعدادی کاراکترهای فرمت استفاده می شود .
( جدول ۱ ) .
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤ |
| کاراکتر اطلاعاتی که خوانده می شوند |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤ |
%c | % یک کاراکتر | |
%d | % یک عدد صحیح دهدهی | |
%i | % یک عدد صحیح دهدهی | |
%e | % عدد اعشاری ممیز شناور | |
%f | % عدد اعشاری ممیز شناور | |
%g | % عدد اعشاری ممیز شناور | |
%o | % عدد مبنای ۸ | |
%x | % عدد مبنای ۱۶ | |
%p | % یک اشاره گر | |
%n | % مشخص کننده تعداد کاراکترهایی است که تا | %%n |
| ورودی خوانده شده اند | |
%u | % عدد صحیح مثبت | |
%s | % رشته ها |
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤ
جدول (۱) . کاراکترهای فرمت در تابع ()scanf
مثال ۱: main)(
{
char ch ;
printf(”\n enter a character :”);
scanf(”%c”/&ch );
printf(”\n ch=%c”.ch );
}
اجرای فرمان فوق ، ضمن صدور یک پیام ، کاراکتری را از ورودی خوانده در متغیر ch
قرار می دهد . نمونه ای از خروجی را در زیر مشاهده می کنیم : enter a character : s
ch=s
مثال ۲: main)(
{
int year ;
printf(”enter your age in year:”);
scanf(”%d”/&year );
printf(”\n your age is”);
printf(” %d day.”/year*365);
}
نمونه ای از خروجی را در زیر مشاهده می کنیم : enter your age in year:19
your age 6935 day.
این برنامه ، سن شما را از ورودی دریافت کرده و آن را به روز تبدیل میکند و
سپس به خروجی می برد . لازم به ذکر است که در مثال ۲ تابع ()scanf بر روی خطی
عمل می کند که تابع ()printf اولی عمل کرده است . تابع ()printf دومی به علت
وجود \n ، بر روی خط بعدی از صفحه نمایش عمل خواهد کرد . استفاده از سایر
کاراکترهای قالب در تابع ()scanf همانند تابع ()printf است که ذکر مثال درمورد
آنها ضروری به نظر نمی رسد .
قالب دیگری که باید در مورد آن توضیح داده شود %n است که مشابه آن را در
تابع ()printf داشته ایم . %n در تابع ()scanf تعداد کاراکترهای خوانده شده توسط
این تابع تا %n را به متغیری که آدرس آن متناظر با %n ذکر شده است منتقل میکند.
برای خواندن چند متغیر از ورودی توسط تابع ()scanf ، اسامی متغیرها را که
به همراه & ( عملگر آدرس ) ذکر می شوند با کاما از یکدیگر جدا کرده و در حین
ورود اطلاعات می توانیم آنها را با فاصله (blank) ، کلید enter و یا tab جدا
کنیم .
مثال ۳: main)(
{
int a/b/c ;
float ave ;
printf(”\n enter three number :”);
scanf(”%d %d %d”/&a/&b/&c );
ave=(a+b+c)/3 ;
printf(”\n average is:%f”/ave );
}
به نتیجه اجرای برنامه و چگونگی ورود سه عدد ۲۰ ، ۱۹ و ۱۸ بعنوان اطلاعات
ووردی توجه کنید : enter three number :20 19 18

[آبجی]

خواندن یک کاراکتر از ورودی
برای خواندن یک کاراکتر از ورودی ، علاوه بر تابع ()scanf از توابع دیگری نیز
استفاده میشود که قبل از بررسی آنها به مثالی از()scanf جهت خواندن یک کاراکتر
توجه کنید :
مثال ۱: main)(
{
char ch ;
printf(”enter a character : ” );
scanf(”%c”/&ch );
printf(” you typed the character”);
printf(”: %c”/ch );
}
نمونه ای از خروجی حاصل از مثال ۱ بصورت زیر است : enter a character: j
you typed the character:j
تابع ()getch
این تابع برای خواندن یک کاراکتر از ورودی بکار می رود و بصورت زیر استفاده
می شود :
()= getch متغیر
پس از آن که کنترل اجرای برنامه به تابع ()getch رسید ، برنامه منتظر فشار
دادن کلیدی از صفحه کلید می شود . اگر متغیر مورد نظر کاراکتری باشد مقدار
کاراکتری کلید ورود به این متغیر منتقل می شود و در صورتی که این متغیر از نوع
عددی باشد ، کد اسکی کلید وارد شده ، در این متغیر قرار می گیرد .
مثال ۲: main)(
{
char ch ;
int x ;
printf(”\n enter a character : ” );
ch=getch )(;
printf(”\n enter this character” );
printf(” second time :” );
ch=getch )(;
printf(”\n character is:” );
printf(”%c/%c/%d/%d/ch/x/ch/x );
}
فرض کنید در پاسخ به اجرای این برنامه کلید s را دوبار در پاسخ به دو تابع
()getch وارد کنیم . در این صورت خروجی حاصل از اجرای برنامه بصورت زیر خواهد
بود : enter a character:
enter this character second time:
character is:s/s/115/115
اگر در مثال ۲ به تابع ()printf توجه کنید ، متغیر chو xو را یکبار با فرمت %c
و بار دیگر با فرمت %d نوشته ایم که در هر دو حالت عدد ۱۱۵ که کد اسکی s است
چاپ شده است . وقتی متغیر عددی x را با فرمت %d نوشته ایم آنچه که در آن قرار
گرفته ( کد اسکی کلید s ) نوشته شده است و زمانی که این متغیر را با فرمت %c
نوشته ایم کد اسکی به کاراکتر s تبدیل شده و سپس در خروجی چاپ می شود .
تابع ()getche
این تابع همانند تابع ()getch برای خواندن یک کاراکتر از ورودی بکار می رود
و بصورت زیر استفاده می شود :
()= getche متغیر
نوع عمل این تابع مثل ()getch است . با این تفاوت که این تابع پس از اخذ
ورودی ، آن را روی صفحه نمایش چاپ می کند . حرف e در انتهای تابع به معنی echo
( عکس العمل ) است .
تابع ()getchar
این تابع همانند توابع ()getch و ()getche برای خواندن یک کاراکتر از ورودی
بکار رفته و بصورت زیر استفاده می شود :
()= getchar متغیر
نوع عمل این تابع همانند دو تابع فوق الذکر است . با این تفاوت که در این
تابع پس از وارد نمودن کلیه ( کاراکتر ) مورد نظر ، کلید enter نیز باید وارد اله در توربو C رعایت می شود )

[آبجی]

نوشتن یک کاراکتر در خروجی
برای نوشتن یک کاراکتر در خروجی علاوه بر تابع ()printf ، دو تابع دیگر نیز
معمولا” مورد استفاده قرار میگیرند. قبل از بررسی آنها به مثالی درمورد ()print
که منجر به چاپ یک کاراکتر در خروجی می گردد . می پردازیم . main)(
{
printf(”example for character”);
printf(”: %c”/’a’ );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه فوق ، حرف a است . example for character :a
تابع ()putch
این تابع برای نوشتن یک کاراکتر در صفحه نمایش مورد استفاده قرار گرفته و
بدین صورت استفاده می شود : ;
( متغیر ) putch
مثال ۱: main)(
{
char ch ;
printf(”\n enter a character: “);
ch=getch )(;
printf(”you typed the character:”);
putch(ch );
}
خروجی حاصل بصورت زیر است : enter a character:
you typed the character : s
برای نوشتن یک کاراکتر توسط تابع ()putch این تابع را بصورت زیر هم می توان
بکار برد : putch(’a');
دستور فوق موجب چاپ کاراکتر a در خروجی می شود .
تابع ()putchar
این تابع همانند تابع ()putch برای نوشتن یک کاراکتر در صفحه نمایش به کار
می رود و بصورت زیر استفاده می شود : ;
( متغیر )putchar
مثال ۲: #include “stdio.h”
main)(
{
char ch ;
printf(”enter a character :” );
ch=getch )(;
printf(”\n you typed: ” );
putchar(ch );
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۲ که در زیر آمده است توجه کنید : enter a character:
you typed : s
برای نوشتن حرف a در خروجی تابع ()putchar بصورت ;(’a')putch بکار می رود .

[آبجی]

ساختارهای تکرار ، تحت شرایط خاصی امکان اجرای مکرر دستور یا مجموعه ای از
دستورات را فراهم میکنند. این ساختارها در زبان های برنامه سازی مختلف به اشکال
متفاوتی وجود دارند که ذیلا” انواع مختلف این ساختارها در زبان C ، مورد بررسی
قرار می گیرد .
ساختار تکرار for
ساختار for یکی ازامکانات ایجاد حلقه تکرار میباشد که بصورتهای زیر استفاده
می شود :
(َ۱) ;دستور(گام حرکت ;شرط حلقه ;مقدار اولیه اندیس حلقه ) for
(َ۲) (گام حرکت ;شرط حلقه ;مقدار اولیه اندیس حلقه ) for {
مجموعه دستورات }
for(;;( )3)
{
مجموعه دستورات }
نکاتی که باید در مورد نحوه کاربرد ساختار تکرار for در نظر داشت عبارتند
از : ۱
دستوری که بعد از ساختار for آمده است می تواند در خط دیگری تایپ شود . ۲
ساختار forبه ; ختم نمی شود . زیرا در غیر این صوتر مجموعه دستوراتی که
اجرای آنها باید تکرار شود ، فقط یک بار اجرا خواهند شد . ۳
علامت { در نحوه کاربرد دوم و سوم ، می توانند در همان خطی که ساختار for
آمده است قرار گیرند . ۴
بعد از اولین مقدار اندیس حلقه و شرط حلقه ; قرار می گیرد .
ساختار for در مواردی مفید است که تعداد دفعات تکرار مجموعه ای از دستورات
معلوم باشد ، هر حلقه تکرار دارای یک شمارنده است که تعداد دفعات تکرار اجرای
دستورات داخل حلقه را مشخص می کند. این شمارنده ، اندیس حلقه نامگذاری می شود.
اندیس حلقه می تواند مثبت ، منفی ، صحیح و یا اعشاری باشد . مقدار اولیه اندیس
حلقه مشخص می کند که شمارنده ، از چه مقداری شروع می شود. شرط حلقه مشخص میکند
که مجموعه دستورات داخل حلقه تکرار ، تحت چه شرایطی اجرا می شوند . گام حرکت
مشخص می کند که در هر بار اجرای مجموعه دستورات داخل تکرار ، چه مقداری به
شمارنده حلقه اضافه می شود . گام حرکت می تواند مثبت منفی ، صحیح و یا اعشاری
باشد . بعنوان مثال در دستور : for( i=0;i<5;i++)
printf(”\n the value of i is:%d / i);
i
اندیس حلقه تکرار است که مقدار اولیه آن برابر با صفر است . شرط حلقه
تکرار این است که i کوچکتر از ۵ باشد و گام حرکت نیز ۱ است که با i++ مشخص شده
است . خروجی حاصل از اجرای این دستور بصورت زیر است : ۰
۱
۲
۳
۴
مثال ۱: برنامه ای که تعداد ۱۰ عدد را از ورودی خوانده ، میانگین آنها را
محاسبه کرده و به خروجی می برد : main)(
{
int i / sum=0 / num ;
float ave ;
for(i=1 ; i<=10 ; i++)
{
printf(”enter number %d: “/i );
scanf(”%d”/&num );
sum+=num ;
printf(”\n” );
}
ave-sum/10 ;
printf(”\n the average is:%f “/ave);
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۱ : enter number 1 : 12
enter number 2 : 13
enter number 3 : 17
enter number 4 : 18
enter number 5 : 16
enter number 6 : 20
enter number 7 : 23
enter number 8 : 28
enter number 9 : 31
enter number 10 : 14
the average is:19.000000
مثال ۲: برنامه زیر جدول کدهای اسکی را در خروجی چاپ می کند : main)(
{
int i ;
for(i=41 ; i<=120 ; i++)
{
printf(”%3d=%c\t”/i/i );
if(i%5==0 )printf(”\n” );
}
}
برنامه فوق با چند دستور ساده توانسته است جدول زیر را در خروجی چاپ کند . ۴۱= )۴۲=* ۴۳=+ ۴۴=/ ۴۵=-
۴۶= .۴۷=/ ۴۸=۰ ۴۹=۱ ۵۰=۲
۵۱=۳ ۵۲=۴ ۵۳=۵ ۵۴=۶ ۵۵=۷
۵۶=۸ ۵۷=۹ ۵۸= :۵۹=; ۶۰=<
61== 62=> 63=? 64=@ 65=A
66=B 67=C 68=D 69=E 70=F
71=G 72=H 73=I 74=J 75=K
76=L 77=M 78=N 79=O 80=P
81=Q 82=R 83=S 84=T 85=U
86=V 87=W 88=X 89=Y 90=Z
91=[ 92=\ 93=] 94=^ 95=_
96=` 97=a 98=b 99=c 100=d
101=e 102=f 103=g 104=h 105=i
106=j 107=k 108=l 109=m 110=n
111=o 112=p 113=q 114=r 115=s
116=t 117=u 118=v 119=w 120=x
اگر بخواهیم این برنامه را در زبانهای دیگر بنویسیم ، برنامه طولانی تری به
دست می آید .
مثال ۳: برنامه ای که جدول ضرب اعداد از ۱ تا ۱۰ را درصفحه نمایش چاپ میکند. main)(
{
int i/j ;
for(i=1 ; i<=10 ; i++)
{
for(j=1 ; j<=10 ; j++)
printf(”%3d “/i*j );
printf(”\n” );
}
}
خروجی حاصل از برنامه فوق : ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹ ۱۰
۲ ۴ ۶ ۸ ۱۰ ۱۲ ۱۴ ۱۶ ۱۸ ۲۰
۳ ۶ ۹ ۱۲ ۱۵ ۱۸ ۲۱ ۲۴ ۲۷ ۳۰
۴ ۸ ۱۲ ۱۶ ۲۰ ۲۴ ۲۸ ۳۲ ۳۶ ۴۰
۵ ۱۰ ۱۵ ۲۰ ۲۵ ۳۰ ۳۵ ۴۰ ۴۵ ۵۰
۶ ۱۲ ۱۸ ۲۴ ۳۰ ۳۶ ۴۲ ۴۸ ۵۴ ۶۰
۷ ۱۴ ۲۱ ۲۸ ۳۵ ۴۲ ۴۹ ۵۶ ۶۳ ۷۰
۸ ۱۶ ۲۴ ۳۲ ۴۰ ۴۸ ۵۶ ۶۴ ۷۲ ۸۰
۹ ۱۸ ۲۷ ۳۶ ۴۵ ۵۴ ۶۳ ۷۲ ۸۱ ۹۰
۱۰ ۲۰ ۳۰ ۴۰ ۵۰ ۶۰ ۷۰ ۸۰ ۹۰ ۱۰۰
مثال ۴: برنامه ای که تعداد حروف یک جمله را شمارش می کند ( انتهای جمله با
نقطه مشخص شده است ) . در این برنامه از دستور # include استفاده شده است . #include “stdio.h”
main)(
{
char ch ;
int count ;
for(count=0;(ch=getchar))(!=’.’
; count++ );
printf(”\n length of statement”);
printf(” is:%d”/count );
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۴ توجه نمایید : i like C very much.
length of statement is:18
از نحوه کاربرد سوم for برای ساخت حلقه های تکرار بینهایت استفاده می شود .
ساختار تکرار while while
( یکی از ساختارهای تکرار در زمان C ) در مواقعی مورد استفاده قرار
می گیرد که تعداد دفعات تکرار مجموعه دستورات مورد نظر مشخص نباشد .
ساختار while بصورت های زیر استفاده می شود : ;
دستور (شرط) while(1(
(شرط) while(2( {
مجموعه ای از دستورات }
وقتی که کنترل اجرای برنامه به ساختار while رسید ، شرطی که در آن ذکر شده
است تست می شود . اگر این شرط دارای ارزش منطقی ” درست ” باشد ، دستور یا
دستورات داخل حلقه تکرار اجرا میشوند واجرای این دستورات تا برقراری شرط مذکور
ادامه می یابد. لذا باید توجه داشت که در داخل بدنه حلقه تکرار ، شرط حلقه نقض
شود ، وگرنه دستورات داخل حلقه ، بینهایت بار اجرا خواهند شد .
مثال ۵: برنامه ای که یک جمله رااز ورودی خوانده و تعداد کاراکترهای آن جمله
را شمارش می کند ( انتهای جمله به کلید enter ختم می شود ) . main)(
{
int count=0 ;
printf(”type a statement and ENTER”);
printf(” to end.”);
while(getche )(!=’\r’)
count ++ ;
printf(”\n length of statement is:”);
printf(”%d/count );
}
حلقه های تکرار بینهایت
با استفاده از ساختارهای تکرار forو whileو می توانیم حلقه های تکراری درست
کنیم که جهت ختم آنها باید از کلید CTL+BREAK استفاده کرد . به این حلقه های
حلقه های بینهایت گفته می شود . برای ساختن حلقه تکرار از while می توانیم بجای
شرط از یک (۱) به معنی ارزش درستی ، استفاده کنیم .
مثال ۶: برنامه ای که تعداد نامحدودی عدد رااز ورودی خوانده و فاکتوریل آنها
را محاسبه می کند :
جهت ختم اجرای برنامه باید از CTL+BREAK استفاده نمود . main)(
{
long int answer ;
int number ;
while(1)
{
printf(”\n type number: ” );
scanf(”%d/&number );
answer=1 ;
while(number>1)
answer*=number –;
printf(”\n factorial is: ” );
printf(”%1d\n”/answer );
}
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۶ توجه نمایید : type number: 5
factorial is: 120
type number: 4
factorial is: 24
type number: 6
factorial is: 720
type number: ^c
همانطور که قبلا” گفته شد برای ساختن حلقه تکرار بینهایت از ساختار for کافی
است که این ساختار را بصورت (;;)for بکار ببریم ( مثال ۷ ) .
مثال ۷: مساله محاسبه فاکتوریل ( مثال ۶ ) با استفاده از حلقه for : main)(
{
long int answer ;
int number ;
for(;;)
{
printf(”\n type number: ” );
scanf(”%d/&number );
answer=1 ;
while(number>1)
answer*=number –;
printf(”\n factorial is: ” );
printf(”%1d\n”/answer );
}
}
ساختار تکرار do
ساختار تکرار do مشابه ساختار تکرار while است . با این تفاوت که در ساختار while
شرط حلقه در ابتدای حلقه تست میشود ولی در ساختار do شرط حلقه در انتهای
حلقه تکرار تست خواهد شد. لذا در ساختار do مجموعه دستورات داخل ساختار، حداقل
یکبار انجام می شوند . این ساختار بصورت زیر استفاده می شود : do
{
;
مجموعه دستورات ;
(شرط) } wwhile
وقتی کنترل اجرای برنامه به ساختار do رسید مجموعه دستورات داخل حلقه تکرار
اجرا می شوند و سپس شرط ذکر شده در این ساختار تست می گردد . چنانچه این شرط
برقرار باشد مجموعه دستورات داخل حلقه تکرار مجددا” اجرا می شود ، وگرنه کنترل
اجرای برنامه از حلقه تکرار خارج می گردد .
مثال ۸: برنامه ای که عددی را از ورودی خوانده و سپس آنرا بصورت معکوس در
خروجی چاپ می کند .
مثلا” عدد ۲۱۵۳ را بصورت ۳۵۱۲ چاپ می نماید . main)(
{
int number / digit ;
printf(”enter a number: ” );
scanf(”%d/&number );
do {
digit=number%10 ;
printf(”%d/digit );
number/=10 ;
}while(number!=0 );
}
نمونه ای از خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۸ : enter a number:2153
3512
ساخت حلقه های تکرار بینهایت با استفاده از ساختار do نیز امکان پذیر است . استفاده گردد .

[آبجی]

ساختارهای تکرار،امکانات خوبی برای تکرار اجرای مجموعه ای از دستورات برنامه
می باشند . اما اگر بخواهیم تحت شرایطی که در برنامه اتفاق می افتد تصمیم گیری
لازم را داشته باشیم بطوری که تحت شرایطی ، مجموعه ای از دستورات اجرا شوند و
مجموعه ای دیگر از دستورات اجرا نشده وکنترل اجرای برنامه بجای دیگر منتقل شود
به ابزار دیگری بنام ساختارهای تصمیم نیاز داریم . این ساختارها در زبان های
برنامه سازی مختلف به اشکال متفاوتی وجود دارند که انواع مختلف آن را در زبان C
بررسی می کنیم .
ساختار تصمیم if
ساختار if ( که ساختار انتقال کنترل شرطی نیز نامگذاری میشود ) موجب میگردد
تا تحت شرایطی ، مجموعه ای از دستورات اجرا شده و یااز اجرای این مجموعه دستورات
صرفنظر گردد . این ساختار بصورت های زیر مورد استفاده قرار می گیرد .
(َ۱) ;دستور (شرط) if
(َ۲) (شرط) if {
مجموعه دستورات ۱ }
else
{
مجموعه دستورات ۲ }
در روش (۱) ، شرط ذکر شده بررسی می شود و در صورت برقرار بودن ، دستور بعد
از آن اجرا می شود و در غیر اینصورت کنترل اجرای برنامه به دستور بعد از if
منتقل می گردد .
در روش (۲) ، شرط ذکر شده بررسی می شود و در صورت برقرار بودن ، مجموعه
دستورات (۱) اجرا میشوند و در غیر اینصورت مجموعه دستورات (۲) اجرا خواهند شد.
لازم به ذکر است که وجود else در ساختار if اختیاری است . یعنی ساختار if را
بصورت زیر نیز می توان بکار برد :
(شرط) if {
مجموعه دستورات }
در روش فوق پس از این که کنترل اجرای برنامه به if رسید شرط مورد نظر بررسی
می شود . چنانچه این شرط برقرار باشد ، مجموعه دستورات داخل {و }و ( که یک بلاک
نامیده می شود ) اجرا می گردد وگرنه کنترل اجرای برنامه به اولین دستور بعد از
بلاک if منتقل خواهد شد . استفاده از ساختار if بصورت لانه ای ( تو در تو ) نیز
امکان پذیر است که در اینصورت اولین else به آخرین if بر می گردد .
مثال ۱: برنامه ای که با خواندن یک جمله از ورودی ، تعداد کاراکترها و کلمات
موجود در جمله را محاسبه می کند . کلمات با فاصله (blank) از یکدیگر جدا شده و
انتهای جمله به کلید enter ختم می گردد . main)(
{
int charcount=0 ;
int wordcount=0 ;
char ch ;
printf(”type a statement:\n” );
while((ch=getche))(!=’\r’)
{
charcount ++ ;
if(ch==’ ‘)
wordcount ++ ;
}
printf(”\n character count is:”);
printf(”%d”/charcount );
printf(”\n word count is:”);
printf(”%d”/wordcount );
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۱ توجه نمایید : type a statement:
this book is my fifth book.
character count is:27
word count is:6
مثال ۲: برنامه ای که بااستفاده از ساختار تصمیم if یک شکل گرافیکی را به کمک
کدهای اسکی DBو BOو رسم می کند . main)(
{
int x/y ;
for(y=1 ; y<11 ; y++)
{
for(x=1 ; x<11 ; x++)
{
if(x==y)
printf(”\xDB” );
else
if(x==11-y)
printf(”\xDB” );
else
printf(”\xBO” );
}
printf(”\n” );
}
}
مثال ۳: برنامه ای که تعداد کل کاراکترهای یک جمله و همچنین تعداد ارقام
موجود در آن را شمارش می کند . main)(
{
int charcnt=0 ;
int wordcnt=0 ;
char ch ;
printf(”\n enter a statement: \n” );
while((ch=getche))(!=’\r’)
{
charcnt++ ;
if(ch>=47 && ch<=58)
digthcnt++ ;
}
printf(”\n character count is:” );
printf(”%d”/charcnt );
printf(”\ndigit count is:”);
printf(”%d”/digtcnt);
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۳ توجه نمایید : type a statement:
my telephone number is 817694.
character count is:31
digit count is:6
نکته ای که باید در مورد برنامه مثال ۳ توضیح داد این است که در دستور if
جهت تشخیص این که ، آیا کاراکتر وارد شده ، یکی از ارقام ۰تا ۹ا است یا خیر
از اعداد ۴۷ و ۵۸ استفاده شده است . زیرا کدهای اسکی ارقام ۰تا ۹ا در بین این
دو عدد ( از ۴۸ تا ۵۷ ) می باشند .
ساختار تصمیم else if
تاکنون ساختار if را مطالعه نمودیم و مثال هایی را در این زمینه مشاهده
کردیم . نکته ای باید به آن توجه داشت این است که اگر در ساختارif خواسته باشیم
چندین شرط را مورد بررسی قرار دهیم ، باید ساختار if را به صورت تودرتو بکار
ببریم که نه تنها موجب طولانی شدن برنامه می گردد ، بلکه خوانایی آن را نیز
پایین می آورد . ساختار else if که یک ساختار انتقال کنترل شرطی است می تواند
در این زمینه به ما کمک کرده تا بتوانیم از افزایش بی رویه طول برنامه جلوگیری
کنیم .

[آبجی]

جهت روشن شدن مطلب به دو برنامه بعدی ( مثالهای ۴، ۵ ) که یکی با ساختار if
و دیگری با ساختار else if برای حل یک مساله نوشته شده اند توجه کنید . این
برنامه ها دو عدد و یکی از عملگرهای چهار عمل اصلی را از ورودی خوانده و عملگر
را بر روی دو عدد اجرا می کنند . مثال ۴: main)(
{
int num1 / num2 ;
char op ;
while(1)
{
printf(”type number/operator/”);
printf(”number \n” );
scanf(”%d%c%d”/&num1/&op/&num2);
if(op==’+')
printf(”\n sum=%d”/num1+num2);
else
if(op==’-')
printf(”\nsubtract=%d”/num1-num2);
else
if(op==’*')
printf(”\nmultiple=%d”/num1*num2);
else
if(op==’/')
printf(”\ndivition=%d”/num1+num2);
else
printf(”\n operator is illegal”);
printf(”\n\n” );
}
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۴ توجه نمایید : type number/operator/number
12 + 23
sum=35
type number/operator/number
2*26
multiple=52
type number/operator/number
4%2
operator is illegal
type number/operator/number
^c
مثال ۵: main)(
{
int num1 / num2 ;
char op ;
while(1)
{
printf(”type number/operator/”);
printf(”number \n” );
scanf(”%d%c%d”/&num1/&op/&num2);
if(op==’+')
printf(”\n sum=%d”/num1+num2);
else if(op==’-')
printf(”\n subtract=%d”/num1-num2);
else if(op==’*')
printf(”\n multiple=%d”/num1*num2);
else if(op==’/')
printf(”\n divition=%d”/num1+num2);
else
printf(”\n operator is illegal”);
printf(”\n\n” );
}
}
همانطورکه ملاحظه میشود برنامه ای که با ساختار else if نوشته شده است ( مثال ۵
) کوتاهتر بوده و از خوانایی بهتری برخوردار است . لذا توصیه می شود که در
این گونه موارد از else if بجای ساختار if استفاده گردد .
انتقال کنترل غیرشرطی
ساختارهای ifو else ifو را تحت عنوان انتقال کنترل شرطی مورد بررسی قرار
داده ایم . چند دستور در زبان C وجود دارند که بدون تست کردن شرطی سبب انتقال
کنترل برنامه ، از جایی به جایی دیگر می شوند . نام این دستور انتقال کنترل
غیرشرطی می باشد که در ذیل مورد بررسی قرار می گیرند .
دستور goto
در زبان C علاوه بر ساختارهای تصمیم ، دستوری بنام goto نیز وجود دارد که سبب
انتقال کنترل اجرای برنامه ، از نقطه ای به نقطه دیگر می گردد. این دستور بصورت
زیر بکار می رود : ;
برچسب دستور goto
برچسب دستور ، همانند یک متغیر نامگذاری شده و به دو نقطه (:) ختم می شود .
پیشنهاد می گردد حتی الامکان از دستور goto که معمولا” سبب کاهش میزان خوانایی
برنامه می شود ، استفاده نگردد .
مثال ۶: برنامه ای که با استفاده از دستور goto یک حلقه تکرار می سازد . main)(
{
int x=1 ;
loop1:
x++ ;
if(x<100 )goto loop1 ;
printf(”\n the maximum value”);
printf(” of x is:%d”/x );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۶ : the maximum value of x is:100
یکی از خواص gotoدر Cر این است که از تابعی به تابع دیگر نمی توان انشعاب
کرد و فقط انتقال کنترل در یک تابع امکان پذیر است . یعنی برچسب goto باید در
تابعی باشد که این دستور در آن تابع بکار رفته است .
دستور break
این دستور یکی از دستورات انتقال کنترل غیر شرطی است و به صورت زیر مورد
استفاده قرار می گیرد :
دستور break به دو منظور استفاده می شود : الف ) خاتمه داده به case در
ساختار switch ، ب ) خاتمه دادن به حلقه تکرار ( حلقه های تکرار ممکن با for do
یا whileا ساخته شوند ) . پس از اجرای دستور break در داخل ساختارهای تکرار
کنترل اجرای برنامه به اولین دستور پس از حلقه تکرار منتقل می شود .
مثال ۷: main)(
{
int t ;
for(t=0 ; t<100 ; t++)
{
printf(”%3d”/t );
if(t==5)
break ;
}
printf(”\nmaximum value of t is:”);
printf(”%d”/t);
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۷: ۰ ۱ ۲ ۳ ۴ ۵
maximum value of t is:5
همانطور که از خروجی برنامه پیداست پس از آن که مقدار tبه ۵ رسید کنترل
اجرای برناه از حلقه تکرار for خارج شده و با اجرای دستور printfعدد ۵د را چاپ
می کند . نکته ای که در مورد break باید توجه داشت این است که اگر دو یا چند
حلقه تکرار تودرتو داشته باشیم ، دستور break موجود در داخلی ترین حلقه ، فقط
موجب خروج از همین حلقه تکرار می شود .
مثال ۸: main)(
{
int t ;
for(t=0 ; t<100 ; t++)
{
count=1 ;
printf(”\n” );
for(;;)
{
printf(”%3d”/count );
count ++ ;
if(count==4 )break ;
}
}
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۸: ۱ ۲ ۳
۱ ۲ ۳
۱ ۲ ۳
۱ ۲ ۳
۱ ۲ ۳
۱ ۲ ۳
در دو مثال ۷و۸و دوحلقه تکرار وجوددارد که حلقه داخلی یک حلقه بینهایت است .
در این حلقه ر گاه مقدار countبه ۴ برسد ، کنترل اجرای برنامه از این حلقه
خارج می شود .
دستور continue
دستور continue در یک حلقه تکرار ، موجب انتقال کنترل به ابتدای حلقه تکرار
شده ، بصورت زیر استفاده می شود : continue;
پس از اجرای این دستور کنترل به ابتدای حلقه برگشته و شرط حلقه تست می گردد
که در صورت برقرار بودن شرط ، مجموعه دستورات داخل حلقه تکرار مجددا” اجرا
می شوند وگرنه کنترل از حلقه تکرار خارج خواهد شد .
مثال ۹: برنامه ای که کاراکتری را از ورودی دریافت کرده و این کاراکتر و
کاراکتر بعد از آن را به خروجی می برد . main)(
{
char done=0 / ch ;
while(!done)
{
printf(”\n type a character / “);
printf(”& for exit :”);
ch=getch)(;
printf(”\n you typed the”);
printf(”character: %c”/ch);
if(ch==’&’)
{
done=1 ;
continue ;
}
printf(”\nthe next character is:”);
printf(”%c”/ch+1 );
}
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۹ توجه نمایید : type a character /& for exit:
you typed the character: a
the next character is:b
type a character /& for exit:
you typed the character: b
the next character is:c
type a character /& for exit:
you typed the character: &
ساختار switch
ساختار switch که یکی از ساختارهای جالب جهت بالا بردن توانایی برنامه است
بصورت زیر استفاده می شود :
( عبارت ) switch {
:مقدار case 1
مجموعه دستورات ۱ break;
:مقدار case 2
مجموعه دستورات ۲ break;
.
.
.
default:
مجموعه دستورات }
نحوه عمل ساختار switch بدین صورت است که : عبارت ذکر شده در switch ارزیابی
می شود ، سپس نتیجه ارزیابی از بالا به پایین با مقادیر ذکر شده ( مقدار ۱
مقدار ۲ و … ) مقایسه می شود ( ابتدا با ” مقدار ” ۱ مقایسه می گردد ) اگر
نتیجه ارزیابی بااین مقدار برابر باشد مجموعه دستورات داخل آن case اجرا میشود
و با دستور break کنترل اجرای برنامه از این ساختار خارج می شود . اگر نتیجه
ارزیابی با ” مقدار ” ۱ برابر نباشد ، مقایسه با ” مقدار ” ۲ انجام می شود و
این روند تا انتهای این ساختار ادامه پیدا می کند . اگر هیچکدام از مقادیری که
در case ذکر شده اند با نتیجه ارزیابی ” عبارت ” برابر نباشند ، مجموعه دستورات
پس از defaule اجرا می شود . defaule اختیاری است و ممکن است در ساختار switch
استفاده نگردد. در این صورت اگر هیچکدام از مقادیر ۱، ۲ و… با نتیجه ارزیابی ”
عبارت ” برابر نباشند ، کنترل به بعد از ساختار switch برخواهد گشت .
حداکثر تعداد case که در یک ساختار switch می تواند قرار گیرد برابر با ۲۵۷
است .
نکاتی که در مورد ساختار switch باید در نظر داشت عبارتند از : ۱
این ساختار با ساختار if از این جهت متفاوت است که در ساختار switch فقط
مساله ” مساوی بودن “(equality() مطرح است اما در ساختار if می توان یک عبارت
منطقی و یا رابطه ای را مورد بررسی قرار داد . ۲
دو یا چند case در ساختار switch نمی توانند یک مقدار مساوی را مورد تست
قرار دهند . بعضی در نحوه کاربرد ساختار switch ، مقدار ۱ ، مقدار ۲ و …
نمی توانند با یکدیگر برابر باشند . ۳
اگر ثابت های کاراکتری در ساختارswitch بکار گرفته شوند، آنها به مقادیر ”
صحیح ” تبدیل می شوند . ۴
اگر در یک case از دستور break استفاده نشود پس از اجرای مجموعه دستورات
مربوط بخ این case مجموعه دستورات موجود در case بعدی نیز اجرا می شوند . ۵
دو یا چند شرط را می توان در ساختار switch با یکدیگر OR نمود که برای
این منظور کافی است چند case را با مقادیری که می خواهیم با هم OR شوند پشت سر
هم ذکر کنیم ( مثال ۱۱ ) .
مثال ۱۰: برنامه ای که دو عدد و یکی از عملگرهای چهار عمل اصلی را از ورودی
خوانده و عملگر را بر روی دو عدد عمل می کند . main)(
{
int num1 / num2 ;
char op ;
while(1)
{
printf(”type number/operator/”);
printf(”number \n” );
scanf(”%d%c%d”/&num1/&op/&num2);
switch(op)
{
case ‘+’:
printf(”\nsum=%d”/num1+num2);
break ;
case ‘-’:
printf(”\nsubtract=%d”/num1-num2);
break ;
case ‘*’:
printf(”\nmultiple=%d”/num1*num2);
break ;
case ‘/’:
printf(”\ndivition=%d”/num1+num2);
break ;
default:
printf(”\n operator is illegal”);
printf(”\n\n” );
}
}
به نمونه ای از خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۱۰ توجه نمایید : type number/operator/number
12 + 23
sum=35
type number/operator/number
2*26
multiple=52
type number/operator/number
4%2
operator is illegal
type number/operator/number
^c
اگر بجای علامت *از ‘x’ز و یا بجای ‘/’از ‘\’ز استفاده گردد، این برنامه عمل
نخواهد کرد . اما برنامه ذیل ( مثال ۱۱ ) طوری طراحی شده است که با استفاده از
امکان ترکیب شرطهای مختلف در ساختار switch ، به این دو مورد نیز پاسخ دهد .
مثال ۱۱: برنامه ای که دو عدد و یکی از عملگرهای چهار عمل اصلی را از ورودی
خوانده و آن عملگر را بر روی آن دو عدد عمل می کند . main)(
{
int num1 / num2 ;
char op ;
while(1)
{
printf(”type number/operator/”);
printf(”number \n” );
scanf(”%d%c%d”/&num1/&op/&num2);
switch(op)
{
case ‘+’:
printf(”\nsum=%d”/num1+num2);
break ;
case ‘-’:
printf(”\nsubtract=%d”/num1-num2);
break ;
case ‘*’:
case ‘x’:
printf(”\nmultiple=%d”/num1*num2);
break ;
case ‘/’:
case ‘\\’:
printf(”\ndivition=%d”/num1+num2);
break ;
default:
printf(”\noperator is illegal”);
}
printf(”\n\n” );
}
}
نمونه ای از خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۱۱ : type number/operator/number
20 x 4
multiple=80
type number/operator/number
60 \ 3
division=2o
type number/operator/number
4%2
operator is illegal
type number/operator/number
12 + 23
sum=35
type number/operator/number
2*26
multiple=52
type number/operator/number
^c
مثال ۱۲: برنامه ای که اطلاعات تعدادی از ورودی خوانده و سپس معدل هر دانشجو
را محاسبه می نماید. پس از محاسبه معدل ، دانشجویان ممتاز ( معدل بیشتر از ۱۷ )
و دانشجویان مشروط ( معدل کمتر از ۱۲ ) را مشخص و در خروجی چاپ می کند . main)(
{
int sumgrad/sumunit/number ;
int cours/unit/grad/aver/j/n=0 ;
char name[20] ;
printf(”enter number of student:\t”);
scanf(”%d”/&number);
while(n!=number)
{
n++ ;
sumunit=sumgrad=j=0 ;
printf(”\n enter name of student “);
printf(”%d:”/n );
scanf(”%s”/&name );
printf(”\n enter number of cours “);
printf(”of this st:.”);
scanf(”%d”/&cours );
while(j!=cours)
{
printf(”\n enter unit of cours”);
printf(” %d:”/j+1 );
scanf(”%d”/&unit );
printf(”\n enter grade of cours”);
printf(” %d:”/j+1 );
scanf(”%d”/&grad );
sumunit=sumunit+unit ;
sumgrad=sumgrad+grad*unit ;
j++ ;
}
aver=sumgrad/sumunit ;
printf(”\n average is:\t” );
printf(”%d”/aver );
if(aver<12)
{
printf(”\n student is probation”);
printf(”… “);
}
else if(aver>17)
{
printf(”\n student is exelent”);
printf(”… “);
}
}
}
به نمونه ای ازخروجی مثال ۱۲ که برای دو نفر ازدانشجویان عمل نموده است توجه
نمایید . enter number of students :2
enter name of student 1: ali
enter number of cours of this st:.2
enter unit of cours 1:2
enter grade of cours 1:19
enter unit of cours 2:3
enter grade of cours 2:20
aver is : 19
studnt is exelent…
enter name of student 2: reza
enter number of cours of this st:.3
enter unit of cours 1:2
enter grade of cours 1:12
enter unit o

[آبجی]

توابعی که هیچ مقداری را برنمی گردانند
خوب است قبل از بحث در مورد اینگونه توابع ، مثالی را متذکر شویم .
مثال ۱: برنامه ای که با استفاده از یک تابع ، زمانی که شامل ساعت ، دقیقه
و ثانیه است را از ورودی خوانده و این زمان را به ثانیه محاسبه می نماید : main)(
{
convert )(;
}
convert)(
{
int hours/minutes/second/time ;
printf(”enter time to be convertd”);
printf(”\n hour/minutes/second : “);
scanf(”%d%d”/&hours/&minutes);
printf(”%d/&second);
time=(60*hours+minutes)*60+second ;
printf(”\ntime is: %d second.”/time);
}
به نمونه ای از خروجی برنامه مثال ۱ توجه نمایید : enter time to be convertd
hour/minutes/secound : 4 8 30
time is: 14910 second.
در مثال ۱ از تابعی به نام convert استفاده شده است که هیچگونه پارامتری
ندارد . متغیرهای مورد نیاز این تابع ، تعریف شده ، اطلاعات از ورودی خوانده
می شوند و پس از انجام محاسبات به خروجی منتقل می گردند . این تابع هیچ مقداری
را به تابع فراخوانده ( تابع اصلی ) برنمی گرداند . به چنین توابعی توابع از
نوع void گفته می شود . اگر بخواهیم برنامه مثال ۱ را با استفاده از این تعریف
( تابع از نوع void ) بنویسیم ، مثال (۲) حاصل خواهد شد .
مثال ۲: برنامه مثال ۱ با استفاده از تعریف نوع void : main)(
{
void convert )(;
convert )(;
}
void convert)(
{
int hours/minutes/second/time ;
printf(”enter time to be convertd”);
printf(”\n hour/minutes/second : “);
scanf(”%d%d”/&hours/&minutes);
printf(”%d/&second);
time=(60*hours+minutes)*60+second ;
printf(”\ntime is: %d second.”/time);
}
همانطوریکه در مثال ۲ مشاهده میشود باید درتابع فراخواننده ( در اینجا تابع
اصلی ) نوع تابع convert را که از نوع void است به کامپایلر اعلان نمود وسپس در
حین تعریف تابع نوع آن مشخص گردد (()void convert) .
در توابعی مانند convert که هیچگونه پارامتری ندارند ، برای جلوگیری از
هر گونه اشتباه احتمالی در فراخوانی اینگونه توابع ( که ممکن است اشتباها” با
پارامتر فراخوانی گردند ) می توان بجای پارامتر و آرگومان از کلمه کلیدی void
استفاده نمود. با توجه به این نکته که اگر اشتباها” توابع فاقد هرگونه پارامتر
( و آرگومان ) با پارامتر فراخوانی گردند . کامپایلر C خطایی را اعلام نمی کند.
در این حالت ذکر کلمه کلیدی void بجای پارامتر و آرگومان تابع مفید بنظر میرسد
( مثال ۳ ) .
مثال ۳: main)(
{
void convert(void );
convert )(;
}
void convert(void)
{
int hours/minutes/second/time ;
printf(”enter time to be convertd”);
printf(”\n hour/minutes/second : “);
scanf(”%d%d”/&hours/&minutes);
printf(”%d/&second);
time=(60*hours+minutes)*60+second ;
printf(”\ntime is: %d second.”/ti

[آبجی]

انواع فراخوانی و مقادیری که توابع برمی گردانند
همانطوریکه قبلا” گفتیم ، توابع از نظر تعداد مقادیری که به تابع فراخواننده
برمی گردانند به سه دسته تقسیم می شوند که یک دسته از آنها ( توابعی که هیچ
مقداری را برنمی گردانند ) را مورد بررسی قرار داده ایم .
توابع در زبان C به دو روش فراخوانی می شوند که عبارتند از : ۱
فراخوانی توسط ارزش (Call by value). دراین روش مقدار آرگومان تابع ، در
پارامتر متناظر با آن کپی می شود . لذا هرگونه تغییری در پارامترها هیچگونه
تاثیری در مقدار آرگومان ها نخواهد داشت . بنابراین در روش فراخوانی توسط ارزش
هیچ مقداری توسط پارامترها وآرگومانها به تابع فراخواننده ، برگردانده نمیشوند.
ولی می توان فقط یک مقدار را با استفاده از دستور return به تابع فراخواننده
برگرداند . مقداری که توسط این دستور به تابع فراخواننده برگردانده می شود، در
نام تابع فراخوانده شده قرار میگیرد. دستور return به دو صورت زیر بکار میرود: return( 1)
(َ۲) (مقدار) return
دستور return در حالت (۱) صرفا” خاتمه اجرای تابع را مشخص می کند و هیچگونه
مقداری را به تابع فراخواننده برنمی گرداند. در حالت (۲) ضمن اعلام خاتمه اجرای
تابع ، مقداری را نیز به تابع فراخواننده برمی گرداند ( مثال ۱ ) .
مثال ۱: main)(
{
int t=10 ;
printf(”\n t=%d/square is:”/t);
printf(”%d”/aqr(t ));
}
eqr(int x)
{
int y ;
y=x*x;
return(y );
}
خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۱ به صورت زیر است : t=10/aqurare is:100
در مثال ۱ تابع sqr برای انجام عمل توان نوشته شده است که پارامتر آن x بوده
و از نوع “صحیح ” است ( به چگونگی تعریف نوع پارامتر دقت شود ). پس از فراخوانی
تابع sqr مقدار آرگومان t (10) در پارامتر x کپی می شود و از این لحظه به بعد
هیچ کاری با t نیست . در این تابع ، نتیجه عمل در متغیر y قرار می گیرد و سپس
توسط دستور return مقدار متغیر y به تابع فراخواننده برگردانده می شود . این
مقدار در نام تابع ((t)sqr) قرار می گیرد .
۲
فراخوانی توسط ارجاع (Call by reference) . در این روش ، آدرس آرگومان
در پارامتر کپی می شود . لذا در داخل تابع فراخوانده شده ، آدرس آرگومان برای
دسترسی به آرگومان مورداستفاده قرار میگیرد و این بدان معنی است که درفراخوانی
توسط ارجاع ، پارامترها حاوی آدرس های آرگومان ها هستند. لذا در فراخوانی توسط
ارجاع باید آدرس آرگومان بجای مقدار آرگومان به تابع فراخواننده منتقل گردد .
بحث بیشتر در این مورد را به مطالعه اشاره گرها (pointer) موکول می کنیم .
مثال ۲: برنامه ای که کاراکترهایی را از ورودی خوانده و تشخیص می دهد آیا
کاراکتر وارد شده a، b، و یا غیر از این دو حرف بوده است . ضمنا” این برنامه
قبل از انجام عمل مقایسه ، با استفاده از یک تابع کاراکترهای خوانده شده را به
حروف کوچک تبدیل می کند ( کد اسکی حروف بزرگ درباره ۶۵ و ۹۱ است که اگر به این
بازه ۳۲ واحد اضافه شود کد اسکی حروف کوچک حاصل خواهد شد ) . main)(
{
char ch ;
printf(”\n type a character: ” );
ch=getcha )(;
switch(ch)
{
case ‘a’:
printf(”\n you typed the”);
printf(” character ‘a’” );
break ;
case ‘b’:
printf(”\n you typed the”);
printf(” character ‘b’” );
break ;
default:
printf(”\n you typed no ‘a’”);
printf(” and no ‘b’” );
}
}
getcha)(
{
char cl ;
cl=getch )(;
if(cl>64 && cl<91)
cl+=32 ;
return(cl );
}
نمونه ای از خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۲ : type a character: s
you typed no ‘a’ and no ‘b’
تعریف توابع در داخل یکدیگر امکان پذیرنیست ، اما فراخوانی سطوح مختلف تابع
ممکن است . این مطلب در مثال ۳ مشاهده می شود .
مثال ۳: برنامه ای که با استفاده از چند تابع ، دو عدد را از ورودی خوانده و
با محاسبه مجموع مربعات آن دو ، آنها را به خروجی منتقل می کند . main)(
{
int num1/num2 ;
printf(”\n type two number:” );
scanf(%d%d”/&num1/&num2 );
printf(”\nsum of square is:”);
printf(”%d/sumsqr(num1/num2));
}
sumsqr(j/k)
int j /k ;
{
return(sum(sqr(j)/sqr(k )));
}
sqr(z)
int z ;
{
return(z*z);
}
sum(x/y)
int x/y ;
{
return(x+y);
}
نمونه ای از خروجی حاصل از اجرای برنامه مثال ۳ : type two number : 12 9
sum of square is:225
در مثال ۳از ۳ز تابع به نامهای sumsqr، sqr،و sumو استفاده شده است . وظیفه
تابع sumsqr محاسبه مجموع مربعات دو عدد num1و num2و است که برای این کار ، دو
تابع sumو sqrو را فراخوانی می کند . تابع sqr در دو بار فراخوانی ، مربع دو
عدد num1و num2و را محاسبه کرده و تحویل تابع sum می دهد . این تابع مجموع دو
پارامتر خود را که همان مربعات دو عدد num1و num2و هستند ، محاسبه می کند و به گرداند .