تهمینه*
22nd September 2013, 11:56 AM
هفته پیش مدیر پایگاه میراث فرهنگی معدن چهرآباد زنجان از ادامه کاوش‌ها از این معدن با همراهی یک گروه باستان‌شناسی آلمانی برای سال آینده خبر داد؛
جایی که در آن نخستین مرد نمکی حدود 20 سال پیش کشف شد.
تاکنون شش مرد نمکی در معدن چهرآباد زنجان طی سال های 72 تا 87 کشف شده است که آخرین مرد نمکی سال 86 در پی بارش های صورت گرفته از زیر خاک نمایان شد. با شروع کاوش های جدید شاید بتوان ابعاد تازه تری را از این معدن باستانی کشف کرد.
مردان نمکی از مشهور ترین اجساد مومیایی طبیعی جهان هستند که پژوهشگران ایرانی و خارجی زیادی را به خود مشغول کرده است و براساس گزارش دانشگاه آکسفورد، مردان نمکی ازجمله مومیایی های مهم تاریخ باستان شناسی جهان به شمار می روند.
مومیایی های طبیعی در واقع انسان هایی هستند که پس از مرگ به واسطه شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی اجسادشان به همان شکلی که در زمان حیات بوده، بدون تجزیه محافظت شده و از خطر از بین رفتن محفوظ مانده اند.
زمانی که اجساد مردان نمکی کشف شد به دلیل سالم ماندنشان برخی تصورشان بر این بود که شاید قدمت آنها به چند سال قبل بازگردد، اما لباس ها و لوازم همراه اجساد حکایت از آن داشت که این اجساد از دوره باستان برجای مانده است.
زمستان سال 72 نخستین جسد معروف به مرد نمکی در استان زنجان کشف شد و پس از آن نیز مرد نمکی 2 و 3 به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر از سوی معدنکاران در سال 83 کشف و بعد از آن مردان نمکی 4 و 5 طی کاوش های باستان شناسی در سال های 83 و 84 کشف شدند. ششمین مرد نمکی نیز هنگام بارندگی های خرداد سال 86 نمایان شد.
در میان اجساد کشف شده، مرد نمکی شماره 4 سالم ترین و کامل ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است که با وجود آسیب دیدگی هنگام مرگ، بیشتر قسمت های بدن او سالم باقی مانده است. از ویژگی های بسیار مهم این مرد نمکی، لباس کامل او شامل بالاپوش بلند، شلوار و کفش چرمی است که با گذشت بیش از 1800 سال بر تن او سالم مانده است. هم اکنون بجز مرد نمکی شماره یک که در موزه ملی نگهداری می شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد زنجان در موزه باستان شناسی عمارت ذوالفقاری در معرض دید عموم قرار دارد.
پس از کشف اولین جسد، پژوهش های باستان شناختی نجات بخشی در زمستان سال 72 به سرپرستی هوشنگ ثبوتی و علی اصغر میرفتاح انجام شد. در نتیجه کاوش های انجام شده شماری از اشیای جالب و متنوع از معدن به دست آمد که مهم ترین یافته مربوط به کشف پای چپ مرد نمکی شماره یک بود که داخل چکمه های بلند قرار داشت و جنس چکمه نیز از چرم و بلندی آن ۴۸ سانتی متر بود.
علاوه بر آن مطالعات آزمایشگاهی نیزدر زمینه هایی چون سال یابی و بررسی های استخوان شناسی با کمک تصویربرداری سی تی اسکن، تعیین گروه خونی و آزمایش dna انجام شد. در نتیجه آزمایش های سال یابی، کربن ۱۴ روی نمونه ای از استخوان و پارچه کشف شد که قدمت مرد نمکی شماره یک را 1۷۰۰ سال قبل و مربوط به دوره ساسانی نشان داد.
مومیایی های مکشوفه از معدن چهرآباد، اجساد کارگران و معدنکارانی بود که در نتیجه ریزش معدن و فروریختن دیواره ها، سقف و تونل ها کشته و مدفون شده اند. آزمایش های سال یابی نشان داد که مردان نمکی 3، 4 و 5 حدود 2۳۰۰ سال قدمت دارند و مربوط به دوره هخامنشی هستند و مردان نمکی یک و 2 نیز مربوط به دوره اشکانی و اوایل ساسانی، با قدمت حدود 1۸۰۰ سال قبل هستند. شواهد و مدارک نشان می دهد که ریزش تونل های معدن چهرآباد، دست کم دوبار و با فاصله زمانی حدود ۵۰۰ سال اتفاق افتاده است.
بررسی های بیشتر نشان داد که نیم تنه مکشوفه مربوط به مرد میانسالی بوده که قبل از مرگ ضربه شدیدی بر سر و صورت او خورده است. این نیم تنه به دلیل سالم ماندن در محیط نمکی به مرد نمکی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزه ملی منتقل و تا به امروز در آنجا نگهداری می شود.
یکی از اجساد یافت شده دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره ای از جنس طلا در گوش چپ بود. همچنین لوازمی چون سه قبضه چاقو، شلوارک، شیء نقره ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خرد شده استخوان همراهش بود که نشان می داد تعلقی به دوران کنونی ندارد.
دومین فصل کاوش های باستان شناسان ایران و آلمان نشان داد ، مردان نمکی در دوره هخامنشی فعالیت های بیشتری در زمینه استخراج نمک در معدن چهرآباد داشته اند. این کاوش ها به کشف بیش از 2000 مواد ارگانیک و غیرارگانیک ازجمله هسته، شاخه و بذر میوه ها، پارچه ها، چرم، پوسته حیوانات، تکه های فلز و ابزار معدن کاوی منجر شده است. در ادامه کاوش های باستان شناسی در معدن تاریخی نمک چهرآباد زنجان، بخش هایی از لباس کارگران معدن به دست آمد که در بافت این پارچه ها به طرز ماهرانه ای از الیاف رنگی استفاده شده است.
ششمین مرد نمکی نیز خرداد سال 86 بود که بر اثر بارندگی ها و شست وشوی نمک، در نزدیکی محل کشف مرد نمکی 2 پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد درون نمک باقی ماند.
برخی از کارشناسان موزه بر این باورند که شرایط نگهداری از این اجساد با وجود در نظر گرفتن محفظه های شیشه ای و استفاده از مواد نگهدارنده شرایط خوبی ندارد و مقایسه تصاویر اجساد با روزهای اولیه کشف آنها، نشان می دهد در این سال ها اجساد در حال فرسایش هستند. متخصصان و کارشناسان معتقدند ایران در امر حفاظت کشور نوپایی است و تجربیات زیادی در این زمینه ندارد و بهتر است در چنین شرایطی آثار به دست خاک سپرده شود که بهترین امانتدار است. به اعتقاد این کارشناسان، حفاظت بهتر، مدفون کردن اجساد با نمک و خاک است تا مردان نمکی بعدی برای آیندگان باقی بمانند.
اگر می خواهید مردان نمکی را ببینید
اگر علاقه مندید مردان نمکی را از نزدیک ببینید، می توانید سری به عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان بزنید، محلی موسوم به محله «دالان آلتی» که در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع این شهر قرار دارد. در این موزه از شش مرد نمکی پیدا شده، سه مرد نمکی نگهداری می شود و یکی دیگر از آنها که به مرد نمکی یک معروف است در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است. عمارت ذوالفقاری، خود یک بنای تاریخی است که به موزه باستان شناسی و مردان نمکی تبدیل شده است. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه اکنون فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایاتی این خانه از سوی سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمود خان در آن اقامت داشته است. این مجموعه با پوشش شیروانی در بالای هسته مرکزی بنا، نورگیر زیبایی دارد و به کلاه فرنگی معروف است، این نورگیر هشت ضلعی با روش گره سازی به طرز زیبایی لمه کوبی شده است. در گذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی و عمارت دارایی در این محل ساخته شده بود.
بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و نبود مراقبت لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی، دیوار و سردر ورودی بنا به طور کامل تخریب شد. در سال های اخیر نیز با اجرای طرح های عمران شهری، آسیب زیادی به این بنا وارد شده است. ازجمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد.
در تزئینات داخل طبقه هم کف بنا، از میان هنرهای استفاده شده می توان به کاشیکاری های سبک دوره قاجار اشاره کرد که طرح معروف نیلوفر آبی (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزئینات نمای بنا بسیار جالب توجه است، قرینه سازی های آن از هنر ایرانی و سبک ستون های آن از معماری قرن نوزدهم اروپا تاثیر گرفته است.
پنجره های این بنا، بیشتر دولنگه و حاشیه مشبک دارند و با شیشه های رنگین تقارن جالبی را داخل اتاق ها به وجود آورده اند. بنای ذوالفقاری در دو طبقه و یک سردابه، ساخته شده و طرح ایرانی این عمارت با شماره 1852 اسفند 1375 به ثبت ملی رسیده است.
بعد از راه اندازی موزه مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری در سال 88 ، سه جسد از چهار جسد، برای بازدید عموم از موزه رختشویخانه زنجان به این مکان منتقل شده است. سر و پای چپ یکی دیگر از مردان نمکی در موزه ملی ایران در تهران قابل بازدید است.
سیما رادمنش / گروه فرهنگ و هنر
جایی که در آن نخستین مرد نمکی حدود 20 سال پیش کشف شد.
تاکنون شش مرد نمکی در معدن چهرآباد زنجان طی سال های 72 تا 87 کشف شده است که آخرین مرد نمکی سال 86 در پی بارش های صورت گرفته از زیر خاک نمایان شد. با شروع کاوش های جدید شاید بتوان ابعاد تازه تری را از این معدن باستانی کشف کرد.
مردان نمکی از مشهور ترین اجساد مومیایی طبیعی جهان هستند که پژوهشگران ایرانی و خارجی زیادی را به خود مشغول کرده است و براساس گزارش دانشگاه آکسفورد، مردان نمکی ازجمله مومیایی های مهم تاریخ باستان شناسی جهان به شمار می روند.
مومیایی های طبیعی در واقع انسان هایی هستند که پس از مرگ به واسطه شرایط خاص اقلیمی و جغرافیایی اجسادشان به همان شکلی که در زمان حیات بوده، بدون تجزیه محافظت شده و از خطر از بین رفتن محفوظ مانده اند.
زمانی که اجساد مردان نمکی کشف شد به دلیل سالم ماندنشان برخی تصورشان بر این بود که شاید قدمت آنها به چند سال قبل بازگردد، اما لباس ها و لوازم همراه اجساد حکایت از آن داشت که این اجساد از دوره باستان برجای مانده است.
زمستان سال 72 نخستین جسد معروف به مرد نمکی در استان زنجان کشف شد و پس از آن نیز مرد نمکی 2 و 3 به صورت اتفاقی و طی کار باطله برداری بولدوزر از سوی معدنکاران در سال 83 کشف و بعد از آن مردان نمکی 4 و 5 طی کاوش های باستان شناسی در سال های 83 و 84 کشف شدند. ششمین مرد نمکی نیز هنگام بارندگی های خرداد سال 86 نمایان شد.
در میان اجساد کشف شده، مرد نمکی شماره 4 سالم ترین و کامل ترین جسد نمکی به دست آمده از معدن چهرآباد است که با وجود آسیب دیدگی هنگام مرگ، بیشتر قسمت های بدن او سالم باقی مانده است. از ویژگی های بسیار مهم این مرد نمکی، لباس کامل او شامل بالاپوش بلند، شلوار و کفش چرمی است که با گذشت بیش از 1800 سال بر تن او سالم مانده است. هم اکنون بجز مرد نمکی شماره یک که در موزه ملی نگهداری می شود، بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد زنجان در موزه باستان شناسی عمارت ذوالفقاری در معرض دید عموم قرار دارد.
پس از کشف اولین جسد، پژوهش های باستان شناختی نجات بخشی در زمستان سال 72 به سرپرستی هوشنگ ثبوتی و علی اصغر میرفتاح انجام شد. در نتیجه کاوش های انجام شده شماری از اشیای جالب و متنوع از معدن به دست آمد که مهم ترین یافته مربوط به کشف پای چپ مرد نمکی شماره یک بود که داخل چکمه های بلند قرار داشت و جنس چکمه نیز از چرم و بلندی آن ۴۸ سانتی متر بود.
علاوه بر آن مطالعات آزمایشگاهی نیزدر زمینه هایی چون سال یابی و بررسی های استخوان شناسی با کمک تصویربرداری سی تی اسکن، تعیین گروه خونی و آزمایش dna انجام شد. در نتیجه آزمایش های سال یابی، کربن ۱۴ روی نمونه ای از استخوان و پارچه کشف شد که قدمت مرد نمکی شماره یک را 1۷۰۰ سال قبل و مربوط به دوره ساسانی نشان داد.
مومیایی های مکشوفه از معدن چهرآباد، اجساد کارگران و معدنکارانی بود که در نتیجه ریزش معدن و فروریختن دیواره ها، سقف و تونل ها کشته و مدفون شده اند. آزمایش های سال یابی نشان داد که مردان نمکی 3، 4 و 5 حدود 2۳۰۰ سال قدمت دارند و مربوط به دوره هخامنشی هستند و مردان نمکی یک و 2 نیز مربوط به دوره اشکانی و اوایل ساسانی، با قدمت حدود 1۸۰۰ سال قبل هستند. شواهد و مدارک نشان می دهد که ریزش تونل های معدن چهرآباد، دست کم دوبار و با فاصله زمانی حدود ۵۰۰ سال اتفاق افتاده است.
بررسی های بیشتر نشان داد که نیم تنه مکشوفه مربوط به مرد میانسالی بوده که قبل از مرگ ضربه شدیدی بر سر و صورت او خورده است. این نیم تنه به دلیل سالم ماندن در محیط نمکی به مرد نمکی معروف شد و پس از پایان مطالعات به موزه ملی منتقل و تا به امروز در آنجا نگهداری می شود.
یکی از اجساد یافت شده دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره ای از جنس طلا در گوش چپ بود. همچنین لوازمی چون سه قبضه چاقو، شلوارک، شیء نقره ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خرد شده استخوان همراهش بود که نشان می داد تعلقی به دوران کنونی ندارد.
دومین فصل کاوش های باستان شناسان ایران و آلمان نشان داد ، مردان نمکی در دوره هخامنشی فعالیت های بیشتری در زمینه استخراج نمک در معدن چهرآباد داشته اند. این کاوش ها به کشف بیش از 2000 مواد ارگانیک و غیرارگانیک ازجمله هسته، شاخه و بذر میوه ها، پارچه ها، چرم، پوسته حیوانات، تکه های فلز و ابزار معدن کاوی منجر شده است. در ادامه کاوش های باستان شناسی در معدن تاریخی نمک چهرآباد زنجان، بخش هایی از لباس کارگران معدن به دست آمد که در بافت این پارچه ها به طرز ماهرانه ای از الیاف رنگی استفاده شده است.
ششمین مرد نمکی نیز خرداد سال 86 بود که بر اثر بارندگی ها و شست وشوی نمک، در نزدیکی محل کشف مرد نمکی 2 پیدا شد، اما به علت نبود مجوز حفاری و مشکل در نگهداری، این جسد درون نمک باقی ماند.
برخی از کارشناسان موزه بر این باورند که شرایط نگهداری از این اجساد با وجود در نظر گرفتن محفظه های شیشه ای و استفاده از مواد نگهدارنده شرایط خوبی ندارد و مقایسه تصاویر اجساد با روزهای اولیه کشف آنها، نشان می دهد در این سال ها اجساد در حال فرسایش هستند. متخصصان و کارشناسان معتقدند ایران در امر حفاظت کشور نوپایی است و تجربیات زیادی در این زمینه ندارد و بهتر است در چنین شرایطی آثار به دست خاک سپرده شود که بهترین امانتدار است. به اعتقاد این کارشناسان، حفاظت بهتر، مدفون کردن اجساد با نمک و خاک است تا مردان نمکی بعدی برای آیندگان باقی بمانند.
اگر می خواهید مردان نمکی را ببینید
اگر علاقه مندید مردان نمکی را از نزدیک ببینید، می توانید سری به عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان بزنید، محلی موسوم به محله «دالان آلتی» که در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع این شهر قرار دارد. در این موزه از شش مرد نمکی پیدا شده، سه مرد نمکی نگهداری می شود و یکی دیگر از آنها که به مرد نمکی یک معروف است در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است. عمارت ذوالفقاری، خود یک بنای تاریخی است که به موزه باستان شناسی و مردان نمکی تبدیل شده است. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخش های مختلفی تشکیل یافته بود. از این مجموعه اکنون فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایاتی این خانه از سوی سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا شده و پس از وی محمود خان در آن اقامت داشته است. این مجموعه با پوشش شیروانی در بالای هسته مرکزی بنا، نورگیر زیبایی دارد و به کلاه فرنگی معروف است، این نورگیر هشت ضلعی با روش گره سازی به طرز زیبایی لمه کوبی شده است. در گذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی و عمارت دارایی در این محل ساخته شده بود.
بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و نبود مراقبت لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی، دیوار و سردر ورودی بنا به طور کامل تخریب شد. در سال های اخیر نیز با اجرای طرح های عمران شهری، آسیب زیادی به این بنا وارد شده است. ازجمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد.
در تزئینات داخل طبقه هم کف بنا، از میان هنرهای استفاده شده می توان به کاشیکاری های سبک دوره قاجار اشاره کرد که طرح معروف نیلوفر آبی (لوتوس) با آن اجرا شده است. تزئینات نمای بنا بسیار جالب توجه است، قرینه سازی های آن از هنر ایرانی و سبک ستون های آن از معماری قرن نوزدهم اروپا تاثیر گرفته است.
پنجره های این بنا، بیشتر دولنگه و حاشیه مشبک دارند و با شیشه های رنگین تقارن جالبی را داخل اتاق ها به وجود آورده اند. بنای ذوالفقاری در دو طبقه و یک سردابه، ساخته شده و طرح ایرانی این عمارت با شماره 1852 اسفند 1375 به ثبت ملی رسیده است.
بعد از راه اندازی موزه مردان نمکی در عمارت ذوالفقاری در سال 88 ، سه جسد از چهار جسد، برای بازدید عموم از موزه رختشویخانه زنجان به این مکان منتقل شده است. سر و پای چپ یکی دیگر از مردان نمکی در موزه ملی ایران در تهران قابل بازدید است.
سیما رادمنش / گروه فرهنگ و هنر