ماری مریم
28th April 2013, 09:48 PM
عملکرد اداره ثبت اختراع ایران در سال های اخیر و انتقادات فراوانی که از آن می شود این پرسش جدی را در ذهن بسیاری از مخترعان، مدیران شرکت ها و سیاست گذاران حوزه علم و فناوری ایجاد کرده که فرآیند مناسب ثبت اختراع به راستی باید چگونه باشد.
آیا استاندارد پذیرفته شده ای برای این فرآیند در دنیا وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت که بلی. نظام ثبت اختراع در برخی کشورها پیشینه چندصدساله و در برخی چند ده ساله دارد. این تجربه طولانی و آزمون و خطاهای فراوان در کنار پژوهش های علمی، فرآیند ثبت اختراع بیشتر کشورهای پیشرو در حوزه علم و فناوری را به سوی یک فرآیند استاندارد برده است. در ادامه مهم ترین بخش ها و ویژگی های این فرآیند به بیانی ساده تشریح می شود. اگر چه در جزئیات این فرآیند در کشورهای مختلف تفاوت هایی وجود دارد، مواردی که در ادامه می آید در فرآیند ثبت اختراع بیشتر کشورها مشاهده می شوند.
مخترع برای ثبت اختراع خود از وکیل یا کارگزار ثبت اختراع کمک می گیرد. وکیل در نخستین گام، جست وجو ی کاملی را در بانک های اطلاعاتی تخصصی ثبت اختراع انجام می دهد و اختراعات مشابه قبلی را به دقت مطالعه می کند تا مشخص شود که آیا اختراع آنگونه که مخترع می پندارد جدید است یا خیر. در بیشتر موارد، تمام یا چند مورد از ویژگی های اختراع مورد نظر پیش از این توسط دیگران (در همان کشور یا دیگر کشورهای جهان) ثبت شده است. پس از این جست وجو ، تصویر بهتری از مرز اختراع برای مخترع و وکیلش به دست می آید و مخترع می تواند بهتر در مورد ارزش ثبت اختراع و صرف هزینه و وقت فراوان به این منظور تصمیم گیری کند.
اگر نظر مخترع بر ثبت اختراعش بود، اظهارنامه یا تقاضانامه ثبت اختراع توسط وکیل مخترع با دقت تهیه می شود که شامل مشخصات و آدرس مخترع و مالک، پیشینه، شرح اختراع و ادعانامه است. مهم ترین بخش این اظهارنامه، ادعانامه است که مرز دقیق حوزه استحفاظی اختراع را تعیین می کند. این بخش فنی حقوقی حتما باید توسط وکلا یا کارگزاران ثبت اختراع تهیه شود که دارای تحصیلات فنی مربوطه در حد کارشناسی ارشد یا دکترا هستند و آموزش های حقوق مالکیت فکری را دیده و مدرک وکالت ثبت اختراع (چیزی شبیه مدرک وکالت دادگستری) دارند. اگر در آینده مخترع بخواهد از کسی به دلیل نقض اختراعش به دادگاه شکایت ببرد، در دادگاه تنها به حوزه ادعاها (و نه شرح اختراع) در تعیین وقوع یا عدم وقوع نقض استناد می شود.
اظهارنامه به صورت الکترونیک یا حضوری در اداره ثبت اختراع ثبت می شود و یک تاریخ تشکیل پرونده و یک شماره تشکیل پرونده به آن اختصاص می یابد. این تاریخ بسیار مهم است؛ زیرا (فارغ از اینکه فرآیند ثبت چه اندازه به درازا بکشد)، در صورت موافقت نهایی با ثبت اختراع، زمان حفاظت از زمان تشکیل پرونده شروع می شود.
این اظهارنامه از نظر مطابقت با الزامات شکلی بررسی و در صورت رعایت آن الزامات بلافاصله یک کد طبقه بندی استاندارد ثبت اختراع می گیرد و به ممیز آن کد ارسال می شود. در ادارات بزرگ برای بررسی هر کد (که تعداد آنها خیلی زیاد است) یک یا دو ممیز و چند کمک ممیز وجود دارند. لذا اظهارنامه در صف رسیدگی آن ممیز قرار می گیرد. این ممیزان معمولا دارای مدرک دکترا یا کارشناسی ارشد دقیقا در آن حوزه و دارای مدرک ممیزی ثبت اختراعات است. در برخی ادارات، حداقل پنج سال سابقه فعالیت صنعتی در آن حوزه فناوری هم از پیش نیازهای ورود به حرفه ممیزی ثبت اختراع است. این ممیزان همه در استخدام اداره ثبت اختراع هستند. لذا در برخی دفاتر ثبت اختراع هزاران ممیز کارآزموده فعالند که هر کدام ممیزی یک حوزه بسیار خاص فناوری را بر عهده دارند. البته در ادارات کوچک تر می توان ممیزی چند طبقه مرتبط را به یک ممیز سپرد تا امکان برقراری نظام ممیزی با تعداد کمتری از ممیزان آموزش دیده فراهم آید.
اظهارنامه پس از ۱۸ ماه دقیقا همانگونه که به اداره ارائه شده با تمام جزئیات بر روی وب سایت اداره ثبت اختراع قرار می گیرد (فارغ از انجام شدن یا نشدن ممیزی و نتیجه آن) و هرکسی می تواند از هر کجای دنیا به رایگان به آن دسترسی داشته باشد.
ممیز مربوطه بررسی را شروع می کند و یک گزارش دقیق و کامل تهیه می کند که به گزارش جست وجو معروف است. در این گزارش معمولا تازگی ادعاها یا ابتکاری بودن آنها با استناد دقیق به اختراعات و مقالات و اطلاعات منتشر شده قبلی زیر سوال برده می شود. بسته به صف بررسی ممیز، این گزارش می تواند قبل یا پس از انتشار اظهارنامه ثبت اختراع (یعنی کمتر یا بیشتر از ۱۸ ماه) روی اینترنت تهیه گردد.
گزارش جست وجو برای وکیل مخترع ارسال می شود. مخترع و وکیل وی می توانند دلایل خود در مخالفت با ایرادات ممیز را در مهلت قانونی اداره ثبت اختراع ارائه کنند، اما این کار الزامی نیست. بنابراین در این مرحله مخترع و وکیلش فرصت دفاع قانونی دارند. اما این دفاع کار بسیار تخصصی است و دانش و تجربه بالایی در حوزه فنی اختراع و حقوق مالکیت فکری (و همچنین پیامدهای بازاری و اقتصادی اختراع) را می طلبد. مخترع در این مرحله نمی تواند حتی یک کلمه ماهوی جدید به متن اختراع اضافه کند و تنها در چارچوب همان متن اولیه فضای دفاع دارد. یعنی گاهی اگر چه حق با مخترع است، اما چون در اظهارنامه اولی های موضوع مورد نظر را افشا نکرده، دفاعش رد می شود.
اگر گزارش جست وجو قبل از هجده ماه تهیه شود، همراه با اظهارنامه منتشر می شود.
در مرحله بعدی همان ممیز پس از مطالعه پاسخ وکیل مخترع، رای دیگری صادر می کند که «گزارش ممیزی» نامیده می شود. اگر وکیل مخترع به «گزارش جست وجو» واکنشی نشان نداده باشد، «گزارش ممیزی» عینا همچون گزارش جست وجو خواهد بود. اما اگر توجیهات وکیل مخترع از نظر فنی و حقوقی برای ممیز قانع کننده باشد در آن صورت ممیز برخی از ایرادات خود را حذف می کند.
اگرچه مخترع و وکیلش هنوز با پرداخت هزینه بیشتر فرصت دفاع دارند، اما معمولا تغییر نظر ممیز بعد از این مرحله بسیار سخت و بعید است. در برخی ادارات (مثل اداره ثبت اختراع اروپا) به مخترع و وکیلش امکان داده می شود که در جلسه ای با ممیز توضیحات خود را ارائه کنند، اما این کار هزینه زیادی دارد و معمولا تاثیر چندانی در تغییر نظر تخصصی ممیز ندارد، لذا دفاع حضوری تنها برای موارد استثنا انجام می شود.
مخترع و وکیلش با توجه به ادعاهای مورد اشکال اگر همچنان به ادامه فرآیند علاقه مند باشند، باید ادعاهای مورد اشکال را حذف و مواردی را هم تصحیح کنند (یعنی گستره مورد حفاظت اختراع شان را کوچک و کوچک تر کنند). ادعاهای تصحیح شده دوباره برای ممیز ارسال می شود (دقت کنید که شرح اختراع معمولا تغییری نمی کند).
اگر ممیز با متن اصلاح شده ادعاها موافقت کرد، با اعطای حقوق انحصاری مطابق ادعاهای جدید موافقت می کند و با پرداخت هزینه های مربوطه اختراع مربوطه به ثبت نهایی می رسد. در این مرحله متن جدید (که در بیشتر موارد تنها ادعاهای متفاوتی دارد)، به جای متن اظهارنامه بر روی وب سایت اداره ثبت اختراع قرار می گیرد.
اگر ممیز با ادعاهای جدید مخالفت کرد، عملا تقاضای ثبت رد می شود و همان متن اظهارنامه اولیه همچنان در همان حالت اولیه روی وب سایت اداره ثبت اختراع می ماند.
معمولا رقبا و ذی نفعان در این مرحله فرصت اعتراض دارند. مثلا آنها ممکن است سندی ارائه کنند که ممیز ندیده و به استناد آن می توان تازگی ثبت اختراع را زیر سوال برد. این مهلت در اداره ثبت اختراع اروپا نه ماه است. پس از این تاریخ هر کسی که به ثبت اختراع اعتراضی دارد باید شکایت به دادگاه ببرد و در فرآیندی بسیار زمانبر و پرهزینه خواهان ابطال اختراع شود.
البته وکیل مخترع می تواند در مهلتی مشخص و با پرداخت هزینه های مربوطه، به تصمیم ممیز اعتراض کند و کار به مرجع بالاتری ارجاع شود. اما از آنجا که دلایل رد اختراع و کل فرآیند به صورت دقیق، شفاف و مستند وجود دارد و ممیز از صاحب نظرترین افراد در حوزه مورد نظر است، معمولا شانس موفقیت وکیل مخترع در این مرحله خیلی کم است. از سوی دیگر، مخترع باید هزینه بسیار زیادی به وکیل خودش بابت این مرحله بپردازد که در اکثر موارد توجیه لازم را ندارد. باید توجه داشت که ممیز مربوطه در طول سال صدها و بلکه هزاران درخواست ثبت اختراع در یک حوزه فنی خاص را با دقت بسیار بسیار زیاد تجزیه و تحلیل می کند و پس از مدتی بر تمام تحولات آن حوزه احاطه کامل و مثال زدنی پیدا می کند. لذا نظرات وی معمولا صحیح و قابل اتکا است.
تک تک گام های این فرآیند با هزینه ها و محدودیت های زمانی همراه است که هر گونه کوتاهی در توجه به آنها باعث ابطال درخواست ثبت می شود. یعنی اگر پاسخی در زمان مناسب داده نشود یا هزینه ای به موقع پرداخت نشود، ابتدا فرصتی محدود برای جبران با هزینه بیشتر وجود دارد و پس از آن درخواست ثبت اختراع باطل می شود و هیچ راهی برای احیای دوباره آن وجود ندارد.
پس از ثبت نهایی اختراع، مخترع یا وکیلش باید هر سال در موعد مشخصی هزینه تمدید سالانه آن را بپردازد تا حق انحصاری دریافتی به قوت خود باقی بماند و این امر تا ۲۰ سال پس از تاریخ تشکیل پرونده ادامه می یابد. هر زمان که مخترع تشخیص دهد این اختراع ارزش پرداخت هزینه تمدید (که تصاعدی محاسبه می شود) را ندارد، تنها کافی است هزینه تمدید را در موعد مقرر نپردازد تا حقوق انحصاری اش ابطال شود. از آن پس هر کسی می تواند در کشور مورد نظر بدون نیاز به کسب مجوز از مخترع نسبت به ساخت و فروش اختراع مورد نظر اقدام کند.
سید کامران باقری
مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری
منبع:روزنامه دنیای اقتصاد
آیا استاندارد پذیرفته شده ای برای این فرآیند در دنیا وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت که بلی. نظام ثبت اختراع در برخی کشورها پیشینه چندصدساله و در برخی چند ده ساله دارد. این تجربه طولانی و آزمون و خطاهای فراوان در کنار پژوهش های علمی، فرآیند ثبت اختراع بیشتر کشورهای پیشرو در حوزه علم و فناوری را به سوی یک فرآیند استاندارد برده است. در ادامه مهم ترین بخش ها و ویژگی های این فرآیند به بیانی ساده تشریح می شود. اگر چه در جزئیات این فرآیند در کشورهای مختلف تفاوت هایی وجود دارد، مواردی که در ادامه می آید در فرآیند ثبت اختراع بیشتر کشورها مشاهده می شوند.
مخترع برای ثبت اختراع خود از وکیل یا کارگزار ثبت اختراع کمک می گیرد. وکیل در نخستین گام، جست وجو ی کاملی را در بانک های اطلاعاتی تخصصی ثبت اختراع انجام می دهد و اختراعات مشابه قبلی را به دقت مطالعه می کند تا مشخص شود که آیا اختراع آنگونه که مخترع می پندارد جدید است یا خیر. در بیشتر موارد، تمام یا چند مورد از ویژگی های اختراع مورد نظر پیش از این توسط دیگران (در همان کشور یا دیگر کشورهای جهان) ثبت شده است. پس از این جست وجو ، تصویر بهتری از مرز اختراع برای مخترع و وکیلش به دست می آید و مخترع می تواند بهتر در مورد ارزش ثبت اختراع و صرف هزینه و وقت فراوان به این منظور تصمیم گیری کند.
اگر نظر مخترع بر ثبت اختراعش بود، اظهارنامه یا تقاضانامه ثبت اختراع توسط وکیل مخترع با دقت تهیه می شود که شامل مشخصات و آدرس مخترع و مالک، پیشینه، شرح اختراع و ادعانامه است. مهم ترین بخش این اظهارنامه، ادعانامه است که مرز دقیق حوزه استحفاظی اختراع را تعیین می کند. این بخش فنی حقوقی حتما باید توسط وکلا یا کارگزاران ثبت اختراع تهیه شود که دارای تحصیلات فنی مربوطه در حد کارشناسی ارشد یا دکترا هستند و آموزش های حقوق مالکیت فکری را دیده و مدرک وکالت ثبت اختراع (چیزی شبیه مدرک وکالت دادگستری) دارند. اگر در آینده مخترع بخواهد از کسی به دلیل نقض اختراعش به دادگاه شکایت ببرد، در دادگاه تنها به حوزه ادعاها (و نه شرح اختراع) در تعیین وقوع یا عدم وقوع نقض استناد می شود.
اظهارنامه به صورت الکترونیک یا حضوری در اداره ثبت اختراع ثبت می شود و یک تاریخ تشکیل پرونده و یک شماره تشکیل پرونده به آن اختصاص می یابد. این تاریخ بسیار مهم است؛ زیرا (فارغ از اینکه فرآیند ثبت چه اندازه به درازا بکشد)، در صورت موافقت نهایی با ثبت اختراع، زمان حفاظت از زمان تشکیل پرونده شروع می شود.
این اظهارنامه از نظر مطابقت با الزامات شکلی بررسی و در صورت رعایت آن الزامات بلافاصله یک کد طبقه بندی استاندارد ثبت اختراع می گیرد و به ممیز آن کد ارسال می شود. در ادارات بزرگ برای بررسی هر کد (که تعداد آنها خیلی زیاد است) یک یا دو ممیز و چند کمک ممیز وجود دارند. لذا اظهارنامه در صف رسیدگی آن ممیز قرار می گیرد. این ممیزان معمولا دارای مدرک دکترا یا کارشناسی ارشد دقیقا در آن حوزه و دارای مدرک ممیزی ثبت اختراعات است. در برخی ادارات، حداقل پنج سال سابقه فعالیت صنعتی در آن حوزه فناوری هم از پیش نیازهای ورود به حرفه ممیزی ثبت اختراع است. این ممیزان همه در استخدام اداره ثبت اختراع هستند. لذا در برخی دفاتر ثبت اختراع هزاران ممیز کارآزموده فعالند که هر کدام ممیزی یک حوزه بسیار خاص فناوری را بر عهده دارند. البته در ادارات کوچک تر می توان ممیزی چند طبقه مرتبط را به یک ممیز سپرد تا امکان برقراری نظام ممیزی با تعداد کمتری از ممیزان آموزش دیده فراهم آید.
اظهارنامه پس از ۱۸ ماه دقیقا همانگونه که به اداره ارائه شده با تمام جزئیات بر روی وب سایت اداره ثبت اختراع قرار می گیرد (فارغ از انجام شدن یا نشدن ممیزی و نتیجه آن) و هرکسی می تواند از هر کجای دنیا به رایگان به آن دسترسی داشته باشد.
ممیز مربوطه بررسی را شروع می کند و یک گزارش دقیق و کامل تهیه می کند که به گزارش جست وجو معروف است. در این گزارش معمولا تازگی ادعاها یا ابتکاری بودن آنها با استناد دقیق به اختراعات و مقالات و اطلاعات منتشر شده قبلی زیر سوال برده می شود. بسته به صف بررسی ممیز، این گزارش می تواند قبل یا پس از انتشار اظهارنامه ثبت اختراع (یعنی کمتر یا بیشتر از ۱۸ ماه) روی اینترنت تهیه گردد.
گزارش جست وجو برای وکیل مخترع ارسال می شود. مخترع و وکیل وی می توانند دلایل خود در مخالفت با ایرادات ممیز را در مهلت قانونی اداره ثبت اختراع ارائه کنند، اما این کار الزامی نیست. بنابراین در این مرحله مخترع و وکیلش فرصت دفاع قانونی دارند. اما این دفاع کار بسیار تخصصی است و دانش و تجربه بالایی در حوزه فنی اختراع و حقوق مالکیت فکری (و همچنین پیامدهای بازاری و اقتصادی اختراع) را می طلبد. مخترع در این مرحله نمی تواند حتی یک کلمه ماهوی جدید به متن اختراع اضافه کند و تنها در چارچوب همان متن اولیه فضای دفاع دارد. یعنی گاهی اگر چه حق با مخترع است، اما چون در اظهارنامه اولی های موضوع مورد نظر را افشا نکرده، دفاعش رد می شود.
اگر گزارش جست وجو قبل از هجده ماه تهیه شود، همراه با اظهارنامه منتشر می شود.
در مرحله بعدی همان ممیز پس از مطالعه پاسخ وکیل مخترع، رای دیگری صادر می کند که «گزارش ممیزی» نامیده می شود. اگر وکیل مخترع به «گزارش جست وجو» واکنشی نشان نداده باشد، «گزارش ممیزی» عینا همچون گزارش جست وجو خواهد بود. اما اگر توجیهات وکیل مخترع از نظر فنی و حقوقی برای ممیز قانع کننده باشد در آن صورت ممیز برخی از ایرادات خود را حذف می کند.
اگرچه مخترع و وکیلش هنوز با پرداخت هزینه بیشتر فرصت دفاع دارند، اما معمولا تغییر نظر ممیز بعد از این مرحله بسیار سخت و بعید است. در برخی ادارات (مثل اداره ثبت اختراع اروپا) به مخترع و وکیلش امکان داده می شود که در جلسه ای با ممیز توضیحات خود را ارائه کنند، اما این کار هزینه زیادی دارد و معمولا تاثیر چندانی در تغییر نظر تخصصی ممیز ندارد، لذا دفاع حضوری تنها برای موارد استثنا انجام می شود.
مخترع و وکیلش با توجه به ادعاهای مورد اشکال اگر همچنان به ادامه فرآیند علاقه مند باشند، باید ادعاهای مورد اشکال را حذف و مواردی را هم تصحیح کنند (یعنی گستره مورد حفاظت اختراع شان را کوچک و کوچک تر کنند). ادعاهای تصحیح شده دوباره برای ممیز ارسال می شود (دقت کنید که شرح اختراع معمولا تغییری نمی کند).
اگر ممیز با متن اصلاح شده ادعاها موافقت کرد، با اعطای حقوق انحصاری مطابق ادعاهای جدید موافقت می کند و با پرداخت هزینه های مربوطه اختراع مربوطه به ثبت نهایی می رسد. در این مرحله متن جدید (که در بیشتر موارد تنها ادعاهای متفاوتی دارد)، به جای متن اظهارنامه بر روی وب سایت اداره ثبت اختراع قرار می گیرد.
اگر ممیز با ادعاهای جدید مخالفت کرد، عملا تقاضای ثبت رد می شود و همان متن اظهارنامه اولیه همچنان در همان حالت اولیه روی وب سایت اداره ثبت اختراع می ماند.
معمولا رقبا و ذی نفعان در این مرحله فرصت اعتراض دارند. مثلا آنها ممکن است سندی ارائه کنند که ممیز ندیده و به استناد آن می توان تازگی ثبت اختراع را زیر سوال برد. این مهلت در اداره ثبت اختراع اروپا نه ماه است. پس از این تاریخ هر کسی که به ثبت اختراع اعتراضی دارد باید شکایت به دادگاه ببرد و در فرآیندی بسیار زمانبر و پرهزینه خواهان ابطال اختراع شود.
البته وکیل مخترع می تواند در مهلتی مشخص و با پرداخت هزینه های مربوطه، به تصمیم ممیز اعتراض کند و کار به مرجع بالاتری ارجاع شود. اما از آنجا که دلایل رد اختراع و کل فرآیند به صورت دقیق، شفاف و مستند وجود دارد و ممیز از صاحب نظرترین افراد در حوزه مورد نظر است، معمولا شانس موفقیت وکیل مخترع در این مرحله خیلی کم است. از سوی دیگر، مخترع باید هزینه بسیار زیادی به وکیل خودش بابت این مرحله بپردازد که در اکثر موارد توجیه لازم را ندارد. باید توجه داشت که ممیز مربوطه در طول سال صدها و بلکه هزاران درخواست ثبت اختراع در یک حوزه فنی خاص را با دقت بسیار بسیار زیاد تجزیه و تحلیل می کند و پس از مدتی بر تمام تحولات آن حوزه احاطه کامل و مثال زدنی پیدا می کند. لذا نظرات وی معمولا صحیح و قابل اتکا است.
تک تک گام های این فرآیند با هزینه ها و محدودیت های زمانی همراه است که هر گونه کوتاهی در توجه به آنها باعث ابطال درخواست ثبت می شود. یعنی اگر پاسخی در زمان مناسب داده نشود یا هزینه ای به موقع پرداخت نشود، ابتدا فرصتی محدود برای جبران با هزینه بیشتر وجود دارد و پس از آن درخواست ثبت اختراع باطل می شود و هیچ راهی برای احیای دوباره آن وجود ندارد.
پس از ثبت نهایی اختراع، مخترع یا وکیلش باید هر سال در موعد مشخصی هزینه تمدید سالانه آن را بپردازد تا حق انحصاری دریافتی به قوت خود باقی بماند و این امر تا ۲۰ سال پس از تاریخ تشکیل پرونده ادامه می یابد. هر زمان که مخترع تشخیص دهد این اختراع ارزش پرداخت هزینه تمدید (که تصاعدی محاسبه می شود) را ندارد، تنها کافی است هزینه تمدید را در موعد مقرر نپردازد تا حقوق انحصاری اش ابطال شود. از آن پس هر کسی می تواند در کشور مورد نظر بدون نیاز به کسب مجوز از مخترع نسبت به ساخت و فروش اختراع مورد نظر اقدام کند.
سید کامران باقری
مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری
منبع:روزنامه دنیای اقتصاد