zoh_reh
18th January 2014, 12:25 AM
بلند حرف می زنم و بد خلقم
دختري 24 ساله هستم كه اخلاق بدي دارم؛ در هنگام صحبت كردن همه به من می گویند كه چرا بلند حرف مي زني و بد خلقی؛ درصورتي كه اصلاً خودم متوجه نميشم. حالا يه چند ماهي است كه همه از دستم ناراحتند. چه كنم؟ لطفاً عملي و کاربردی بهم جواب دهيد. در ضمن خيلي برام دعا كنيد تا خودم رو اصلاح كنم و در كارم استوار باشم.
پرسشگر گرامي؛ خشم يك نوع هيجان و احساس كاملاً طبيعي و عادي است كه انسانها براي نشان دادن احساسات و يا دفاع از خود در برابر ديگران نشان مي دهد در صورت عدم كسب مهارت در كنترل و ابراز خشم اين هيجان رفته رفته در فرد به خشونت تبديل شده و مشكلات رفتاري و عاطفي بسياري را براي او و ديگر اعضاي خانواده و حتي اطرافيان بوجود مي آورد.خشونت مرحله اي فراتر از خشم كنترل نشده است كه با هدف آسيب رساندن به خود يا ديگران همراه است. كساني كه قادر به كنترل احساسات منفي خود نباشند در برخورد با مسائل عادي زندگي به جاي مدارا و تلاش براي حل مشكلات به صورت منطقي و مناسب، به خود و ديگران آسيب مي رسانند.
پرسشگر محترم؛ در اين مكاتبه با فرض اينكه منظور شما از بد خلقي، خشم و غضب بي مورد است (به عنوان مصداقي از بد خلقي) به اين موضوع و راهكارهاي درماني آن مي پردازيم :
بايد توجه كرد كه خشم و غضب نابهجا، آتشى شيطانى است كه از درون انسان شعله كشيده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مىشود. امام باقر عليه السلام فرموده است : «ان هذا الغضب جمرة من الشيطان توقد فى قلب ابن آدم ...»؛ خشم پاره آتشى شيطانى است كه در قلب انسان شعلهور مىشود (1) و نيز : «ان الرجل ليغضب فما يرضى ابداً حتى يدخل النار...»؛ [گاه] شخصى به خشم مىآيد و در آن پيش مىرود و راضى نمىشود تا آن گاه كه داخل آتش شود (2) در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگترين آرزوى سالكان الى اللَّه و رسيدن به رضوان الهى است . امام صادق عليه السلام مىفرمايند : «من كظم غيظاً، ولو شاء ان يمضيه امضاه، املأ اللَه قلبه يوم القيامة رضاه»؛ هر كس خشم و غضب خود را بشكند - در حالى كه اگر بخواهد مىتواند آن را عملى كند - خداوند در روز قيامت قلب او را با رضوان خود پر مىسازد (3) . آنچه مهم است اينكه شخص عزم راسخ و جدى بر پالايش نفس خويش از خشم و كژخلقى داشته و آن را به زيور حلم و بردبارى بيارايد. در اين راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر اين جهاد، لازم است (جهت آگاهى بيشتر نگاه کنید به : شجاعى، محمد، مقالات (انتشارات سروش، چاپ اول 1368، ج 2 صص 258-234)
*** راهكاري كنترل خشونت و عصبانيت :
براى تقويت حلم و بردبارى، بايد طبق برنامهاى جدى، به تقويت اراده پرداخت و همواره بر خود مسلط بود. در اين رابطه راههاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است كه در راه درمان آن، مصمّم باشيد و مطالب پيشنهادى را بدون كمترين كاستى به اجرا گذاريد :
- كاملاً به خود مطمئن باشيد كه مىتوانيد روحيه خود را تغيير دهيد؛ ولى براى نتيجه گيرى عجول نباشيد؛ بلكه با خود فكر كنيد بايد حداقل يكسال بر روى رفتارهاى خود كار كنيد و اگر چنين نموديد، حتماً پس از آن دگرگونى رفتارى خواهيد داشت.
- با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جريمه كنيد؛ مثلاً تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - كه اگر در خانه بد اخلاقي كرديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ بدين سان تمرين عملى و خودسازى نموده اند.
- از تفريحات سالم و تقويت كننده اراده، مانند كوهنوردى، شنا، دو، پيادهروى، گردش در طبيعت و ... نيز استفاده كنيد.
- بيشتر با افراد خوش خلق و غيرعصبى معاشرت كنيد.
- از موقعيتهايي كه زمينه تندخويى در آن فراوان است، اجتناب كنيد و در موقعيت هايى حضور يابيد كه رفتار پرخاشگرانه در آنجا ديده نمىشود و از موقعيتهاى كه شما را به تندى نمودن دعوت مىكند، دور شويد.
- قبل از هر عملى، در مورد پيامد آن تفكّر و انديشه كنيد و آنگاه اقدام نماييد و با تمرين اين راهكار و به كارگيرى آن در مورد تمام رفتارها، اندك اندك كنترل خويش را بر تمام رفتارهایتان توسعه بخشيد.
- به برخى رفتارها و حالاتى كه از اطرافيان سر مىزند و شما را به عصبانيت دعوت مىكند، توجه نكنيد و راه بىتوجهى و تغافل را پيش گيريد.
- سطح شناخت خود را با مطالعه و تفكر از زشتى، ناپسند بودن و غيرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببريد؛ مثلاً روايات، آيات و داستانهايى را كه در مورد اين نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه كنيد و بعد در مورد آنها فكر كنيد. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى كه خود مرتكب آن شدهايد، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور كنيد؛ به گونهاى كه به يك حالت خود هشدارى از درون دست يابيد و آثار فردى و اجتماعى و پيامدهاى حيثيتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهيد تا از درون از آن عمل متنفّر شويد.
- به هنگام بروز عصبانيت و تندخويى، سريع حالات خود را تغيير دهيد؛ مثلاً اگر ايستادهايد، بنشينيد و اگر نشستهايد، دراز بكشيد و صورت خود را با آب سرد بشويد و يك ليوان آب خنك بياشاميد و خود را از موقعيت دور سازيد.
- از خواندن قرآن به مقدار زياد و در نوبتهاى متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزيد؛ چون قرآن تأثير عظيم در رسيدن به حالت سكينه و آرامش درونى دارد. همين طور عبادتهاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب كامل به جا آوريد كه تأثير بزرگى در رسيدن به اطمينان خاطر دارد و آدمى را از درون به سكوى آرامش مىسپارد.
- بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك پا با آب سرد بشوييد.
- چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچههاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا كنيد و فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.
- ذكر «لا حول و لا قوة الا بالله» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره والعصر را زياد بخوانيد و تكرار اذكار : «استغفرالله ربى و اتوب اليه» و «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم».
- براى توجيه رفتارهاى خلاف انتظارى كه از دیگران سر مىزند توجيه مناسب داشته باشيد و آنها را مقصر تلقى نكنيد تا موجب عكس العمل منفی نشود؛ مثلاً بگوييد خودم از ايشان بدتر رفتار مىكنم؛ آنها مقصر نيستند؛ اشتباه من باعث رفتار نامناسب آنها شده است.
- از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد.
- همواره در هر مسالهاى، ابتدا از ديگران انتظار بدترين برخورد را داشته باشيد و خود را براى تحمل آن آماده كنيد. اين مسأله باعث مىشود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ايجاد خشنودى نمايد. در حالى كه اگر هميشه انتظار برخورد خوب داشته باشيد، چه بسا نتيجه عكس خواهيد گرفت.
- در تصميم گيری ها، حتى الامكان با افراد عاقل و پخته مشورت نماييد و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.
- به برخى رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مىزند و شما را به عصبانيت دعوت مىكند، توجه نكنيد؛ مثلاً اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مىافروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب كنيد و حتى گوش ندهيد يا محيط را ترك كنيد. ديگر به گفتههاى او دقت و توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بى توجهى و تغافل را پيش گيريد.
- ديگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نيز با تسلط كامل بر آن ها و بدون شتابزدگى انجام دهيد و آنها را آرام آرام تعقيب كنيد تا نرمخويى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاكميت پيدا كند.
- اگر برخى موارد سريع سخن گفتيد و عجولانه تصميم گرفتيد و رفتار نابجا از شما سرزد، سريع خود را سرزنش و حتى در لفظ اظهار پشيمانى نماييد و وعدهها و قولى كه با خود داشتيد را در ذهن خويش حاضر سازيد.
- از خود ارزندگيهاى نابجا و شخصيت قائل شدن بيش از اندازه براى خود اجتناب ورزيد و تنها هنجارها را رعايت كنيد و لذا به سراغ رفتارهاى متواضعانه همانند تقدم در سلام، همنشينى مناسب با دیگران، ابراز ارادت به كوچكترها، مصافحه و احوالپرسى با ديگران به خصوص طبقه پايينتر، بروید.
- وقتى كه با امور عصبانيت آفرين مواجه هستيد براى مدتى (حدود 10تا 15 دقيقه) راه دريافت هاى حسى خود را سد سازيد؛ مثلاً جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خود را ببنديد و سر خود را پايين اندازيد تا دريافتهاى عصبانيت، تحت كنترل شما در آيند و موجب تحريك بيشتر شما نشوند. - اگر رفتار و يا صفتى كه در شخصى هست موجب عصبانيت شما شده است آن رفتار را شوخى تلقى كرده و به شكلى خود را از تيررس آن دور در نظر بگيريد؛ يعنى به گونهاى از مخاطب در نظر گرفتن خويش در برابر رفتارهاى ديگران پرهيز كنيد؛ مثلاً از مشاهده كسى كه فحش مىدهد با خود بگوييد مخاطب او من نيستم و در اين هنگام از صحنه دور شده و راه دريافتهاى حسى را سد سازيد تا بيشتر مورد هجوم قرار نگيريد.
- به نظرات و عقايد ديگران احترام قائل شويد و به ديده احترام به آنها بنگريد و حتى محترمانه با آنها رفتار كنيد.
- هميشه خودتان و رفتارتان را درست و صحيح تلقى نكنيد و احتمال خطا در كارهاى خود را بدهيد.
- سعى كنيد به عنوان تمرين گاه گاهى با افرادى كه سليقه آنها را نمى پسنديد برخورد كوتاه مدت داشته باشيد.
- پرهيز از تحريكات عصبى؛ بعضى از مواد به طور طبيعى سيستم اعصاب و دستگاه قلبى - عروقى را تحريك مىكند. نوشابههاى گازدار، شكلات ها، کافئین و برخى داروهاى غيرمجاز، محركهايى است كه سبب تشديد واكنش افراد حساس به محركهاى اطراف آنها مىشود؛ به طورى كه در مواقع لزوم نمىتوانند واكنش مناسب نشان دهند. آنها براى به دست آوردن آرامش قادر نيستند به موقع از سيستم پاراسمپاتيك خود استفاده كنند و براى مدت طولانى در حالت عصبى باقى مىمانند. بنابراين توصيه مىشود از مصرف چنين مواد تحريك كننده به حداقل ممكن اكتفا كنند.
- بهبود بخشيدن به مهارت هاى اجتماعى و ارتباطى؛ افرادى كه مهارتهاى ارتباطى بسيار ضعيف و نامناسبى دارند، سهم زيادى در عصبانيت و تندى در جامعه را به خود اختصاص مى دهند.
- شرح موارد فوق را در جدولى بنويسيد و موارد انجام شده و يا تخلف از آن را يادداشت كنيد و همواره سعى كنيد موارد تخلف را كاهش داده و بيش از پيش خود را به انجام آنها مقيد سازيد و حتى قبل از بروز آن موقعيتها و به صورت مستمر، راهكارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهيد و از آن به بعد، بايد ميزان موارد پرخاشگرى شما كاهش يابد. آنها را نيز يادداشت كنيد و كم كم از ميزان آنها در طول روز، هفته و... بكاهيد و خود تنبيهى را به كار بگيريد.
*** براى تحصيل خوش اخلاقى و مبارزه با بد اخلاقى، لازم است به موارد زير توجه نمايید :
الف) توجه و تأمل به ارزش خوش اخلاقى و آثار نيك آن و هم چنين تفكر و انديشه بر آثار نا مطلوب دنيوي و اخروي بد اخلاقى، براي ايجاد انگيزه، بسيار موثر است. براى اين منظور بهترين راه موجود، مطالعه روايات و آياتى است كه در زمينه حسن خلق و سوء اخلاق وارد شده است . برخى از آيات و روايات را بيان مي كنيم :
قرآن كريم علت پيروزي و موفقيت پيامبر عظيم الشأن اسلام را در تسخير قلوب اعراب جاهلي بد اخلاق و خُشك كه به فرزندان خود نيز رحم نمي كردند و آنان را زنده به گور مي كردند، چنين مي فرمايد : « فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ»؛ رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوى گردانيد، و اگر تند خو و سخت دل بودى مردم از پيرامون تو متفرق مىشدند، پس چون امت به نادانى در باره تو بد كنند از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن (4)؛
اخلاق خوب پيامبر بود كه خداوند نيز آن را مي ستايد و چه زيبا است كه خداوند چنين سخني را به بنده اش بگويد : «انك لعلى خلق عظيم؛ همانا تو ( اي پيامبر) داراي خلق عظيم هستي» (5)
يكي از خويشان امام سجاد عليه السلام نزد حضرت آمد و سخنان تند و ناسزا به آن بزرگوار گفت. امام سكوت فرمودند، تا او رفت. در اين هنگام، امام به حاضران فرمود : شنيديد اين مرد چگونه با من بر خورد كرد. اكنون دوست دارم همراه من بيايد تا نزد او برويم و پاسخ مرا بشنويد.
امام حركت كرد و در راه اين آيه را مي خواند : « و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين»؛ پرهيز گاران، خشم خود را فرو مي برند و نسبت به مردم عفو و گذشت دارند. خداوند نيكوكاران را دوست دارد (6)
امام به خانه مرد ناسزا گو رسيد و او را صدا زد. او به گمان اين كه امام براي تلافي آمده، خود را آمده ستيز ساخت و بيرون آمد. امام فرمود : برادرم؛ ساعتي قبل نزد من آمدي و آن چه خواستي گفتي، اگر آن چه گفتي، در من هست، از درگاه خدا طلب آمرزش مي كنم و اگر نيست خدا تو را بيامرزد. مرد گستاخ چنان در برابر سخنان مهر انگيز امام تحت تاثير قرار گرفت، كه بين چشمان حضرت را بوسيد و گفت : آن چه گفتم، در شما نبود و اعتراف مي كنم خودم به آن چه گفتم، سزاوارترم (7)
پيامبر خدا صلي الله عليه وآله و سلم مي فرمايند : آن كه اخلاق خويش را نيكو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گيرِ شب زنده دار رساند (8)
همچنین ایشان می فرمایند : بنده، هر چند در عبادت ضعيف باشد، با اخلاق نيك خود در آخرت به درجات بزرگ ومنزلت هاي والايي دست مي يابد (9)
و در جایی دیگر می فرمایند : همانا نزديكترين شما به من در فردا [ي قيامت] وسزاوارترين شما به شفاعت من، راستگوترين ، امانتدارترين ، خوش اخلاق ترين، و نزديكترين شما به مردم است (10)
اين روايات بيان مي دارد كه براي رسيدن به اخلاق شايسته بايد تمرين كرد و پشتكار داشت؛ امام علي عليه السلام مي فرمايند : در راه كسب مكارم اخلاق، پشتكار و پايداري ورزيد (11)
همچنين آن حضرت فرمودند: نفْس هاي خود را بر اخلاق نيكو تمرين دهيد؛ زيرا كه بنده مسلمان، با حُسنِ خُلقِ خود به درجه روزه گيرِ شب زنده دار مي رسد (12)
درحديث ديگري از آن حضرت آمده است : اخلاق نيكو روزي ها را زياد مي كند و ميان دوستان اُنس و اُلفت پديد مي آورد (13) در مورد آثار دنيوي خوش اخلاقي همين بس كه فرد خوش اخلاق و نرم خو را همگان دوست دارند و دوستان چنين افرادي بسيار زياد است و از حمايت هاي مادي و معنوي و اجتماعي اين افراد بهره مند مي شود. امام علي عليه السلام مي فرمايند : آن كه بد اخلاق باشد خانواده اش (و ديگران) از او دلتنگ و بيزار مي شوند(14) و در جایی دیگر مي فرمايند : كسي كه بد اخلاق باشد، از پيدا كردن دوست وهمراه درمانَد (15)
امام صادق عليه السلام می فرمایند : هر كه بد اخلاق باشد، خودش را عذاب دهد (16).
ب) يكى از ابعاد مهم وجودى انسان ،عواطف طبيعى، انسانى و ايمانى او است. ايجاد رابطه عاطفى با ساير انسانها قابل رشد و تربيت است. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى انسان از طريق ايجاد ارتباط مناسب با ديگران تأمين مىشود. بايد توجه نمود كه اين شادى و لذت از طريق خوش اخلاقى يعنى ايجاد رابطه عاطفى مثبت بدست مىآيد و بد اخلاقى كه در واقع همان رابطه عاطفى منفى است، موجب كدورت و عذاب زندگى مىباشد و ديگران را از گرد انسان دور مي كند. آدمي هر گاه كه كار خوب انجام مي دهد، خودش حس خوبي را در درون خود احساس مي كند، بنابراين بيايید با آگاهي، تلاش و توجه بيشتر، حس هاي خوش آيند را همواره تجربه كنيم.
ج) از راه هاى ديگر تحصيل خوش اخلاقى و رفع بد اخلاقى، تمرين عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با ديگران است. اگر مدتي خود را به خوش برخوردي بزنيد، بعد از مدتي خوش رفتاري جزء شخصيت شما مي شود. هر كس قادر است با يك تصميم قوى عزم را جزم و با رعايت اصل تدريج و گام به گام، به تمرين عملى در اين زمينه بپردازد. اگر كسى تصميم بگيرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافيان تجديد نظر نمايد و در اين مدت با روئى گشاده ديگران را ميهمان كند، لبى خندان و رابطهاى صميمى برخورد نمايد، قطعاً نتايج خوبى خواهد گرفت.
د) مي توانيد در كاغذي مواردي را كه عصباني مي شويد ياداشت كنيد. بعد از 10 الي 15 مورد كه ياداشت كرديد، ببينيد كه بر سر چه مطالب و مسائلي دچار ناراحتي شده ايد. وجوه مشترك آنها را شناسایی كنيد. اين كار به شما نشان خواهد داد كه به چه مسائلي بيشتر حساسيت داريد و زود واكنش نشان مي دهيد. سعي كنيد آن مسائل را با مشورت با افراد مجرب و يا خودتان حل كنيد.
در پايان توصيه مي شود جهت اطلاعات بيشتر و دقيق تر كتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را مطالعه فرماييد. ما هم براي شما انسانهاي خواستار پاكي دعا مي کنیم.
پی نوشت ها :
1. اصول كافى، ج 2، ص 304.
2. همان، ص 302.
3. همان، ص 110.
4. آل عمران/ 159.
5. قلم/4.
6. آل عمران/134.
7. آموزه هاي اخلاقي- رفتاري امامان شيعه عليهم السلام، محمد تقي عبدوس و محمد محمدي ري شهري، بوستان كتاب، ص 623.
8. ميزان الحكمه ، ج٣ ، ص ٤٦٧.
9. همان ، ج ٣ ، ص ٤٦٧.
10. همان ، ج 5 ، ص ٥٩٣.
11. همان ، ج ٣ ، ص ٤٧٢.
12. همان ، ج 3 ، ص ٤٧٠.
13. همان ، ج ٣ ، ص ٤٨٠.
14. همان ، ج 3 ، ص ٤٨٤.
15. همان ، ج 3 ، ص ٤٨٤.
16. همان ، ج 3 ، ص ٤٨٥.
دختري 24 ساله هستم كه اخلاق بدي دارم؛ در هنگام صحبت كردن همه به من می گویند كه چرا بلند حرف مي زني و بد خلقی؛ درصورتي كه اصلاً خودم متوجه نميشم. حالا يه چند ماهي است كه همه از دستم ناراحتند. چه كنم؟ لطفاً عملي و کاربردی بهم جواب دهيد. در ضمن خيلي برام دعا كنيد تا خودم رو اصلاح كنم و در كارم استوار باشم.
پرسشگر گرامي؛ خشم يك نوع هيجان و احساس كاملاً طبيعي و عادي است كه انسانها براي نشان دادن احساسات و يا دفاع از خود در برابر ديگران نشان مي دهد در صورت عدم كسب مهارت در كنترل و ابراز خشم اين هيجان رفته رفته در فرد به خشونت تبديل شده و مشكلات رفتاري و عاطفي بسياري را براي او و ديگر اعضاي خانواده و حتي اطرافيان بوجود مي آورد.خشونت مرحله اي فراتر از خشم كنترل نشده است كه با هدف آسيب رساندن به خود يا ديگران همراه است. كساني كه قادر به كنترل احساسات منفي خود نباشند در برخورد با مسائل عادي زندگي به جاي مدارا و تلاش براي حل مشكلات به صورت منطقي و مناسب، به خود و ديگران آسيب مي رسانند.
پرسشگر محترم؛ در اين مكاتبه با فرض اينكه منظور شما از بد خلقي، خشم و غضب بي مورد است (به عنوان مصداقي از بد خلقي) به اين موضوع و راهكارهاي درماني آن مي پردازيم :
بايد توجه كرد كه خشم و غضب نابهجا، آتشى شيطانى است كه از درون انسان شعله كشيده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مىشود. امام باقر عليه السلام فرموده است : «ان هذا الغضب جمرة من الشيطان توقد فى قلب ابن آدم ...»؛ خشم پاره آتشى شيطانى است كه در قلب انسان شعلهور مىشود (1) و نيز : «ان الرجل ليغضب فما يرضى ابداً حتى يدخل النار...»؛ [گاه] شخصى به خشم مىآيد و در آن پيش مىرود و راضى نمىشود تا آن گاه كه داخل آتش شود (2) در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگترين آرزوى سالكان الى اللَّه و رسيدن به رضوان الهى است . امام صادق عليه السلام مىفرمايند : «من كظم غيظاً، ولو شاء ان يمضيه امضاه، املأ اللَه قلبه يوم القيامة رضاه»؛ هر كس خشم و غضب خود را بشكند - در حالى كه اگر بخواهد مىتواند آن را عملى كند - خداوند در روز قيامت قلب او را با رضوان خود پر مىسازد (3) . آنچه مهم است اينكه شخص عزم راسخ و جدى بر پالايش نفس خويش از خشم و كژخلقى داشته و آن را به زيور حلم و بردبارى بيارايد. در اين راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر اين جهاد، لازم است (جهت آگاهى بيشتر نگاه کنید به : شجاعى، محمد، مقالات (انتشارات سروش، چاپ اول 1368، ج 2 صص 258-234)
*** راهكاري كنترل خشونت و عصبانيت :
براى تقويت حلم و بردبارى، بايد طبق برنامهاى جدى، به تقويت اراده پرداخت و همواره بر خود مسلط بود. در اين رابطه راههاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است كه در راه درمان آن، مصمّم باشيد و مطالب پيشنهادى را بدون كمترين كاستى به اجرا گذاريد :
- كاملاً به خود مطمئن باشيد كه مىتوانيد روحيه خود را تغيير دهيد؛ ولى براى نتيجه گيرى عجول نباشيد؛ بلكه با خود فكر كنيد بايد حداقل يكسال بر روى رفتارهاى خود كار كنيد و اگر چنين نموديد، حتماً پس از آن دگرگونى رفتارى خواهيد داشت.
- با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى برخورد تند نداشته باشيد و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جريمه كنيد؛ مثلاً تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - كه اگر در خانه بد اخلاقي كرديد، فلان مبلغ را صدقه بدهيد، يا نماز شب بخوانيد و يا يك روز روزه بگيريد. كارآيى اين روش، بسيار بالا است و بسيارى از علماى بزرگ بدين سان تمرين عملى و خودسازى نموده اند.
- از تفريحات سالم و تقويت كننده اراده، مانند كوهنوردى، شنا، دو، پيادهروى، گردش در طبيعت و ... نيز استفاده كنيد.
- بيشتر با افراد خوش خلق و غيرعصبى معاشرت كنيد.
- از موقعيتهايي كه زمينه تندخويى در آن فراوان است، اجتناب كنيد و در موقعيت هايى حضور يابيد كه رفتار پرخاشگرانه در آنجا ديده نمىشود و از موقعيتهاى كه شما را به تندى نمودن دعوت مىكند، دور شويد.
- قبل از هر عملى، در مورد پيامد آن تفكّر و انديشه كنيد و آنگاه اقدام نماييد و با تمرين اين راهكار و به كارگيرى آن در مورد تمام رفتارها، اندك اندك كنترل خويش را بر تمام رفتارهایتان توسعه بخشيد.
- به برخى رفتارها و حالاتى كه از اطرافيان سر مىزند و شما را به عصبانيت دعوت مىكند، توجه نكنيد و راه بىتوجهى و تغافل را پيش گيريد.
- سطح شناخت خود را با مطالعه و تفكر از زشتى، ناپسند بودن و غيرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببريد؛ مثلاً روايات، آيات و داستانهايى را كه در مورد اين نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه كنيد و بعد در مورد آنها فكر كنيد. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى كه خود مرتكب آن شدهايد، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور كنيد؛ به گونهاى كه به يك حالت خود هشدارى از درون دست يابيد و آثار فردى و اجتماعى و پيامدهاى حيثيتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهيد تا از درون از آن عمل متنفّر شويد.
- به هنگام بروز عصبانيت و تندخويى، سريع حالات خود را تغيير دهيد؛ مثلاً اگر ايستادهايد، بنشينيد و اگر نشستهايد، دراز بكشيد و صورت خود را با آب سرد بشويد و يك ليوان آب خنك بياشاميد و خود را از موقعيت دور سازيد.
- از خواندن قرآن به مقدار زياد و در نوبتهاى متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزيد؛ چون قرآن تأثير عظيم در رسيدن به حالت سكينه و آرامش درونى دارد. همين طور عبادتهاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب كامل به جا آوريد كه تأثير بزرگى در رسيدن به اطمينان خاطر دارد و آدمى را از درون به سكوى آرامش مىسپارد.
- بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزك پا با آب سرد بشوييد.
- چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچههاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا كنيد و فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.
- ذكر «لا حول و لا قوة الا بالله» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره والعصر را زياد بخوانيد و تكرار اذكار : «استغفرالله ربى و اتوب اليه» و «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم».
- براى توجيه رفتارهاى خلاف انتظارى كه از دیگران سر مىزند توجيه مناسب داشته باشيد و آنها را مقصر تلقى نكنيد تا موجب عكس العمل منفی نشود؛ مثلاً بگوييد خودم از ايشان بدتر رفتار مىكنم؛ آنها مقصر نيستند؛ اشتباه من باعث رفتار نامناسب آنها شده است.
- از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد.
- همواره در هر مسالهاى، ابتدا از ديگران انتظار بدترين برخورد را داشته باشيد و خود را براى تحمل آن آماده كنيد. اين مسأله باعث مىشود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ايجاد خشنودى نمايد. در حالى كه اگر هميشه انتظار برخورد خوب داشته باشيد، چه بسا نتيجه عكس خواهيد گرفت.
- در تصميم گيری ها، حتى الامكان با افراد عاقل و پخته مشورت نماييد و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.
- به برخى رفتارها و حالاتى كه از افراد سر مىزند و شما را به عصبانيت دعوت مىكند، توجه نكنيد؛ مثلاً اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مىافروزد، از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب كنيد و حتى گوش ندهيد يا محيط را ترك كنيد. ديگر به گفتههاى او دقت و توجه نكرده و آنها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد و راه بى توجهى و تغافل را پيش گيريد.
- ديگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نيز با تسلط كامل بر آن ها و بدون شتابزدگى انجام دهيد و آنها را آرام آرام تعقيب كنيد تا نرمخويى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاكميت پيدا كند.
- اگر برخى موارد سريع سخن گفتيد و عجولانه تصميم گرفتيد و رفتار نابجا از شما سرزد، سريع خود را سرزنش و حتى در لفظ اظهار پشيمانى نماييد و وعدهها و قولى كه با خود داشتيد را در ذهن خويش حاضر سازيد.
- از خود ارزندگيهاى نابجا و شخصيت قائل شدن بيش از اندازه براى خود اجتناب ورزيد و تنها هنجارها را رعايت كنيد و لذا به سراغ رفتارهاى متواضعانه همانند تقدم در سلام، همنشينى مناسب با دیگران، ابراز ارادت به كوچكترها، مصافحه و احوالپرسى با ديگران به خصوص طبقه پايينتر، بروید.
- وقتى كه با امور عصبانيت آفرين مواجه هستيد براى مدتى (حدود 10تا 15 دقيقه) راه دريافت هاى حسى خود را سد سازيد؛ مثلاً جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خود را ببنديد و سر خود را پايين اندازيد تا دريافتهاى عصبانيت، تحت كنترل شما در آيند و موجب تحريك بيشتر شما نشوند. - اگر رفتار و يا صفتى كه در شخصى هست موجب عصبانيت شما شده است آن رفتار را شوخى تلقى كرده و به شكلى خود را از تيررس آن دور در نظر بگيريد؛ يعنى به گونهاى از مخاطب در نظر گرفتن خويش در برابر رفتارهاى ديگران پرهيز كنيد؛ مثلاً از مشاهده كسى كه فحش مىدهد با خود بگوييد مخاطب او من نيستم و در اين هنگام از صحنه دور شده و راه دريافتهاى حسى را سد سازيد تا بيشتر مورد هجوم قرار نگيريد.
- به نظرات و عقايد ديگران احترام قائل شويد و به ديده احترام به آنها بنگريد و حتى محترمانه با آنها رفتار كنيد.
- هميشه خودتان و رفتارتان را درست و صحيح تلقى نكنيد و احتمال خطا در كارهاى خود را بدهيد.
- سعى كنيد به عنوان تمرين گاه گاهى با افرادى كه سليقه آنها را نمى پسنديد برخورد كوتاه مدت داشته باشيد.
- پرهيز از تحريكات عصبى؛ بعضى از مواد به طور طبيعى سيستم اعصاب و دستگاه قلبى - عروقى را تحريك مىكند. نوشابههاى گازدار، شكلات ها، کافئین و برخى داروهاى غيرمجاز، محركهايى است كه سبب تشديد واكنش افراد حساس به محركهاى اطراف آنها مىشود؛ به طورى كه در مواقع لزوم نمىتوانند واكنش مناسب نشان دهند. آنها براى به دست آوردن آرامش قادر نيستند به موقع از سيستم پاراسمپاتيك خود استفاده كنند و براى مدت طولانى در حالت عصبى باقى مىمانند. بنابراين توصيه مىشود از مصرف چنين مواد تحريك كننده به حداقل ممكن اكتفا كنند.
- بهبود بخشيدن به مهارت هاى اجتماعى و ارتباطى؛ افرادى كه مهارتهاى ارتباطى بسيار ضعيف و نامناسبى دارند، سهم زيادى در عصبانيت و تندى در جامعه را به خود اختصاص مى دهند.
- شرح موارد فوق را در جدولى بنويسيد و موارد انجام شده و يا تخلف از آن را يادداشت كنيد و همواره سعى كنيد موارد تخلف را كاهش داده و بيش از پيش خود را به انجام آنها مقيد سازيد و حتى قبل از بروز آن موقعيتها و به صورت مستمر، راهكارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهيد و از آن به بعد، بايد ميزان موارد پرخاشگرى شما كاهش يابد. آنها را نيز يادداشت كنيد و كم كم از ميزان آنها در طول روز، هفته و... بكاهيد و خود تنبيهى را به كار بگيريد.
*** براى تحصيل خوش اخلاقى و مبارزه با بد اخلاقى، لازم است به موارد زير توجه نمايید :
الف) توجه و تأمل به ارزش خوش اخلاقى و آثار نيك آن و هم چنين تفكر و انديشه بر آثار نا مطلوب دنيوي و اخروي بد اخلاقى، براي ايجاد انگيزه، بسيار موثر است. براى اين منظور بهترين راه موجود، مطالعه روايات و آياتى است كه در زمينه حسن خلق و سوء اخلاق وارد شده است . برخى از آيات و روايات را بيان مي كنيم :
قرآن كريم علت پيروزي و موفقيت پيامبر عظيم الشأن اسلام را در تسخير قلوب اعراب جاهلي بد اخلاق و خُشك كه به فرزندان خود نيز رحم نمي كردند و آنان را زنده به گور مي كردند، چنين مي فرمايد : « فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ»؛ رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوى گردانيد، و اگر تند خو و سخت دل بودى مردم از پيرامون تو متفرق مىشدند، پس چون امت به نادانى در باره تو بد كنند از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن (4)؛
اخلاق خوب پيامبر بود كه خداوند نيز آن را مي ستايد و چه زيبا است كه خداوند چنين سخني را به بنده اش بگويد : «انك لعلى خلق عظيم؛ همانا تو ( اي پيامبر) داراي خلق عظيم هستي» (5)
يكي از خويشان امام سجاد عليه السلام نزد حضرت آمد و سخنان تند و ناسزا به آن بزرگوار گفت. امام سكوت فرمودند، تا او رفت. در اين هنگام، امام به حاضران فرمود : شنيديد اين مرد چگونه با من بر خورد كرد. اكنون دوست دارم همراه من بيايد تا نزد او برويم و پاسخ مرا بشنويد.
امام حركت كرد و در راه اين آيه را مي خواند : « و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين»؛ پرهيز گاران، خشم خود را فرو مي برند و نسبت به مردم عفو و گذشت دارند. خداوند نيكوكاران را دوست دارد (6)
امام به خانه مرد ناسزا گو رسيد و او را صدا زد. او به گمان اين كه امام براي تلافي آمده، خود را آمده ستيز ساخت و بيرون آمد. امام فرمود : برادرم؛ ساعتي قبل نزد من آمدي و آن چه خواستي گفتي، اگر آن چه گفتي، در من هست، از درگاه خدا طلب آمرزش مي كنم و اگر نيست خدا تو را بيامرزد. مرد گستاخ چنان در برابر سخنان مهر انگيز امام تحت تاثير قرار گرفت، كه بين چشمان حضرت را بوسيد و گفت : آن چه گفتم، در شما نبود و اعتراف مي كنم خودم به آن چه گفتم، سزاوارترم (7)
پيامبر خدا صلي الله عليه وآله و سلم مي فرمايند : آن كه اخلاق خويش را نيكو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گيرِ شب زنده دار رساند (8)
همچنین ایشان می فرمایند : بنده، هر چند در عبادت ضعيف باشد، با اخلاق نيك خود در آخرت به درجات بزرگ ومنزلت هاي والايي دست مي يابد (9)
و در جایی دیگر می فرمایند : همانا نزديكترين شما به من در فردا [ي قيامت] وسزاوارترين شما به شفاعت من، راستگوترين ، امانتدارترين ، خوش اخلاق ترين، و نزديكترين شما به مردم است (10)
اين روايات بيان مي دارد كه براي رسيدن به اخلاق شايسته بايد تمرين كرد و پشتكار داشت؛ امام علي عليه السلام مي فرمايند : در راه كسب مكارم اخلاق، پشتكار و پايداري ورزيد (11)
همچنين آن حضرت فرمودند: نفْس هاي خود را بر اخلاق نيكو تمرين دهيد؛ زيرا كه بنده مسلمان، با حُسنِ خُلقِ خود به درجه روزه گيرِ شب زنده دار مي رسد (12)
درحديث ديگري از آن حضرت آمده است : اخلاق نيكو روزي ها را زياد مي كند و ميان دوستان اُنس و اُلفت پديد مي آورد (13) در مورد آثار دنيوي خوش اخلاقي همين بس كه فرد خوش اخلاق و نرم خو را همگان دوست دارند و دوستان چنين افرادي بسيار زياد است و از حمايت هاي مادي و معنوي و اجتماعي اين افراد بهره مند مي شود. امام علي عليه السلام مي فرمايند : آن كه بد اخلاق باشد خانواده اش (و ديگران) از او دلتنگ و بيزار مي شوند(14) و در جایی دیگر مي فرمايند : كسي كه بد اخلاق باشد، از پيدا كردن دوست وهمراه درمانَد (15)
امام صادق عليه السلام می فرمایند : هر كه بد اخلاق باشد، خودش را عذاب دهد (16).
ب) يكى از ابعاد مهم وجودى انسان ،عواطف طبيعى، انسانى و ايمانى او است. ايجاد رابطه عاطفى با ساير انسانها قابل رشد و تربيت است. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى انسان از طريق ايجاد ارتباط مناسب با ديگران تأمين مىشود. بايد توجه نمود كه اين شادى و لذت از طريق خوش اخلاقى يعنى ايجاد رابطه عاطفى مثبت بدست مىآيد و بد اخلاقى كه در واقع همان رابطه عاطفى منفى است، موجب كدورت و عذاب زندگى مىباشد و ديگران را از گرد انسان دور مي كند. آدمي هر گاه كه كار خوب انجام مي دهد، خودش حس خوبي را در درون خود احساس مي كند، بنابراين بيايید با آگاهي، تلاش و توجه بيشتر، حس هاي خوش آيند را همواره تجربه كنيم.
ج) از راه هاى ديگر تحصيل خوش اخلاقى و رفع بد اخلاقى، تمرين عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با ديگران است. اگر مدتي خود را به خوش برخوردي بزنيد، بعد از مدتي خوش رفتاري جزء شخصيت شما مي شود. هر كس قادر است با يك تصميم قوى عزم را جزم و با رعايت اصل تدريج و گام به گام، به تمرين عملى در اين زمينه بپردازد. اگر كسى تصميم بگيرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافيان تجديد نظر نمايد و در اين مدت با روئى گشاده ديگران را ميهمان كند، لبى خندان و رابطهاى صميمى برخورد نمايد، قطعاً نتايج خوبى خواهد گرفت.
د) مي توانيد در كاغذي مواردي را كه عصباني مي شويد ياداشت كنيد. بعد از 10 الي 15 مورد كه ياداشت كرديد، ببينيد كه بر سر چه مطالب و مسائلي دچار ناراحتي شده ايد. وجوه مشترك آنها را شناسایی كنيد. اين كار به شما نشان خواهد داد كه به چه مسائلي بيشتر حساسيت داريد و زود واكنش نشان مي دهيد. سعي كنيد آن مسائل را با مشورت با افراد مجرب و يا خودتان حل كنيد.
در پايان توصيه مي شود جهت اطلاعات بيشتر و دقيق تر كتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را مطالعه فرماييد. ما هم براي شما انسانهاي خواستار پاكي دعا مي کنیم.
پی نوشت ها :
1. اصول كافى، ج 2، ص 304.
2. همان، ص 302.
3. همان، ص 110.
4. آل عمران/ 159.
5. قلم/4.
6. آل عمران/134.
7. آموزه هاي اخلاقي- رفتاري امامان شيعه عليهم السلام، محمد تقي عبدوس و محمد محمدي ري شهري، بوستان كتاب، ص 623.
8. ميزان الحكمه ، ج٣ ، ص ٤٦٧.
9. همان ، ج ٣ ، ص ٤٦٧.
10. همان ، ج 5 ، ص ٥٩٣.
11. همان ، ج ٣ ، ص ٤٧٢.
12. همان ، ج 3 ، ص ٤٧٠.
13. همان ، ج ٣ ، ص ٤٨٠.
14. همان ، ج 3 ، ص ٤٨٤.
15. همان ، ج 3 ، ص ٤٨٤.
16. همان ، ج 3 ، ص ٤٨٥.