خرما

[سید لفته فردزاده]

خُرما گیاهی تک‌لپه‌ای و گرمسیری جزو تیره نخل‌ها است که میوه‌اش خوراکی و دارای هسته‌ای سخت و پوست نازک و طعم شیرین که به شکل خوشه‌ای بزرگ از شاخه آویزان می‌گردد و برگهای آن بزرگ است. ارتفاع نخل به ۱۰ تا ۲۰ متر یا بیشتر می‌رسد.[۱][۲]

به میوهٔ نرسیده خرما، «خارَک» یا «خرک» یا کنگ (و در زبان عربی، «حبابوک») گفته می‌شود. رطب مرحله قبل از رسیدگی کامل خرماست که رطوبت بیشتر و قند کمتری نسبت به خرمای کاملاً رسیده دارد.

میوه خرما جزو میوه‌های سته می‌باشد یعنی تمام قسمت بریکاری آن گوشتی و محتوی مواد غذایی است. خرما از دورانِ باستان در رژیم غذایی انسان وجود داشته است و یکی از قدیمی‌ترین میوه‌های کشت شده توسط انسان بوده است.[۳]

ریشه واژهویرایش

واژه خرما ریشه و بنیاد فارسی داشته و از زبان فارسی به زبانهای هندی، اردو، ترکی، اندونزیایی و مالزیایی به سوی شرقی و یونانی به سوی غربی وارد شده است.[نیازمند منبع]

ترکیبات شیمیایی خرماویرایش

خرما دارای ۲۵ درصد ساکاروز، ۵۰درصد [گلوکز]، و مواد آلبومینوئیدی، پکتین و آب می‌باشد. به‌علاوه دارای ویتامین‌های مختلف مانند ویتامین A،B،C،E و مقداری املاح معدنی می‌باشد.[۴]

تاریخچه کاشتویرایش


خرمای طلایی
درخت خرما در نواحی گرمسیری و نیمه‌گرمسیری، از جمله ایران پرورش می‌یابد. با اینکه خاستگاه آن را میانرودان، عربستان و شمال آفریقا ذکر می‌کنند ولی بررسی‌های علمی، آن را به گونه‌ای به نام علمی P.H. Sivestris که در هندوستان می‌روید نسبت می‌دهند. باستانشناسان احداث نخلستان‌ها را به پنج هزار سال پیش نسبت داده‌اند زیرا نامی از آن بر لوحه‌های گلی ۵۰ سده پیش یافته‌اند.

در ایران نخل و خرما از دوران باستان و پیش از هخامنشی کشت می‌شده. در ادبیات ساسانی از جمله در کتاب بندهشن از نخل یاد شده‌است. منابع چینی از ایران (در زبان ایشان بوسی، تلفظ چینی پارسی) به عنوان سرزمین نخل خرما که در نزدشان به نام عناب پارسی و عناب هزارساله مشهور بوده، یاد کرده‌اند. در پایان سده نهم میلادی، نخل خرما را از ایران به چین برده و در آنجا کشت کرده‌اند. در میان کشورهای اروپایی اسپانیا پیشینه بیشتری در کشت خرما دارد.

محصولاتویرایش

از برگ و شاخه درخت خرما سبد و زیرانداز تهیه می‌کنند. از هسته آن نان و از میوه خرما شراب و عسل. مردم صحرا هسته درخت خرما را آرد کرده و از آن نان می‌پزند یا در این هسته را بو داده و از آن به‌عنوان قهوه استفاده می‌کنند زیرا دم کرده آن بسیار مطبوع است و یا حتی این در را در آب برای چند روز خیس کرده و به‌عنوان غذای مقوی به شترهای خود می‌دهند.

کشورهای تولیدکننده خرماویرایش


صادرات خرما درسال ۲۰۰۵
ده تولیدکننده برتر خرما درسال ۲۰۰۷ ( تن)
مصر ۱۳۱۳۰۰۰
ایران ۱۰۰۰۰۰۰
عربستان سعودی ۹۸۲۵۴۰
امارات متحده عربی ۷۵۵۰۰۰
پاکستان ۵۵۷۵۲۰
الجزایر ۵۲۶۹۲۰
عراق ۴۴۰۰۰۰
سودان ۳۳۲۰۰۰
عمان ۲۵۵۸۷۰
لیبی ۱۷۵۰۰۰
مجموع تولید در جهان ۶۹۰۸۰۹۰
اصطلاحات نخل و خرماویرایش


نخل خرما
در مناطق خرماخیز ایران اصطلاحات و واژه‌های فارسی زیادی در ارتباط با نخلکاری رواج دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

مُخ، مُغ یا مُه به معنی نخل هم است. نام تنگه و منطقه هرمز هم از اهورامزدا و هرمزد و هورمزد تشکیل شده‌است.
فَسیل: ساقه اصلی درخت خرما.در جیرفت به پاجوش نخل گفته میشود.
تیم: هر چه از فسیل بروید اعم از تنه و پاجوش.
تیم فسیل: آنچه در کنار تنه اصلی می‌روید.
مُه‌کُشَک یا مخ کش : درختچه‌ای که از تنه فسیل برآید.در بم و نرماشیر به آنها جنگ می گویند.
اَبار: گردی که از نخل نر ترشح می‌شود.در بم و نرماشیر به آنها بو می گویند.در جیرفت و میناب به آن ایوار میگویند.
گله‌بشکن یا تَرَکی: از آفت‌های نخل.
تازوغ: سوسکی از آفت‌های نخل.
مُشتاب: اتاقک یا سیلویی برای دانه‌دانه کردن و شیره‌گیری از خرما.
پنگ: خوشه

دم باز رطب برحی حتا
تاره: خوشه نخل، زمانی که در غلاف خود قرار دارد و هنوز چوبی نشده است .[۵]
پریچه یا پیرچه: الیاف اطراف برگ خرما که چسبیده به تنه درخت است. پریچه در بعضی مناطق به‌عنوان اسکاچ نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در استان بوشهر همان « لیف » نامیده می شود .در جیرفت به آنها سیس می گویند. در بم و نرماشیر به آنها سی سی می گویند.
پیش: برگ درخت خرما
پاگنه: انتهای پیش که متصل به درخت خرما است. در استان بوشهر این بخش « تاپول » نامیده می شود .در جیرفت به آنها تَگ می گویند. در بم و نرماشیر به آنها لتی می گویند.
دُم باز: خرمایی که نیمی از آن رسیده و حالت رطبی داشته و نیمه ی بالایی به حالت خارک یا نارس باشد[۶]
خرما در ایرانویرایش


خرمای پیارم
مصرف سرانه خرما در ایران ۷ کیلوگرم است که میانگینی از مصرف سرانه ۲۵ کیلوگرمی استان‌های جنوبی و ۱ کیلوگرمی سایر استان‌ها می‌باشد. در ایران به طور سالانه، ۱ میلیون تن خرما تولید می‌شود که عمده مصرف داخلی آن در ماه رمضان صورت می‌گیرد. از میان محصول خرمای هر سال ایران، ۱۰ درصد برای صادرات به کشورهای دیگر اختصاص می‌یابد، ۵۰ درصد به مصرف داخلی می‌رسد و ۴۰ درصد هم در مراحل مختلف برداشت محصول، ضایع‌شده و از بین می‌روند.[۷]

ارقام خرمای ایران ویرایش
ارقام بومی خرمای بوشهر: قسب، کبکاب، صمرون، شکر، سیسی، حلَو، سروری، زندنی، خشن خار، استک سرخو، مرسو، خاصویی، جمادی، بیرمی، تی رس، شهابی، لش، کندی، خنیزی، سمیلی، خضروی، گنتار، بریمی، شیخ عالی، زامردو، ده دارب، اهرمی، خاویزی، خاور، مکتی، شاخونی، مصلی، جوزی، غصاب و ردستی
ارقام خرمای هرمزگان: خرمای پیارم ، مرداسنگ، هلیلی، مضافتی، خاصویی ، خنیزی ، شاهانی ، کریته ، زرک و کلک سرخ.
ارقام بومی خرما در جیرفت:
عالی مِهتِری، شِکَری (این دو از زودرس ترین گونه های خرما هستند که بیشتر مصرف محلی دارند)، کلوته(کلیته)، مرداسنگ ،هلیلی، خَنیزی، رُوغنی، شاهانی ،زاهدی ،خضراوی ،رَبی ،نگار(میوه هایی بسیار کشیده دارد) ،گاردیال

ارقام بومی خرما در غرب خوزستان:
لیلوئی، برحی، زاهدی، دیری، اشکر و بریم، حلاوی، بلیانی، سویدانی، هداک، شکر، بنت السب، دگل زرد، خضراوی، استعمران، بوبکی، چبچاب، مشتوم، جهرمی، عموبحری، دگل سرخ، فرسی، هدل، خصاب، حمراوی، حساوی، اسحاق، جوزی و گنتار

ارقام بومی خرما در بم و نرماشیر:
مضافتی (مرغوب ترین رطب جهان)، کروت، قندشکن(سنگ شکن)، ربی، خریک، هلیله ای

ارزش غذاییویرایش

Dates, Deglet Noor

Deglet Noor dates
مواد مغذی در هر ۱۰۰ گرم (۳٫۵ اونس)
انرژی ۱٬۱۷۸ کیلوژول (۲۸۲ کیلوکالری)
کربوهیدرات‌ها ۷۵٫۰۳ g
قندها ۶۳٫۳۵ g
فیبر ۸ g
چربی ۰٫۳۹ g
پروتئین ۲٫۴۵ g
آب ۲۰٫۵۳ g
ویتامین آ ۱۰ IU
- بتاکاروتن ۶ میکروگرم (۰٪)
- لوتئین و زآکسانتین ۷۵ μg
تیامین (ویتامین ب۱) ۰٫۰۵۲ میلی‌گرم (۴٪)
ریبوفلاوین (ویتامین ب۲) ۰٫۰۶۶ میلی‌گرم (۴٪)
نیاسین (ویتامین ب۳) ۱٫۲۷۴ میلی‌گرم (۸٪)
پانتوتنیک اسید (ویتامین ب۵) ۰٫۵۸۹ میلی‌گرم (۱۲٪)
ویتامین ب۶ ۰٫۱۶۵ میلی‌گرم (۱۳٪)
اسید فولیک (ویتامین ب۹) ۱۹ میکروگرم (۵٪)
ویتامین C ۰٫۴ میلی‌گرم (۱٪)
ویتامین E ۰٫۰۵ میلی‌گرم (۰٪)
ویتامین K ۲٫۷ میکروگرم (۳٪)
کلسیم ۳۹ میلی‌گرم (۴٪)
آهن ۱٫۰۲ میلی‌گرم (۸٪)
منیزیم ۴۳ میلی‌گرم (۱۲٪)
منگنز ۰٫۲۶۲ میلی‌گرم (۱۳٪)
فسفر ۶۲ میلی‌گرم (۹٪)
پتاسیم ۶۵۶ میلی‌گرم (۱۴٪)
سدیم ۲ میلی‌گرم (۰٪)
روی ۰٫۲۹ میلی‌گرم (۳٪)