معماری قاجار ............ آیین و ویژگی ها

[وحید 0319]

از اواخر دوره صفويه تا اواسط سلطنت ناصرالدين شاه به علت آشفتگيهای موجود و جنگ های پی در پی و عدم ثبات و فقدان امنيت - هنرهای معماری و تزئينات ساختمانی ايران كه در دوران صفويه وسعت و تنوع زياد پيدا كرده بود طی اين دوره نابسامانی ملی به انحطاط گرائيد.
فقط در دوره كوتاه كريم خان زند - ارگ كريم خان و برخی بناهای منفرد همچون مجموعه بناهای وکیل در شیراز برپا می گردد که البته هیچگاه این بناها نتوانستند تاثیر خود را به گستردگی تاثیر بناهای دوران صفوی بر سراسر پهنه سرزمینی ایران به ثبت برسانند.

[وحید 0319]

هر چند که این بناها نیز همچنان بر مبنای اصول سبک اصفهان ساخته می شدند و از این روست که معماران این دوره و دوره ی قاجار دنباله رو معماراندوره صفوی بوده اند.
علی رغم مطالب ذکر شده در فوق؛در دوره‌ی قاجاريه شيوه‌ی جديدی در معماری ايجاد شد که باز هم بر پایه سبک اصفهان اما در ادامه آن بوده است که می توان آن را سبک تهران نام نهاد.

[وحید 0319]

بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد : 1- دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه : در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.

[وحید 0319]

2- دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار : در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد

هنر معماری اين زمان با مقايسه با دوره‌ی صفويه[بخصوص در مورد ساختمان و توده] بسيار ضعيف شمرده مي‌شود.

[وحید 0319]

تنها در زمان حكومت طولانی ناصرالدين شاه قاجار به دليل نفوذ هنر باختري، هنر معماری هم‌چنين صنايع ظريف مانند گچ‌بري، آيينه‌كاری و كاشی‌كاری رونق يافت. ارتباط بيش‌تر ايران با غرب، معماران ايرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ايران را با روش‌بينی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآميزند و آثاری به وجود آورند كه از نظر هنری دل پسند باشد.( منبع : کتاب سیمای فرهنگی ایران؛ به قلم نویسندگان)

[وحید 0319]

اما معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوری هایی از نظرفضا به وجود آورد. لیکن، به نظر می رسد، قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.
جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران (قبل از دوره جدید) می تواند محل بحث و تأمل باشد. اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد، چرا که در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد.تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند.

[وحید 0319]

ه طور خلاصه، اگر تکامل معماری را گشایش، شفافیت و سبکی فضاها بدانیم، معماری این دوره به عنوان مرحله تکامل معماری قدیم ایران مطرح میشود.
اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد. شکل ها استواری و صلابت قبلی را ندارند و شکل های جدیدی وارد معماری می شوند که سطحی و تفننی اند.

[وحید 0319]

اندازه ها دقت لازم را ندارند. تناسبات در مرتبه پایین تری نسبت به تناسبات موزون و اندیشیده شده دوره های قبلی قرار می گیرند. تزئینات معماری گاه تا حد ابتذال سقوط می کند و بی بندوباری، غلو ناشیانه و هرج و مرج، جایگزین تزئینات محدود و با وسواس دوره های درخشان سلجوقی و صفوی می شود.

(منبع : روزنامه ایران ؛ مصاحبه با مهندس هادی میرمیران)

[وحید 0319]

سبك های آذری و اصفهانی كه به ویژه در دوران صفویه و با استفاده از كاشی های هفت رنگ و لعاب های رنگارنگ معمول بود،‌ به دوران قاجار نیز راه یافت و به ویژه بهره گیری از سبك اصفهانی در بناهای عام المنفعه و مذهبی كاملا مشهود بود. در دوره های میانی قاجار، تحولات جهانی و گسترش صنعت در جهان بر بخش هایی از معماری ایران تاثیر گذاشت به طوری كه با آغاز قرن 19 نوعی آمیختگی معماری اصیل ایرانی با معماری مدرن، به چشم می خورد.

[وحید 0319]

اختراع ماشین و احداث كارخانه ها، تولید انبوه و به دنبال آن تولید مواد و مصالح جدید ساختمانی از جمله آهن را به دنبال داشت، كه با تولید آهن به طور انبوه‌، معماران از این ماده جدید در ساخت و ساز و احداث بناها استفاده كردند.

تغییر در مواد و مصالح معماری،‌ تغییر در شكل و ساختار معماری بناها را در این دوره به دنبال داشت. به گونه ای كه با توجه به تغییرات ایجاد شده در عصر صنعت و نیاز به امكانات جدید شهری، ساخت برخی از بناها از جمله ایستگاه های راه آهن، نمایشگاه ها و كارخانه ها از سوی معماران مورد توجه قرار گرفت.

[وحید 0319]

معماری مدرن به راحتی در زوایای معماری كهن ایرانی رخنه كرد به طوری كه در معماری بناهای دوران قاجار تاثیر این سبك معماری به وضوح دیده می شود، اما به هر حال تاثیر معماری مدرن بر بناهای مذهبی، همچون سایر بناها نبود. برای مثال می توان از مسجد سپهسالار نام برد كه هر چند ساخت آن به اواسط دوره قاجار و تاثیر معماری مدرن بر معماری آن روز ایران باز می گردد، اما بنای مسجد، در قالب یك مكان مذهبی،‌ نمایانگر ارزش های معماری اسلامی و ایرانی است. هر چند مسجد سپهسالار براساس طرح ها و نقشه های یكی از نخستین فارغ التحصیلان ایرانی در حوزه معماری از اروپا ساخته شد اما در این بنا سبك اصفهانی با تزیینات اسلامی قابل مشاهده است .

[وحید 0319]

(منبع: مصاحبه با «علی رضا بهرمان» كارشناس ارشد مرمت؛ برگرفته شده از وبلاگ معماری و هنر)

در سال ( 1250 ه. ش ، 1871 م.)، که ناصرالدین شاه به اروپا سفر کرد و اولین پادشاه ایرانی که بدون قصد کشور گشایی پا از وطن بیرون گذاشت؛ دارالفنون تاسیس شده بود، و حضور هیئت های اروپایی در پایتخت اشکار بود. .هوسمان در کار باز سازی پاریس بود و گارنیه در کار تکمیل ساختمان اپرای پاریس بود. در چنین وضعیتی است که تحت تاثیر غرب و به دستور ناصرالدین شاه برج و باروری تهران به سبک رنسانس ساخته شده بود (هشت ضلعی با اضلاع نابرابر) و نفوذ معماری اروپا در انواع گوناگون ساختمانها و در خیابان های شهر جا افتاده بود.

[وحید 0319]

در حقیت مدتها قبل از انکه شاه راه سفر در پیش گیرد ، این گرایش اغاز شده بود . ویلای سبک اروپایی معیر الممالک کامل ترین نماد ان روند است که تاثیر آن در بنای شمس العماره و تکیه ی دولت نیز که زیر نظر معیر الممالک ساخته شدند به خوبی محسوس است.

ايجاد سرسرای ورودی با پلكانهايی كه در وسط سرسرا شروع می شود و از پاگرد به دو شاخه در جهت مقابل يكديگر بالا ادامه می يابد تاثير معماری كشورروسيه است كه اين نوع معماری از قبيل كاشيكاری و آئينه كاری و گچبری و ازاره بندی توام می گردد .

[وحید 0319]

و گوشه ای از معماری قاجار را شكل می دهد.
ايجاد زير زمين ها با طراحهای زيبا و پوشش های ضربی - آجری - تهيه حوضخانه- متداول گشتن بادگير در بنا جهت خنك كردن فضاها و احداث تالارهای بزرگ شاه نشين و غرفه ها و گوشوارها نمونه ای از بنا ها در كاشان می باشد .
بادگيرهای زمان قاجار در تهران - يزد - ابرقو - كاشان - سمنان مشاهده می شود كه چطور در دوره قاجار ساختن بادگير از صفويه اقتباس شده و تكامل پيدا كرده است .

[وحید 0319]

در معماری مذهبی قاجاريه مانند ساختن مسجد - مدارس دينی - تكيه و حسينيه ها شيوه معماری همان است كه در ادوار پيش بوده است - مسجد شاه تهران قزوين - سمنان - مسجد سيد در زنجان و مدرسه سلطانی در كاشان گواه اين ادعاست ( رنگ زرد در كاشيكاری - طرح گلپونه ) در جداره ها و نماها .
از دوره قاجار تيمچه های وسيع با پوشش ضربی مانند تيمچه حاجب الدوله صدراعظم - امين اقدس -علاءالدوله در تهران موجود است .اما مشهور ترين و زيباترين آنها تيمچه امين الدوله در كاشان است.

علاوه بر معماری مذهبی كه پيروی از صفويه بوده است معماری كاخ سازی و ساختمان مسكونی آميزه ای از عوامل معماری ايرانی و اروپايی را در هم آميخته است. در معماری كاخ سازی - ساختن بادگير مزين به كاشيكاری و طلا در عمارات و آئينه كاری يك ركن از معماری اصيل ايرانی بوده است.

[وحید 0319]

بناهای مسكونی دوره قاجاريه ، شامل اطاق مركزی ، ايوان ، با ستون در جلوی ورودی و بعضا در قسمت ورودی خانه و اطاقهای كوچكتر واقع در اطراف اطاق مركزی بصورت های ساده يا مفصل بنا به صنعت يا قوت مالی احداث شده متاسفانه به جهت استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام و فقدان استحکام بناهای زيادی از دوره قاجاريه بجا مانده است .در بناهای مسکونی دوره ی قاجار (بخصوص در اواخر این دوره) مشخصه ی برونگرایی آرام آرام جایگزین درونگرایی موجود در بناهای مسکونی در پیش از این دوره می باشد که این امر نیز ناشی از تاثیر فرهنگ و معماری غربی در جامعه ی ایرانی می باشد. مانند خانه آجری آقای شيبانی در طبس .

[وحید 0319]

در زیر ویژگی های معماری قاجار را به طور خلاصه و به صورت فهرست وار ارائه شده است:
ویژگی های کلان معماری:

- استفاده از پنجره های عمودی مشبک رنگی به نام ارسی


- استفاده از رنگ قرمز یا ارغوانی در کاشی های خشتی هفت رنگ

- استفاده از نقش گل لندنی در کاشیکاری

- استفاده از کنگره های کنار بام کاخها

[وحید 0319]

- استفاده از نقش ومتیف های تخت جمشید

- عناصر تزئینی و نما کاری تحت تاثیر عناصر غربی

- ایجاد ایوانهای عظیم ومرتفع در ورودیها


- مرکزیت بنا با ستون و سرستونها

- بنا ها به شکل مرتفع که حاکی از عظمت وقدرت

- مصالح سنگ وسیمان وآهن

- درونگرا

- تزئینات داخل

[وحید 0319]

تزئینات دوره قاجار :


- کاشی کاری هفت رنگ و لعابهای رنگارنگ

- نمای داخلی گچبری و کاشیکاری

- استفاده از آرایه های چوبی در تزئینات

- شیشه های رنگی

- نقاشی های لندن کاری

- استفاده ازآجر تزئینی قالبی و تراش مخصوص دوره قاجار

- استفاده از تزئینات آئینه کاری

- استفاده از کاشی منقوش و نقش دار ( منقوش اساطیری کهن و درباری )

- استفاده از قواره آجر تراش در تزئینات مکانهای مذهبی

- رسمی بندی وکاربندی

[وحید 0319]

رنگ مسلط به بنا در دوره قاجار:


- رنگ زرد و نارنجی که گوشه ای از معماری قاجار را شکل میدهد.



بناهای مسکونی دوره قاجار:


- شامل اتاق مرکزی ؛ایوان با دو ستون در برابر آن؛اتاقهای کوچک واقع دراطراف اتاق مرکزی بصورت ساده ومفصل

- پلانها کشیده در امتداد بنا

- ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها

- ایجاد زیرزمین با طرحهای زیبا و پوششهای ضربی آجری

- تعبیه حوضخانه

- رواج بادگیر برا ی خنک کردن فضا

- ایجاد سرستونها وستونها در ورودیها

- ایوانهای بلند

- ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا

- تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیما&qu