وحید 0319
19th February 2013, 03:48 PM
کهن ترین مکان شهر تهران
برای ورود به بحث مکان‌های شهر تهران مناسبت دارد دریابیم قدیمی‌ترین عنصر شهری تهران چیست و در کجاست. به این دلیل در ستون معماری روزنامه بهار به دیدن بخشی از شهر می‌رویم که شهروندان هر روز از آن گذر می‌کنند، بدون آن‌که بدانند که این گذر چند‌هزار سال سابقه تاریخی دارد.
کامران صفامنش معمار، شهرساز، پژوهشگر تاریخ تهران / برای ورود به بحث مکان‌های شهر تهران مناسبت دارد دریابیم قدیمی‌ترین عنصر شهری تهران چیست و در کجاست. به این دلیل در ستون معماری روزنامه بهار به دیدن بخشی از شهر می‌رویم که شهروندان هر روز از آن گذر می‌کنند، بدون آن‌که بدانند که این گذر چند‌هزار سال سابقه تاریخی دارد.
قرارگیری و مکان شهر تهران بسیار اهمیت دارد، زیرا در مسیر یکی از شاخه‌های جاده ابریشم یعنی جاده خراسان به آذربایجان قرار داشته و درست در محل تهران با جاده مرکزی ایران که از نواحی جنوبی و شیراز و اصفهان و کاشان می‌گذشته و به ری می‌رسیده، تلاقی می‌کرده است.
به این ترتیب که این جاده شرقی- غربی با عبور از جنوب رشته‌کوه‌های البرز و از بین کوه سپاهیه و بی‌بی شهربانو می‌گذشته و پس از نجف‌آباد در شمال شهر ری، به جاده مرکزی ایران متصل می‌شد و در ادامه بعد از عبور از آبادی تهران قدیم و جنوب بریانک فعلی و حرکت به طرف غرب به کهریزک، قزوین، زنجان و آذربایجان رهسپار می‌شد و نهایتا به آسیای صغیر و شرق اروپا می‌رسید.
به این ترتیب تهران به‌خصوص پس از ویرانی ری، محل مهمی برای اتراق و توقف کاروان‌ها بوده و این نکته در سفرنامه‌های دوره‌های مختلف از جمله دوره تیموری و قبل از آن ذکر شده و به همین دلیل کاروانسراهای متعدد و عناصر شهری در کنار این مسیر شکل گرفته‌اند. باید توجه کرد در ایران عنصر اصلی که شالوده یک آبادی را شکل می‌دهد، راهی است که همواره سایر عناصر را چون ریسمانی به هم مربوط می‌سازد و از دروازه، میدان اصلی، عبادتگاه، کاروانسرا، حمام و مدرسه زنجیره‌ای از فضاهای عمومی را به وجود می‌آورد که حکم ستون فقرات آن آبادی را پیدا می‌کند. تهران نیز زمانی‌که به یک آبادی معتبر تبدیل می‌شود، به چنین ساختاری اولیه دست می‌یابد و سپس رشد می‌کند.
امروزه آثار باقی‌مانده از میدان مال‌فروش‌ها، میدان کاه‌فروش‌ها، میدان دراویش و میدان حصیرباف‌ها همگی در کنار آثار باقی‌مانده از کاروانسراهای گلشن، عالم‌شکن، کاروانسرای نو و کاروانسرای نقاره‌خانه و مسجد جامع و سایر عناصر شهری مانند تکیه‌ها و مدارس که در حوزه هسته اولیه تهران وجود داشته‌اند، موید شکل‌گیری، رشد و اهمیت شریان اصلی ساختار تهران قدیم‌اند.
در نگاه گذرا به عناصر قدیم شهر تهران، از ساختمان‌های دوره قاجار و دو ساختمان از دوره زندیه و چنارستان دوره صفویه که بگذریم، امام‌زاده‌ها قدیمی‌ترین مکان‌های باقی‌مانده تهران هستند. می‌دانیم که امام‌زاده‌های داخل تهران قدیم مانند امام‌زاده یحیی، امام‌زاده سید اسماعیل، امام‌زاده نصرالدین و امام‌زاده زید اکثرا متعلق به قرن هفتم تا دهم هجری‌اند و کاوش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده در درون تهران نیز محدود، مختصر و ناتمام هستند؛ از جمله گمانه‌های درون مسجد جامع تهران و یافته شدن آثار دوره سلجوقی. همچنین می‌دانیم که کارهای باستان‌شناسی که در قیطریه یا کهریزک صورت گرفته است و آثار تمدن چند‌هزارساله در آن‌ها یافت شده، همگی خارج از محدوده تهران قدیم هستند. لذا این نکته حایزاهمیت است که تمام آثار باقی‌مانده درون تهران که ذکر شد، به نسبت مسیر قدیم بازار تهران جدیدالاحداث‌اند؛ یعنی راهی که همزمان با شکل‌گیری روستای تهران به وجود آمده و در رشد تدریجی آن روستا به قصبه و شهری کوچک و سپس شهری بزرگ نقشی اساسی ایفا کرده است.
به این ترتیب کف بازار تهران با قدمتی چند‌هزارساله، از زمانی که تهران روستایی کوچک بود، شکل گرفته و تکامل یافته است؛ یعنی همان مسیری که امروز با شروع از بازارچه هرندی و عبور از بازار امین‌السلطان، بازار حضرتی، بازار نجارها، بازار آهنگرها به چهارسوی بزرگ، سپس به چهارسوی کوچک می‌رسد و با عبور از شمال امام‌زاده زید، پس از رسیدن به محل پاچنار به طرف بازارچه معیرالممالک منعطف می‌شود و با رسیدن به دروازه قزوین قدیم یعنی میدان وحدت اسلامی فعلی از خیابان دروازه قزوین قدیم عبور می‌کند و به میدان قزوین رسیده و با عبور از جنوب بریانک به مسیر غربی جاده ابریشم می‌پیوندد و قدیمی‌ترین اثر باقی‌مانده تاریخی را در این ناحیه به وجود می‌آورد.
برای ورود به بحث مکان‌های شهر تهران مناسبت دارد دریابیم قدیمی‌ترین عنصر شهری تهران چیست و در کجاست. به این دلیل در ستون معماری روزنامه بهار به دیدن بخشی از شهر می‌رویم که شهروندان هر روز از آن گذر می‌کنند، بدون آن‌که بدانند که این گذر چند‌هزار سال سابقه تاریخی دارد.
کامران صفامنش معمار، شهرساز، پژوهشگر تاریخ تهران / برای ورود به بحث مکان‌های شهر تهران مناسبت دارد دریابیم قدیمی‌ترین عنصر شهری تهران چیست و در کجاست. به این دلیل در ستون معماری روزنامه بهار به دیدن بخشی از شهر می‌رویم که شهروندان هر روز از آن گذر می‌کنند، بدون آن‌که بدانند که این گذر چند‌هزار سال سابقه تاریخی دارد.
قرارگیری و مکان شهر تهران بسیار اهمیت دارد، زیرا در مسیر یکی از شاخه‌های جاده ابریشم یعنی جاده خراسان به آذربایجان قرار داشته و درست در محل تهران با جاده مرکزی ایران که از نواحی جنوبی و شیراز و اصفهان و کاشان می‌گذشته و به ری می‌رسیده، تلاقی می‌کرده است.
به این ترتیب که این جاده شرقی- غربی با عبور از جنوب رشته‌کوه‌های البرز و از بین کوه سپاهیه و بی‌بی شهربانو می‌گذشته و پس از نجف‌آباد در شمال شهر ری، به جاده مرکزی ایران متصل می‌شد و در ادامه بعد از عبور از آبادی تهران قدیم و جنوب بریانک فعلی و حرکت به طرف غرب به کهریزک، قزوین، زنجان و آذربایجان رهسپار می‌شد و نهایتا به آسیای صغیر و شرق اروپا می‌رسید.
به این ترتیب تهران به‌خصوص پس از ویرانی ری، محل مهمی برای اتراق و توقف کاروان‌ها بوده و این نکته در سفرنامه‌های دوره‌های مختلف از جمله دوره تیموری و قبل از آن ذکر شده و به همین دلیل کاروانسراهای متعدد و عناصر شهری در کنار این مسیر شکل گرفته‌اند. باید توجه کرد در ایران عنصر اصلی که شالوده یک آبادی را شکل می‌دهد، راهی است که همواره سایر عناصر را چون ریسمانی به هم مربوط می‌سازد و از دروازه، میدان اصلی، عبادتگاه، کاروانسرا، حمام و مدرسه زنجیره‌ای از فضاهای عمومی را به وجود می‌آورد که حکم ستون فقرات آن آبادی را پیدا می‌کند. تهران نیز زمانی‌که به یک آبادی معتبر تبدیل می‌شود، به چنین ساختاری اولیه دست می‌یابد و سپس رشد می‌کند.
امروزه آثار باقی‌مانده از میدان مال‌فروش‌ها، میدان کاه‌فروش‌ها، میدان دراویش و میدان حصیرباف‌ها همگی در کنار آثار باقی‌مانده از کاروانسراهای گلشن، عالم‌شکن، کاروانسرای نو و کاروانسرای نقاره‌خانه و مسجد جامع و سایر عناصر شهری مانند تکیه‌ها و مدارس که در حوزه هسته اولیه تهران وجود داشته‌اند، موید شکل‌گیری، رشد و اهمیت شریان اصلی ساختار تهران قدیم‌اند.
در نگاه گذرا به عناصر قدیم شهر تهران، از ساختمان‌های دوره قاجار و دو ساختمان از دوره زندیه و چنارستان دوره صفویه که بگذریم، امام‌زاده‌ها قدیمی‌ترین مکان‌های باقی‌مانده تهران هستند. می‌دانیم که امام‌زاده‌های داخل تهران قدیم مانند امام‌زاده یحیی، امام‌زاده سید اسماعیل، امام‌زاده نصرالدین و امام‌زاده زید اکثرا متعلق به قرن هفتم تا دهم هجری‌اند و کاوش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده در درون تهران نیز محدود، مختصر و ناتمام هستند؛ از جمله گمانه‌های درون مسجد جامع تهران و یافته شدن آثار دوره سلجوقی. همچنین می‌دانیم که کارهای باستان‌شناسی که در قیطریه یا کهریزک صورت گرفته است و آثار تمدن چند‌هزارساله در آن‌ها یافت شده، همگی خارج از محدوده تهران قدیم هستند. لذا این نکته حایزاهمیت است که تمام آثار باقی‌مانده درون تهران که ذکر شد، به نسبت مسیر قدیم بازار تهران جدیدالاحداث‌اند؛ یعنی راهی که همزمان با شکل‌گیری روستای تهران به وجود آمده و در رشد تدریجی آن روستا به قصبه و شهری کوچک و سپس شهری بزرگ نقشی اساسی ایفا کرده است.
به این ترتیب کف بازار تهران با قدمتی چند‌هزارساله، از زمانی که تهران روستایی کوچک بود، شکل گرفته و تکامل یافته است؛ یعنی همان مسیری که امروز با شروع از بازارچه هرندی و عبور از بازار امین‌السلطان، بازار حضرتی، بازار نجارها، بازار آهنگرها به چهارسوی بزرگ، سپس به چهارسوی کوچک می‌رسد و با عبور از شمال امام‌زاده زید، پس از رسیدن به محل پاچنار به طرف بازارچه معیرالممالک منعطف می‌شود و با رسیدن به دروازه قزوین قدیم یعنی میدان وحدت اسلامی فعلی از خیابان دروازه قزوین قدیم عبور می‌کند و به میدان قزوین رسیده و با عبور از جنوب بریانک به مسیر غربی جاده ابریشم می‌پیوندد و قدیمی‌ترین اثر باقی‌مانده تاریخی را در این ناحیه به وجود می‌آورد.