نارون1
1st December 2012, 09:35 PM
دکتر طاهره احمدی‌پور
دکتری زبان‌شناسی همگانی، عضو هیئت علمی دانشگاه رفسنجان
و استادیار زبان‌شناسی دانشگاه ولی‌عصر رفسنجان
چکیده:
موضوع این مقاله، آرایش سازه‌های اصلی در گونة نوشتاری ادبیات کودکان و زبان فارسی است. برای پرداختن به این موضوع، ابتدا جملات سادة اخباری و جمله‌های مرکب با ساخت موصولی و متممی بر مبنای جمع‌آوری داده‌ها و از دیدگاه رده‌شناسی زبان، در گونة مذکور بررسی شد.
هدف کشف، توصیف، تعمیم و رده‌بندی الگوهای غالب جملات و در مقابل آن آرایش‌های فرعی ممکن بر پایة ملاحظات نظری و تجربی بود. با جمع‌آوری جملات مورد نظر از 19 کتاب کودکان و بررسی دقیق آن‌ها و با بهره‌گیری از یافته‌های پیشگامان در این زمینه، هدف مورد نظر به دست آمد. در پایان، نتیجه گرفته شد که زبان فارسی‌ـ دست‌کم در گونة مورد بررسی‌ـ زبانی است که در مقابل تغییر در آرایش اصلی سازه، انعطاف‌پذیر است اما این قابلیت انعطاف همیشه امکان‌پذیر نیست.
کلیدواژه‌ها: آرایش سازه، رده‌شناسی زبان، الگوی غالب، زبان فارسی.
مقدمه
تقریباً همة زبان‌ها از لحاظ ساختمانی با یکدیگر شباهت‌هایی دارند. کشف و توصیف این شباهت‌ها در محدودة علم زبان‌شناسی قرار می‌گیرد. رده‌شناسی زبان1، که شاخه‌ای از علم زبان‌شناسی است، و همپای آن مطالعة جهانی‌های زبان2 امروزه با بررسی‌های گسترده و دقیق زبان‌های گوناگون تصاویر جالبی از شباهت‌ها و تفاوت‌های زبان‌ها به دست داده است. کار این حوزه مطالعة آن دسته از طرح‌های زبانی مرزگذر است که منحصراً از طریق مقایسه زبان‌ها به دست می‌آید (نعمت‌زاده، 1376).
آرایش سازه3 یکی از مباحث اصلی رده‌شناسی زبان است که بر مبنای آن زبان‌های مختلف از لحاظ ترتیب و توالی سازه‌ها در جهان بررسی می‌شوند و زبان‌شناسان در پی بررسی زبان‌ها از لحاظ آرایش سازه، به مقایسه و طبقه‌بندی آن‌ها می‌پردازند.
توزیع واقعی شش آرایش اصلی سازه در زبان‌های جهان از جمله پرسش‌های اساسی مورد توجه رده‌شناسان زبان است. به اعتقاد رده‌شناسان زبان، توزیع آرایش‌های اصلی احتمالاً نمی‌تواند تصادفی یا دلبخواهی باشد و بحث لزوم توجه به جهانی‌های زبانی در این راستا اهمیت می‌یابد (سونگ 2001: 2).
این مقاله به بررسی آرایش سازه‌های زبان فارسی در گونه‌ای خاص از دیدگاه رده‌شناسی زبان می‌پردازد. گونة مورد نظر، گونة نوشتاری زبان به کار رفته در ادبیات کودکان است.
از میان انواع جملات، جملات ساده اخباری و دو نوع جمله مرکب یعنی جملات مرکب با ساخت موصولی و جملات مرکب با ساخت متممی از لحاظ ترتیب توالی سازه‌های اصلی‌ـ یعنی فاعل، مفعول، متمم و فعل‌ـ مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
هدف این پژوهش بررسی آرایش سازه‌های اصلی زبان فارسی در گونة مورد نظر و یافتن الگوهای غالب جملات در این گونة خاص از دیدگاه رده‌شناسی زبان و توصیف آن الگوهاست. انتخاب گونة نوشتاری ادبیات کودکان نیز به آن علت بوده که این گونه، به زبان ساده و محاوره، که صرفاً برای انتقال مفاهیم به‌کار می‌رود، نزدیک‌تر است.
در اهمیت دیدگاه نظری چنین پژوهشی می‌توان گفت که، کشف و توصیف الگوهای مناسب زبان مورد مطالعه و در مقابل آن الگوهای فرعی آرایش سازه در این زبان، ضمن بررسی دقیق ساختمان چند هزار جمله، دیدگاهی نظری را ارائه می‌دهد که راه را برای تحقق‌های رده‌شناختی بعدی در زبان فارسی هموارتر می‌کند. از طرف دیگر، از آن‌جا که در گونة مورد بررسی‌ـ یعنی زبان ادبیات کودکان‌ـ ساده‌ترین الگوهای آرایش سازه برای انتقال مفاهیم معمولی و روزمره به‌کار می‌رود، اهمیت این پژوهش در اهداف آموزشی نیز قابل تأمل است.
از لحاظ سابقة تحقیق در موضوع مورد نظر، دو مقاله مربوط به این موضوع مدنظر قرار داشتند؛ مقالة اول از دکتر محمودف4 است که در آن ترتیب توالی کلمات، مبتنی بر بررسی در زبان دو مجموعه داستان فارسی معاصر مورد بحث قرار می‌گیرد. مقاله به شیوه‌ای آماری نشان می‌دهد که در 70 درصد کل جملات مورد بررسی، نهاد در مکان اول جمله قرار گرفته است.
دومین مقاله5 از دکتر یدالله ثمره است که شاخة رده‌شناسی زبان را به طور کلی مورد بررسی قرار می‌دهد و در کنار آن به آرایش جمله، که یکی از پارامترهای عمدة رده‌شناسی زبان است، اشاره می‌کند. در پایان نیز براساس شواهد در مورد زبان فارسی از لحاظ نسب، ساخت واژه و آرایش جمله حکم می‌دهد. در این نتیجه‌گیری آرایش جمله در زبان فارسی عمل6 عامل7 خوانده می‌شود.
درخصوص شیوة بررسی باید گفت که در پژوهش حاضر علاوه بر آرایش سازه‌های اصلی در جملات ساده اخباری، ترتیب توالی سازه‌های اصلی دو نوع جمله مرکب با ساخت موصولی و جملات مرکب با ساخت متممی بر مبنای شیوة جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آن‌ها بررسی می‌شود.
حدود 5 هزار جملة موجود در 19 کتاب داستان کودکان منتشر شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ردة سنی الف تا د (پیش‌دبستان تا راهنمایی) استخراج، و ساخت‌های مورد نظر مجزا و بررسی شد.
1. سنجه‌های8 آرایش سازه
پیش از پرداختن به بحث اصلی پژوهش، لازم است درخصوص سنجه‌های آرایش سازه نکاتی مطرح شود. در رده‌شناسی زبان یک سلسله سنجه‌های مهم در آرایش سازه‌ها به‌کار گرفته می‌شود. آرایش سازه‌های بند اصلی از مهم‌ترین سنجه‌های رده‌شناسی آرایش سازه است.
درواقع، بعضی از زبان‌شناسان آن را سنجة اصلی در رده‌شناسی می‌دانند. این سنجه به‌طور کلی آرایش فاعل، مفعول و فعل را در جمله تعیین می‌کند، و از همین طریق شش نوع آرایش ممکن در بین زبان‌های دنیا وجود دارد. سه نوع آرایش، یعنی svo ،sov و vso، در بین زبان‌های دنیا متداول‌تر از سه نوع دیگر، یعنی osv ،vos و ovs، است (S= فاعل، V= فعل، O= مفعول).
در این بررسی، اساسی‌ترین ملاک رده‌شناختی آرایش جمله، که همانا ترتیب سه سازة اصلی مذکور است، درخصوص گونة مورد نظر فارسی و آرایش بنیادین سازه‌های آن مورد کندوکاو قرار می‌گیرد.
لازم به ذکر است که در رده‌شناسی آرایش جمله، معیارها یا سنجه‌های دیگری نیز وجود دارد؛ ازجمله آرایش گروه اسمی که در آن ترتیب سازه‌های یک گروه اسمی، که شامل دو اسم، یک اسم و صفت یا حرف اضافه و اسم است، بررسی می‌شود. هم‌چنین ملاک‌های دیگری چون ترتیب فعل معین نسبت به فعل اصلی، آرایش ساخت تفضیلی، ساخت‌های پسوندی و پیشوندی نیز قابل ذکرند.
2. آرایش سازه‌ها در جمله‌های سادة اخباری
تعداد جملات تحت بررسی در این بخش 1556 جمله است. این نوع جمله‌ها از لحاظ داشتن تعداد سازه‌های اصلی متفاوت‌اند. تعداد سازه‌های این‌گونه جملات در این تحقیق از دو تا شش سازه است.
در تمامی این جملات نهاد و گزاره وجود دارد و در تعداد سازه‌های گزاره تنوع دیده می‌شود. در 80 درصد از این نوع جملات، نهاد، و در کمتر از نیم‌درصد آن‌ها مفعول بی‌واسطه در جایگاه آغازین قرار دارد. در این‌جا برای نمونه چند جمله از هریک آورده می‌شود:
2-1. نهاد در جایگاه آغازین (جدول شمارة 1 نمای کلی از این جملات و تعداد و درصد آن‌ها را نمایش می‌دهد.)
1. روز امتحان رسید (دوسازه‌ای)10
(نهاد) (گزاره)
2. دعا تمام شد. (سه سازه‌ای)
(نهاد) (گزاره)
3. چشمان مراد از اشک پر بود. (چهار سازه‌ای)
(نهاد) (گزاره)
4. کوسه‌ماهی‌ها حوری را تا گلو در آب فرو برده بودند. (پنج سازه‌ای)
(نهاد) (گزاره)
5. شیر بیچاره توی تور بزرگی وسط زمین و آسمان
(نهاد)
به‌درختی آویزان شده بود. (شش سازه‌ای)
(گزاره)
2-2. متمم در جایگاه آغازین (جدول شمارة 2)
1. با درآمدن ماه، ستاره برخاست. (سه سازه‌ای)
(متمم) (نهاد) (فعل)
2. برای مبارزه تنها بلندپروازی کافی نیست. (چهار سازه‌ای)
(متمم 1) (نهاد) (متمم 2) (رابط)
3. از میان موجودات زنده بعضی، مانند کرم، خیلی بیچاره‌اند (پنج سازه‌ای).
2-3. مفعول بی‌واسطه در جایگاه آغازین (جدول شمارة 3)
1. قلاب را کوسه برید. (سه سازه‌ای)
(مفعول بی‌واسطه) (نهاد) (فعل)
2. کلة این بچه را با همان قصه‌هایت پر کردی تو.
(مفعول بی‌واسطه) (متمم) (فعل) (نهاد)
از بررسی تعداد 1556 جمله ساده اخباری نتایج زیر به‌دست آمد:
1. در 85 درصد جمله‌ها فعل در جایگاه پایانی قرار دارد.
2. در بیش از 80 درصد جمله‌ها، نهاد در ابتدای جمله قرار دارد و گزاره به‌دنبال آن می‌آید.
3. ترتیب توالی سازه‌ها در جمله ثابت نیست؛ بدان معنی که یک آرایش سازة ثابت در زبان مورد بررسی وجود ندارد و سازه‌ها حرکت‌دارند.
جدول شمارة 4 الگوهای غالب را از نظر ترتیب توالی ارکان در جملات مورد بررسی نشان می‌دهد.
3. آرایش سازه‌ها در جملات مرکب
در این پژوهش، حدود 1500 جمله مرکب جمع‌آوری و بررسی شد. از بین آن‌ها دو نوع جمله مرکب اساس کار قرار گرفت. همان‌طور که پیش از این گفته شد، در یکی از این دو نوع جمله سازه‌های جملة پایه، که نقش اسم یا جانشین اسم را دارند، به‌وسیلة یک بند موصولی توصیف می‌شوند. نوع دوم جملات مرکب با ساخت متممی است. در چنین جملاتی یکی از سازه‌های اصلی جمله، خود یک بند پیرو11 است.
3-1. آرایش سازه‌ها در جملات مرکب با ساخت موصولی
تعداد این جملات در این بررسی 111 جمله است. این جملات بسته به این‌که چه سازه‌ای را توصیف کنند، به انواعی تقسیم می‌شوند. در مثال‌های زیر انواع این جملات آمده است.
1. این حیوانی که عکسش را توی این صفحه کشیده‌ام، جوجه‌تیغی است.
(نهاد) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
3-1-1. نهاد موصوف است
1. دو تا کبوتر سفید هم بالای ساعت لانه داشتند که یکی از آن‌ها بالش شکسته بود.
(نهاد) (جملة موصولی‌ـ در پایان جمله)
2. پدر شکاری را که برای پلاب آورده بود، جلوی پای او گذاشت.
(مفعول بی‌واسطه) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
3-1-2. مفعول بی‌واسطه موصوف است
1. مرد دهقان زمین کوچکی داشت که محصول زیادی نمی‌داد.
(مفعول بی‌واسطه) (جملة موصولی‌ـ در پایان جمله)
2. عکس تو هم به دفتری که تصویر جانوران شب را در آن کشیده‌ام، اضافه شد.
(متمم) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
3-1-3. متمم موصوف است
1. او به ساعت قشنگ سعید فکر کرد که زیر نور خورشید می‌درخشید.
(متمم) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
2. ماهی دم‌طلا به طرف قلاب ماهیگیرانی می‌رود که خیلی آرزومند باشند.
(مضاف) (مضاف‌الیه) (جملة موصولی)
3-1-4. مضاف‌الیه موصوف است
1. صدایش در صدای هیاهوی پرنده‌هایی که به آن طرف می‌آمدند، گم شد.
(مضاف) (مضاف‌الیه) (جمله موصولی)
بررسی 111 جملة مرکب موصولی در جملات تحت بررسی نتایج زیر را نشان داد:
1. در 80 درصد جملات، بند پیرو بلافاصله بعد از سازة موصوف به‌کار می‌رود.
2. در جملات مرکب با ساخت موصولی، بند پیرو الزاماً بعد از سازة موصوف به کار می‌رود و هیچ مورد استثنایی هم دیده نشد.
3. حرف ربط «که» ـ ابزار دستوری ارتباط بین پایه و بند پیرو‌ـ در تمامی جملات بدون استثنا وجود دارد.
جدول شمارة 5 نتایج فوق را نشان می‌دهد (مربوط به بندهای 1 و 2). جدول شمارة 6 مکان بندهای موصولی را نشان می‌دهد.
3-2. آرایش سازه‌ها در جملات مرکب با ساخت متممی
تعداد کل جملات مرکب با ساخت متممی در این بررسی 176 جمله بود. این جملات، بسته به این‌که در آن‌ها کدام‌یک از سازه‌های اصلی جمله، خود یک بند پیرو باشد، تنوع دارند. مثال‌های زیر این تنوع را نشان می‌دهند.
1. بهتر است اول زاغی برود.
(گزاره) (نهاد‌ـ بند پیرو)
2. پیرزن فکر کرد که یک صاعقة آسمانی به سراغش می‌آید.
(متمم‌ـ در جایگاه پایان جمله)
3. من می‌دانم تو آخر ماهی دم‌طلا را صید می‌کنی.
(مفعول بی‌واسطه‌ـ در جایگاه پایان جمله)
از بررسی جلات مرکب با ساخت متممی نتایج زیر به‌دست آمد:
1. بند پیرو در صورتی که نهاد باشد، در موقعیت پایانی جمله قرار دارد.
2. بند پیرو در صورتی که متمم باشد، می‌تواند در موقعیت پایانی واقع شود یا بعد از نهاد قرار گیرد؛ به‌عبارت دیگر، در چنین جملاتی بند پیرو حرکت‌دار است.
3. بند پیرو در صورتی که مفعول بی‌واسطه باشد، همواره جایگاه پایانی جمله را دارد.
4. جملاتی که بند پیرو آن‌ها نقش مفعول بی‌واسطه دارند، حدود 80 درصد این جملات مرکب را تشکیل می‌دهند.
4. نتیجه‌گیری
بر پایة بررسی جملات مورد مطالعه، چنین نتیجه گرفته شد که در هریک از انواع جمله یک ساخت مسلط وجود دارد که می‌توان آن را الگوی غالب آن نوع جمله در زبان فارسی، دست‌کم در گونة مورد بررسی، دانست.
در مقابل آن، ساخت‌های دیگری در اثر جابه‌جایی سازه‌های اصلی‌ـ یعنی فعل، فاعل، متمم یا مفعول‌ـ از جای اصلی خود ایجاد می‌شوند که آن‌ها را می‌توان آرایش‌های فرعی نامید. غالب‌ترین الگو در جملات سادة اخباری، آغازنشینی نهاد در مقابل گزاره و قرارگرفتن فعل در پایان گزاره است. این الگو بیش از 80 درصد جملات مورد بررسی را شامل می‌شود.
دیگر الگوها شامل آغازنشینی متمم، مفعول بی‌واسطه و جابه‌جایی فعل از پایان گزاره است که هریک درصدی را به خود اختصاص می‌دهد. این نمایانگر امکانات مختلف در تغییر آرایش بنیادین جمله در زبان فارسی و در گونة مورد بررسی است.
جملات مرکب با ساخت موصولی نیز از لحاظ آرایش و امکانات ارکان اصلی به جملات سادة اخباری شبیه‌اند. سه سازة اصلی، یعنی فاعل، مفعول بی‌واسطه و متمم، تقریباً همه به یک نسبت می‌توانند بند موصولی داشته باشند. در این نوع جملات، بند موصولی حرکت‌دار است و در حدود 80 درصد جملات، بلافاصله بعد از سازة موصوف به کار می‌رود و این نمایانگر الگوی غالب است.
در جملات مرکب با ساخت متممی نیز یکی از سازه‌های اصلی‌ـ یعنی نهاد، مفعول بی‌واسطه یا متمم‌ـ خود یک جمله است. بیشترین تعداد، یعنی حدود 80 درصد، مربوط به جملاتی است که مفعول بی‌واسطة آن‌ها بند پیرو است. از بررسی جملات مرکب متممی نتیجه گرفته شد که الگوی غالب در چنین جملاتی، قرار گرفتن جملة متممی در پایان گزاره است (نهاد+ گزاره+ جمله متممی).
لازم به ذکر است که زبان‌ها بر مبنای ویژگی انعطاف‌پذیری در تغییر آرایش اصلی به انواعی تقسیم می‌شوند. براساس شواهد موجود، رده‌شناسان زبانی‌ـ چون استیل (1978)ـ نتیجه گرفته‌اند که به طور کلی زبان‌ها در ایجاد آرایش‌های فرعی انعطاف دارند. بیشترین امکان تغییر در آرایش اصلی در زبان‌های دارای آرایش آزاد12 و کمترین حد تغییر و جابه‌جایی در آرایش اصلی، در زبان‌های دارای آرایش انعطاف‌پذیر13 دیده می‌شود. درواقع، زبان‌ها از این نظر روی یک طیف قرار دارند که از آزادترین آرایش سازه شروع می‌شود و تا سازة انعطاف‌پذیر را دربرمی‌گیرد.
حالت بینابینی نیز وجود دارد که آن را آرایش آمیخته14 می‌نامند و آن در زبان‌هایی است که در بعضی از بافت‌ها یک آرایش اصلی و در بعضی دیگر آرایش اصلی دیگری را به کار می‌برند. گونة زبان فارسی مورد مطالعه در این پژوهش، در گذار بررسی آرایش جملات گوناگون نشان داد که در آرایش جملات همواره می‌توان شاهد وجود آرایش‌های فرعی نیز بود.
در تمامی انواع جملات به آرایش‌هایی برمی‌خوریم که ساخت‌های مسلط را نقض می‌کنند اما به هرحال معنی‌دار و قابل قبول‌اند. نتیجه گرفتیم که زبان فارسی، دست‌کم در گونة مورد نظر، اگرچه یک زبان انعطاف‌پذیر است ولی نباید آن را دارای آرایش مطلقاً آزاد دانست؛ به گونه‌ای که با هیچ اصل کاربرد شناختی قابل کنترل نباشد.
چرا که به‌وضوح می‌توان دید که بعضی جمله‌ها را با جابه‌جایی سازه‌های آن می‌توان به صورت‌های گوناگون به‌کار برد و تمامی آن‌ها را تقریباً یکسان درک کرد. برای مثال، ابوالحسن نجفی (1371) جملة «نجار تخته را با اره می‌برد» را به 24 صورت دستوری قابل‌قبول تنها با جابه‌جایی سازه‌ها نوشته است.
در کنار این، در زبان فارسی جملاتی هم هستند که جابه‌جایی سازه‌ها در آن‌ها به این راحتی امکان‌پذیر نیست. مثالِ خانلری (1369) گویای این مطلب است که جابه‌جایی عناصری از جملات باعث تغییر نقش دستوری و درنتیجه تغییر معنی جمله می‌شود.
الف: همسایه دختر دارد.
ب: دختر همسایه دارد.
درواقع، آزادی در جابه‌جایی عناصر در زبان فارسی نه مطلق بلکه نسبی است و تصور آزادی مطلق در ایجاد آرایش فرعی، غیرمنطقی و ناممکن به نظر می‌رسد. خود این واقعیت که تغییر در آرایش سازه‌های جمله در بسیاری موارد باعث تغییر معنا می‌شود، تأکیدی بر این مدعاست.
هم‌چنین، در زبان فارسی آرایش سازه‌ها در جملات در بعضی از موارد می‌تواند وسیله‌ای برای تعیین نقش دستوری ارکان جمله باشد. پس بر این نکته تأکید می‌شود که ترتیب توالی ارکان اصلی جمله با مسائل نحوی و کلامی‌ـ15 کاربردشناختی16 آن ارتباطی مستقیم دارد که نیازمند مطالعه‌ای ویژه و گسترده و متکی بر شواهد علمی و عملی است و در این بررسی صرفاً با اشاره به آن‌ها بر اهمیتشان تأکید می‌شود.
پی‌نوشت‌ها
1. Language typology
2. language Universals
3. Wrod order; Constituent ordering
4. این مقاله با عنوان «ترتیب توالی کلمات در جملات ساده در ترکیبی فارسی» در مجلة زبان‌شناسی، سال سوم، شمارة اول به چاپ رسیده است.
5. این مقاله با عنوان «تحلیلی بر رده‌شناسی زبان: ویژگی‌های رده‌شناختی زبان فارسی» در مجلة زبان‌شناسی سال هفتم، شمارة اول به چاپ رسیده است.
6. عمل همان هسته یا Operand است.
7. عامل همان وابسته یا operator یا Modifier است.
8. parameter
9. جداول مربوط به هر قسمت در پایان مقاله آمده است.
10. یادآوری می‌شود که منظور از «سازه» در این جملات، سازه‌های اصلی: یعنی فاعل، فعل، مفعول و متمم است.
11. Subordinate clause
12. free
13. flexible
14. mixed
15. discourse-analysis
16. pragmatics
6. ضمیمه
فهرست کتاب‌های کودکان که متن آن‌ها در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.
ابراهیمی نصر، جعفر؛ خاله سلطان، گروه سنی الف و ب: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)، 1368.
الدرسن، برایان؛ روباه و کلاغ، مترجم: زهرا جزایری، بازنویس: سرور پویا، گروه سنی ب: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1368.
ایران‌دوست، علی‌اکبر؛ تا مدرسه راهی نیست، گروه سنی ب و ج: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
بارفروش، شهلا؛ گلی 1، گروه سنی الف: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
براندنبرگ، فرانتس؛ شش شاگرد تازه، مترجم: وحید نیکخواه، گروه سنی الف و ب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1369.
بونزلز، گیزلا؛ پسرک بی‌نظم و آدمک‌های روی دیوار، مترجم: کمال بهروزکیا، گروه سنی الف و ب: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372.
پوریا، سرور؛ چطور آسمان به زمین افتاد، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
تاملینسون، جیل؛ جغدی که از تاریکی می‌ترسید، مترجم: نسرین گل‌قهرمانی، بازنوشتة فرشته طائرپور، گروه سنی الف و ب: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1370.
تهرانی، حسن؛ بشنو از نی، گروه سنی د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1369.
رهگذر، رضا؛ جایزه، گروه سنی ج و د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
هوا، جی؛ لوبان نجاری می‌آموزد، مترجم: محمد سلامت، گروه سنی ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1366.
ساپکو، یوگنی؛ کلاغ سفید و برة سیاه، مترجم: حسین طاهری، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372.
شهریاری، خسرو، ناصر سلحشور؛ سه افسانة کوتاه، گروه سنی ب، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1370.
شهریاری، خسرو؛ دارکوب تا کی به درخت خواهد کوبید؟، گروه سنی ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372.
طائرپور، فرشته؛ ماجرای احمد و سارا، گروه سنی الف و ب، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
کریم‌زاده، مینو، فریبا خاوری؛ بلیت آخر و بزرگی، گروه سنی د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
مجتهد، مهدی؛ آخرین منجوق، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
وظیفه‌شناس، شراره. و دیگران؛ آی قصه قصه قصه، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1369.
یوسفی، محمدرضا؛ ماهی دم‌طلا، گروه سنی د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1370.
7. فهرست منابع فارسی
باطنی، محمدرضا؛ توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1349.
خانلری، پرویز؛ تاریخ زبان فارسی (سه جلد)، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
خانلری، پرویز؛ دستور زبان فارسی، تهران، انتشارات توس، 1346.
خیامپور؛ دستور زبان فارسی، تبریز، کتاب‌فروشی تهران، 1344.
ثمره، یدالله؛ «ویژگی‌های رده‌شناختی زبان فارسی»، مجلة زبان‌شناسی، تهران، شمارة اول، 1369، (61-80)
شریعت، محمدجواد؛ دستودر زبان فارسی، تهران، انتشارات اساطیر، 1367.
شفایی، احمد؛ مبانی علمی دستور زبان فارسی، تهران، انتشارات نوین، 1363.
صادقی، علی‌اشرف؛ دستور زبان فارسی، تهران، سازمان کتاب‌های درسی، 1357.
فرشیدورد، خسرو؛ دستور امروز، تهران، صفیعلیشاه، 1348.
قریب، عبدالعظیم و دیگران (پنج استاد)؛ دستور زبان فارسی، تهران، کتابخانة مرکزی، 1344.
محمودف، حسن؛ «ترتیب توالی کلمات در جملات سادة دوترکیبی فارسی» مجلة زبان‌شناسی، تهران، شمارة اول، 1365، (53-65).
مشکوه‌االدینی، مهدی؛ دستور زبان فارسی (بر پایة نظریة گشتاری)، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1366.
مشکور، محمدجواد؛ دستورنامه، تهران، مؤسسة مطبوعاتی شرق، 1340.
نجفی، ابوالحسن؛ مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران، انتشارات نیلوفر، 1371.
نعمت‌زاده، شهین؛ رده‌شناسی زبان و اصطلاح‌شناسی، اطلاع‌رسانی، دورة 12، شمارة 4، تابستان 1376.
وحیدیان کامیار، تقی؛ دستور زبان عامیانه، مشهد، کتاب‌فروشی باستان، 1342.
8. برگزیدة منابع انگلیسی
Comrie. B. (1981). Language and Linguistic typology Oxford. Blackwell, Chicago: University of chicago press.
Comrie. B. (1988). (Linguistic typology”, In: Newmeyer ed. Linguistics: The Cambridge survey Vol. 1: Cambrige University press.
Dik. S. C. (1980). Studies in functional Crammer, London Academic press Inc. LTD.
Dryer S. M. (1992). “The Greenbergian word order correlations” In: Language: Journal of the Linguistic society of America: The Walverly press Inc., Baltimore, (81-139).
Dryer S. M. (1991). “Svo languages and the ov: Vo Typology” In: Journal of Linguistics: Cambridge university press, (443-482).
Givon, T. (1984), Syntax, a functional-Toypological Introduction Vol. 1. John Ben-jamins publishing Company: Amesterdam/ Philadelphia.
Greenberg, J. C. (1966). “Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements” In: J. Greenberg (ed), Universals of Language, cambridge, MIT press.
Greenberg, J. C, Ferguson and E. Moravcsik (eds) (1978), Universals of Human Language. 4 volumes. Stanford: Stanford university press.
Newmeyer, J. (ed. 1988), Linguistics: The cambridge survey. 4 volumes, Cambridge University Press.
Song. J. J. (2001) Linguistic Typology, Morphology and Syntax. Longman Linguistics Library.
Steels, S. (1978). “Word order variation: A typological study”. In: Greenberg ed. (1978), Universals of Human Language. 4 volumes, stanford university press.
Verhagan, A. (1986). Linguistic Theory and the function of word order in Dutch. foris publicationjs Holland.
Vilkuna, M. (1989). Free word order in finnish: It’s syntax and Discourse functions. Helsinki: Suomalaisen kirjallisuuden seura [Finnish literary society].
Yisha, T. (1988). “Word order in children’s literature”, Fsp and markedness”, In: The prague school and its Legacy, John Benjamins publishing company: Amesterdam/ philadelpia.
دکتری زبان‌شناسی همگانی، عضو هیئت علمی دانشگاه رفسنجان
و استادیار زبان‌شناسی دانشگاه ولی‌عصر رفسنجان
چکیده:
موضوع این مقاله، آرایش سازه‌های اصلی در گونة نوشتاری ادبیات کودکان و زبان فارسی است. برای پرداختن به این موضوع، ابتدا جملات سادة اخباری و جمله‌های مرکب با ساخت موصولی و متممی بر مبنای جمع‌آوری داده‌ها و از دیدگاه رده‌شناسی زبان، در گونة مذکور بررسی شد.
هدف کشف، توصیف، تعمیم و رده‌بندی الگوهای غالب جملات و در مقابل آن آرایش‌های فرعی ممکن بر پایة ملاحظات نظری و تجربی بود. با جمع‌آوری جملات مورد نظر از 19 کتاب کودکان و بررسی دقیق آن‌ها و با بهره‌گیری از یافته‌های پیشگامان در این زمینه، هدف مورد نظر به دست آمد. در پایان، نتیجه گرفته شد که زبان فارسی‌ـ دست‌کم در گونة مورد بررسی‌ـ زبانی است که در مقابل تغییر در آرایش اصلی سازه، انعطاف‌پذیر است اما این قابلیت انعطاف همیشه امکان‌پذیر نیست.
کلیدواژه‌ها: آرایش سازه، رده‌شناسی زبان، الگوی غالب، زبان فارسی.
مقدمه
تقریباً همة زبان‌ها از لحاظ ساختمانی با یکدیگر شباهت‌هایی دارند. کشف و توصیف این شباهت‌ها در محدودة علم زبان‌شناسی قرار می‌گیرد. رده‌شناسی زبان1، که شاخه‌ای از علم زبان‌شناسی است، و همپای آن مطالعة جهانی‌های زبان2 امروزه با بررسی‌های گسترده و دقیق زبان‌های گوناگون تصاویر جالبی از شباهت‌ها و تفاوت‌های زبان‌ها به دست داده است. کار این حوزه مطالعة آن دسته از طرح‌های زبانی مرزگذر است که منحصراً از طریق مقایسه زبان‌ها به دست می‌آید (نعمت‌زاده، 1376).
آرایش سازه3 یکی از مباحث اصلی رده‌شناسی زبان است که بر مبنای آن زبان‌های مختلف از لحاظ ترتیب و توالی سازه‌ها در جهان بررسی می‌شوند و زبان‌شناسان در پی بررسی زبان‌ها از لحاظ آرایش سازه، به مقایسه و طبقه‌بندی آن‌ها می‌پردازند.
توزیع واقعی شش آرایش اصلی سازه در زبان‌های جهان از جمله پرسش‌های اساسی مورد توجه رده‌شناسان زبان است. به اعتقاد رده‌شناسان زبان، توزیع آرایش‌های اصلی احتمالاً نمی‌تواند تصادفی یا دلبخواهی باشد و بحث لزوم توجه به جهانی‌های زبانی در این راستا اهمیت می‌یابد (سونگ 2001: 2).
این مقاله به بررسی آرایش سازه‌های زبان فارسی در گونه‌ای خاص از دیدگاه رده‌شناسی زبان می‌پردازد. گونة مورد نظر، گونة نوشتاری زبان به کار رفته در ادبیات کودکان است.
از میان انواع جملات، جملات ساده اخباری و دو نوع جمله مرکب یعنی جملات مرکب با ساخت موصولی و جملات مرکب با ساخت متممی از لحاظ ترتیب توالی سازه‌های اصلی‌ـ یعنی فاعل، مفعول، متمم و فعل‌ـ مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
هدف این پژوهش بررسی آرایش سازه‌های اصلی زبان فارسی در گونة مورد نظر و یافتن الگوهای غالب جملات در این گونة خاص از دیدگاه رده‌شناسی زبان و توصیف آن الگوهاست. انتخاب گونة نوشتاری ادبیات کودکان نیز به آن علت بوده که این گونه، به زبان ساده و محاوره، که صرفاً برای انتقال مفاهیم به‌کار می‌رود، نزدیک‌تر است.
در اهمیت دیدگاه نظری چنین پژوهشی می‌توان گفت که، کشف و توصیف الگوهای مناسب زبان مورد مطالعه و در مقابل آن الگوهای فرعی آرایش سازه در این زبان، ضمن بررسی دقیق ساختمان چند هزار جمله، دیدگاهی نظری را ارائه می‌دهد که راه را برای تحقق‌های رده‌شناختی بعدی در زبان فارسی هموارتر می‌کند. از طرف دیگر، از آن‌جا که در گونة مورد بررسی‌ـ یعنی زبان ادبیات کودکان‌ـ ساده‌ترین الگوهای آرایش سازه برای انتقال مفاهیم معمولی و روزمره به‌کار می‌رود، اهمیت این پژوهش در اهداف آموزشی نیز قابل تأمل است.
از لحاظ سابقة تحقیق در موضوع مورد نظر، دو مقاله مربوط به این موضوع مدنظر قرار داشتند؛ مقالة اول از دکتر محمودف4 است که در آن ترتیب توالی کلمات، مبتنی بر بررسی در زبان دو مجموعه داستان فارسی معاصر مورد بحث قرار می‌گیرد. مقاله به شیوه‌ای آماری نشان می‌دهد که در 70 درصد کل جملات مورد بررسی، نهاد در مکان اول جمله قرار گرفته است.
دومین مقاله5 از دکتر یدالله ثمره است که شاخة رده‌شناسی زبان را به طور کلی مورد بررسی قرار می‌دهد و در کنار آن به آرایش جمله، که یکی از پارامترهای عمدة رده‌شناسی زبان است، اشاره می‌کند. در پایان نیز براساس شواهد در مورد زبان فارسی از لحاظ نسب، ساخت واژه و آرایش جمله حکم می‌دهد. در این نتیجه‌گیری آرایش جمله در زبان فارسی عمل6 عامل7 خوانده می‌شود.
درخصوص شیوة بررسی باید گفت که در پژوهش حاضر علاوه بر آرایش سازه‌های اصلی در جملات ساده اخباری، ترتیب توالی سازه‌های اصلی دو نوع جمله مرکب با ساخت موصولی و جملات مرکب با ساخت متممی بر مبنای شیوة جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آن‌ها بررسی می‌شود.
حدود 5 هزار جملة موجود در 19 کتاب داستان کودکان منتشر شده توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ردة سنی الف تا د (پیش‌دبستان تا راهنمایی) استخراج، و ساخت‌های مورد نظر مجزا و بررسی شد.
1. سنجه‌های8 آرایش سازه
پیش از پرداختن به بحث اصلی پژوهش، لازم است درخصوص سنجه‌های آرایش سازه نکاتی مطرح شود. در رده‌شناسی زبان یک سلسله سنجه‌های مهم در آرایش سازه‌ها به‌کار گرفته می‌شود. آرایش سازه‌های بند اصلی از مهم‌ترین سنجه‌های رده‌شناسی آرایش سازه است.
درواقع، بعضی از زبان‌شناسان آن را سنجة اصلی در رده‌شناسی می‌دانند. این سنجه به‌طور کلی آرایش فاعل، مفعول و فعل را در جمله تعیین می‌کند، و از همین طریق شش نوع آرایش ممکن در بین زبان‌های دنیا وجود دارد. سه نوع آرایش، یعنی svo ،sov و vso، در بین زبان‌های دنیا متداول‌تر از سه نوع دیگر، یعنی osv ،vos و ovs، است (S= فاعل، V= فعل، O= مفعول).
در این بررسی، اساسی‌ترین ملاک رده‌شناختی آرایش جمله، که همانا ترتیب سه سازة اصلی مذکور است، درخصوص گونة مورد نظر فارسی و آرایش بنیادین سازه‌های آن مورد کندوکاو قرار می‌گیرد.
لازم به ذکر است که در رده‌شناسی آرایش جمله، معیارها یا سنجه‌های دیگری نیز وجود دارد؛ ازجمله آرایش گروه اسمی که در آن ترتیب سازه‌های یک گروه اسمی، که شامل دو اسم، یک اسم و صفت یا حرف اضافه و اسم است، بررسی می‌شود. هم‌چنین ملاک‌های دیگری چون ترتیب فعل معین نسبت به فعل اصلی، آرایش ساخت تفضیلی، ساخت‌های پسوندی و پیشوندی نیز قابل ذکرند.
2. آرایش سازه‌ها در جمله‌های سادة اخباری
تعداد جملات تحت بررسی در این بخش 1556 جمله است. این نوع جمله‌ها از لحاظ داشتن تعداد سازه‌های اصلی متفاوت‌اند. تعداد سازه‌های این‌گونه جملات در این تحقیق از دو تا شش سازه است.
در تمامی این جملات نهاد و گزاره وجود دارد و در تعداد سازه‌های گزاره تنوع دیده می‌شود. در 80 درصد از این نوع جملات، نهاد، و در کمتر از نیم‌درصد آن‌ها مفعول بی‌واسطه در جایگاه آغازین قرار دارد. در این‌جا برای نمونه چند جمله از هریک آورده می‌شود:
2-1. نهاد در جایگاه آغازین (جدول شمارة 1 نمای کلی از این جملات و تعداد و درصد آن‌ها را نمایش می‌دهد.)
1. روز امتحان رسید (دوسازه‌ای)10
(نهاد) (گزاره)
2. دعا تمام شد. (سه سازه‌ای)
(نهاد) (گزاره)
3. چشمان مراد از اشک پر بود. (چهار سازه‌ای)
(نهاد) (گزاره)
4. کوسه‌ماهی‌ها حوری را تا گلو در آب فرو برده بودند. (پنج سازه‌ای)
(نهاد) (گزاره)
5. شیر بیچاره توی تور بزرگی وسط زمین و آسمان
(نهاد)
به‌درختی آویزان شده بود. (شش سازه‌ای)
(گزاره)
2-2. متمم در جایگاه آغازین (جدول شمارة 2)
1. با درآمدن ماه، ستاره برخاست. (سه سازه‌ای)
(متمم) (نهاد) (فعل)
2. برای مبارزه تنها بلندپروازی کافی نیست. (چهار سازه‌ای)
(متمم 1) (نهاد) (متمم 2) (رابط)
3. از میان موجودات زنده بعضی، مانند کرم، خیلی بیچاره‌اند (پنج سازه‌ای).
2-3. مفعول بی‌واسطه در جایگاه آغازین (جدول شمارة 3)
1. قلاب را کوسه برید. (سه سازه‌ای)
(مفعول بی‌واسطه) (نهاد) (فعل)
2. کلة این بچه را با همان قصه‌هایت پر کردی تو.
(مفعول بی‌واسطه) (متمم) (فعل) (نهاد)
از بررسی تعداد 1556 جمله ساده اخباری نتایج زیر به‌دست آمد:
1. در 85 درصد جمله‌ها فعل در جایگاه پایانی قرار دارد.
2. در بیش از 80 درصد جمله‌ها، نهاد در ابتدای جمله قرار دارد و گزاره به‌دنبال آن می‌آید.
3. ترتیب توالی سازه‌ها در جمله ثابت نیست؛ بدان معنی که یک آرایش سازة ثابت در زبان مورد بررسی وجود ندارد و سازه‌ها حرکت‌دارند.
جدول شمارة 4 الگوهای غالب را از نظر ترتیب توالی ارکان در جملات مورد بررسی نشان می‌دهد.
3. آرایش سازه‌ها در جملات مرکب
در این پژوهش، حدود 1500 جمله مرکب جمع‌آوری و بررسی شد. از بین آن‌ها دو نوع جمله مرکب اساس کار قرار گرفت. همان‌طور که پیش از این گفته شد، در یکی از این دو نوع جمله سازه‌های جملة پایه، که نقش اسم یا جانشین اسم را دارند، به‌وسیلة یک بند موصولی توصیف می‌شوند. نوع دوم جملات مرکب با ساخت متممی است. در چنین جملاتی یکی از سازه‌های اصلی جمله، خود یک بند پیرو11 است.
3-1. آرایش سازه‌ها در جملات مرکب با ساخت موصولی
تعداد این جملات در این بررسی 111 جمله است. این جملات بسته به این‌که چه سازه‌ای را توصیف کنند، به انواعی تقسیم می‌شوند. در مثال‌های زیر انواع این جملات آمده است.
1. این حیوانی که عکسش را توی این صفحه کشیده‌ام، جوجه‌تیغی است.
(نهاد) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
3-1-1. نهاد موصوف است
1. دو تا کبوتر سفید هم بالای ساعت لانه داشتند که یکی از آن‌ها بالش شکسته بود.
(نهاد) (جملة موصولی‌ـ در پایان جمله)
2. پدر شکاری را که برای پلاب آورده بود، جلوی پای او گذاشت.
(مفعول بی‌واسطه) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
3-1-2. مفعول بی‌واسطه موصوف است
1. مرد دهقان زمین کوچکی داشت که محصول زیادی نمی‌داد.
(مفعول بی‌واسطه) (جملة موصولی‌ـ در پایان جمله)
2. عکس تو هم به دفتری که تصویر جانوران شب را در آن کشیده‌ام، اضافه شد.
(متمم) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
3-1-3. متمم موصوف است
1. او به ساعت قشنگ سعید فکر کرد که زیر نور خورشید می‌درخشید.
(متمم) (جملة موصولی‌ـ بعد از موصوف)
2. ماهی دم‌طلا به طرف قلاب ماهیگیرانی می‌رود که خیلی آرزومند باشند.
(مضاف) (مضاف‌الیه) (جملة موصولی)
3-1-4. مضاف‌الیه موصوف است
1. صدایش در صدای هیاهوی پرنده‌هایی که به آن طرف می‌آمدند، گم شد.
(مضاف) (مضاف‌الیه) (جمله موصولی)
بررسی 111 جملة مرکب موصولی در جملات تحت بررسی نتایج زیر را نشان داد:
1. در 80 درصد جملات، بند پیرو بلافاصله بعد از سازة موصوف به‌کار می‌رود.
2. در جملات مرکب با ساخت موصولی، بند پیرو الزاماً بعد از سازة موصوف به کار می‌رود و هیچ مورد استثنایی هم دیده نشد.
3. حرف ربط «که» ـ ابزار دستوری ارتباط بین پایه و بند پیرو‌ـ در تمامی جملات بدون استثنا وجود دارد.
جدول شمارة 5 نتایج فوق را نشان می‌دهد (مربوط به بندهای 1 و 2). جدول شمارة 6 مکان بندهای موصولی را نشان می‌دهد.
3-2. آرایش سازه‌ها در جملات مرکب با ساخت متممی
تعداد کل جملات مرکب با ساخت متممی در این بررسی 176 جمله بود. این جملات، بسته به این‌که در آن‌ها کدام‌یک از سازه‌های اصلی جمله، خود یک بند پیرو باشد، تنوع دارند. مثال‌های زیر این تنوع را نشان می‌دهند.
1. بهتر است اول زاغی برود.
(گزاره) (نهاد‌ـ بند پیرو)
2. پیرزن فکر کرد که یک صاعقة آسمانی به سراغش می‌آید.
(متمم‌ـ در جایگاه پایان جمله)
3. من می‌دانم تو آخر ماهی دم‌طلا را صید می‌کنی.
(مفعول بی‌واسطه‌ـ در جایگاه پایان جمله)
از بررسی جلات مرکب با ساخت متممی نتایج زیر به‌دست آمد:
1. بند پیرو در صورتی که نهاد باشد، در موقعیت پایانی جمله قرار دارد.
2. بند پیرو در صورتی که متمم باشد، می‌تواند در موقعیت پایانی واقع شود یا بعد از نهاد قرار گیرد؛ به‌عبارت دیگر، در چنین جملاتی بند پیرو حرکت‌دار است.
3. بند پیرو در صورتی که مفعول بی‌واسطه باشد، همواره جایگاه پایانی جمله را دارد.
4. جملاتی که بند پیرو آن‌ها نقش مفعول بی‌واسطه دارند، حدود 80 درصد این جملات مرکب را تشکیل می‌دهند.
4. نتیجه‌گیری
بر پایة بررسی جملات مورد مطالعه، چنین نتیجه گرفته شد که در هریک از انواع جمله یک ساخت مسلط وجود دارد که می‌توان آن را الگوی غالب آن نوع جمله در زبان فارسی، دست‌کم در گونة مورد بررسی، دانست.
در مقابل آن، ساخت‌های دیگری در اثر جابه‌جایی سازه‌های اصلی‌ـ یعنی فعل، فاعل، متمم یا مفعول‌ـ از جای اصلی خود ایجاد می‌شوند که آن‌ها را می‌توان آرایش‌های فرعی نامید. غالب‌ترین الگو در جملات سادة اخباری، آغازنشینی نهاد در مقابل گزاره و قرارگرفتن فعل در پایان گزاره است. این الگو بیش از 80 درصد جملات مورد بررسی را شامل می‌شود.
دیگر الگوها شامل آغازنشینی متمم، مفعول بی‌واسطه و جابه‌جایی فعل از پایان گزاره است که هریک درصدی را به خود اختصاص می‌دهد. این نمایانگر امکانات مختلف در تغییر آرایش بنیادین جمله در زبان فارسی و در گونة مورد بررسی است.
جملات مرکب با ساخت موصولی نیز از لحاظ آرایش و امکانات ارکان اصلی به جملات سادة اخباری شبیه‌اند. سه سازة اصلی، یعنی فاعل، مفعول بی‌واسطه و متمم، تقریباً همه به یک نسبت می‌توانند بند موصولی داشته باشند. در این نوع جملات، بند موصولی حرکت‌دار است و در حدود 80 درصد جملات، بلافاصله بعد از سازة موصوف به کار می‌رود و این نمایانگر الگوی غالب است.
در جملات مرکب با ساخت متممی نیز یکی از سازه‌های اصلی‌ـ یعنی نهاد، مفعول بی‌واسطه یا متمم‌ـ خود یک جمله است. بیشترین تعداد، یعنی حدود 80 درصد، مربوط به جملاتی است که مفعول بی‌واسطة آن‌ها بند پیرو است. از بررسی جملات مرکب متممی نتیجه گرفته شد که الگوی غالب در چنین جملاتی، قرار گرفتن جملة متممی در پایان گزاره است (نهاد+ گزاره+ جمله متممی).
لازم به ذکر است که زبان‌ها بر مبنای ویژگی انعطاف‌پذیری در تغییر آرایش اصلی به انواعی تقسیم می‌شوند. براساس شواهد موجود، رده‌شناسان زبانی‌ـ چون استیل (1978)ـ نتیجه گرفته‌اند که به طور کلی زبان‌ها در ایجاد آرایش‌های فرعی انعطاف دارند. بیشترین امکان تغییر در آرایش اصلی در زبان‌های دارای آرایش آزاد12 و کمترین حد تغییر و جابه‌جایی در آرایش اصلی، در زبان‌های دارای آرایش انعطاف‌پذیر13 دیده می‌شود. درواقع، زبان‌ها از این نظر روی یک طیف قرار دارند که از آزادترین آرایش سازه شروع می‌شود و تا سازة انعطاف‌پذیر را دربرمی‌گیرد.
حالت بینابینی نیز وجود دارد که آن را آرایش آمیخته14 می‌نامند و آن در زبان‌هایی است که در بعضی از بافت‌ها یک آرایش اصلی و در بعضی دیگر آرایش اصلی دیگری را به کار می‌برند. گونة زبان فارسی مورد مطالعه در این پژوهش، در گذار بررسی آرایش جملات گوناگون نشان داد که در آرایش جملات همواره می‌توان شاهد وجود آرایش‌های فرعی نیز بود.
در تمامی انواع جملات به آرایش‌هایی برمی‌خوریم که ساخت‌های مسلط را نقض می‌کنند اما به هرحال معنی‌دار و قابل قبول‌اند. نتیجه گرفتیم که زبان فارسی، دست‌کم در گونة مورد نظر، اگرچه یک زبان انعطاف‌پذیر است ولی نباید آن را دارای آرایش مطلقاً آزاد دانست؛ به گونه‌ای که با هیچ اصل کاربرد شناختی قابل کنترل نباشد.
چرا که به‌وضوح می‌توان دید که بعضی جمله‌ها را با جابه‌جایی سازه‌های آن می‌توان به صورت‌های گوناگون به‌کار برد و تمامی آن‌ها را تقریباً یکسان درک کرد. برای مثال، ابوالحسن نجفی (1371) جملة «نجار تخته را با اره می‌برد» را به 24 صورت دستوری قابل‌قبول تنها با جابه‌جایی سازه‌ها نوشته است.
در کنار این، در زبان فارسی جملاتی هم هستند که جابه‌جایی سازه‌ها در آن‌ها به این راحتی امکان‌پذیر نیست. مثالِ خانلری (1369) گویای این مطلب است که جابه‌جایی عناصری از جملات باعث تغییر نقش دستوری و درنتیجه تغییر معنی جمله می‌شود.
الف: همسایه دختر دارد.
ب: دختر همسایه دارد.
درواقع، آزادی در جابه‌جایی عناصر در زبان فارسی نه مطلق بلکه نسبی است و تصور آزادی مطلق در ایجاد آرایش فرعی، غیرمنطقی و ناممکن به نظر می‌رسد. خود این واقعیت که تغییر در آرایش سازه‌های جمله در بسیاری موارد باعث تغییر معنا می‌شود، تأکیدی بر این مدعاست.
هم‌چنین، در زبان فارسی آرایش سازه‌ها در جملات در بعضی از موارد می‌تواند وسیله‌ای برای تعیین نقش دستوری ارکان جمله باشد. پس بر این نکته تأکید می‌شود که ترتیب توالی ارکان اصلی جمله با مسائل نحوی و کلامی‌ـ15 کاربردشناختی16 آن ارتباطی مستقیم دارد که نیازمند مطالعه‌ای ویژه و گسترده و متکی بر شواهد علمی و عملی است و در این بررسی صرفاً با اشاره به آن‌ها بر اهمیتشان تأکید می‌شود.
پی‌نوشت‌ها
1. Language typology
2. language Universals
3. Wrod order; Constituent ordering
4. این مقاله با عنوان «ترتیب توالی کلمات در جملات ساده در ترکیبی فارسی» در مجلة زبان‌شناسی، سال سوم، شمارة اول به چاپ رسیده است.
5. این مقاله با عنوان «تحلیلی بر رده‌شناسی زبان: ویژگی‌های رده‌شناختی زبان فارسی» در مجلة زبان‌شناسی سال هفتم، شمارة اول به چاپ رسیده است.
6. عمل همان هسته یا Operand است.
7. عامل همان وابسته یا operator یا Modifier است.
8. parameter
9. جداول مربوط به هر قسمت در پایان مقاله آمده است.
10. یادآوری می‌شود که منظور از «سازه» در این جملات، سازه‌های اصلی: یعنی فاعل، فعل، مفعول و متمم است.
11. Subordinate clause
12. free
13. flexible
14. mixed
15. discourse-analysis
16. pragmatics
6. ضمیمه
فهرست کتاب‌های کودکان که متن آن‌ها در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.
ابراهیمی نصر، جعفر؛ خاله سلطان، گروه سنی الف و ب: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)، 1368.
الدرسن، برایان؛ روباه و کلاغ، مترجم: زهرا جزایری، بازنویس: سرور پویا، گروه سنی ب: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1368.
ایران‌دوست، علی‌اکبر؛ تا مدرسه راهی نیست، گروه سنی ب و ج: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
بارفروش، شهلا؛ گلی 1، گروه سنی الف: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
براندنبرگ، فرانتس؛ شش شاگرد تازه، مترجم: وحید نیکخواه، گروه سنی الف و ب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1369.
بونزلز، گیزلا؛ پسرک بی‌نظم و آدمک‌های روی دیوار، مترجم: کمال بهروزکیا، گروه سنی الف و ب: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372.
پوریا، سرور؛ چطور آسمان به زمین افتاد، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
تاملینسون، جیل؛ جغدی که از تاریکی می‌ترسید، مترجم: نسرین گل‌قهرمانی، بازنوشتة فرشته طائرپور، گروه سنی الف و ب: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1370.
تهرانی، حسن؛ بشنو از نی، گروه سنی د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1369.
رهگذر، رضا؛ جایزه، گروه سنی ج و د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
هوا، جی؛ لوبان نجاری می‌آموزد، مترجم: محمد سلامت، گروه سنی ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1366.
ساپکو، یوگنی؛ کلاغ سفید و برة سیاه، مترجم: حسین طاهری، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372.
شهریاری، خسرو، ناصر سلحشور؛ سه افسانة کوتاه، گروه سنی ب، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1370.
شهریاری، خسرو؛ دارکوب تا کی به درخت خواهد کوبید؟، گروه سنی ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372.
طائرپور، فرشته؛ ماجرای احمد و سارا، گروه سنی الف و ب، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
کریم‌زاده، مینو، فریبا خاوری؛ بلیت آخر و بزرگی، گروه سنی د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
مجتهد، مهدی؛ آخرین منجوق، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1371.
وظیفه‌شناس، شراره. و دیگران؛ آی قصه قصه قصه، گروه سنی ب و ج، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1369.
یوسفی، محمدرضا؛ ماهی دم‌طلا، گروه سنی د، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1370.
7. فهرست منابع فارسی
باطنی، محمدرضا؛ توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1349.
خانلری، پرویز؛ تاریخ زبان فارسی (سه جلد)، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
خانلری، پرویز؛ دستور زبان فارسی، تهران، انتشارات توس، 1346.
خیامپور؛ دستور زبان فارسی، تبریز، کتاب‌فروشی تهران، 1344.
ثمره، یدالله؛ «ویژگی‌های رده‌شناختی زبان فارسی»، مجلة زبان‌شناسی، تهران، شمارة اول، 1369، (61-80)
شریعت، محمدجواد؛ دستودر زبان فارسی، تهران، انتشارات اساطیر، 1367.
شفایی، احمد؛ مبانی علمی دستور زبان فارسی، تهران، انتشارات نوین، 1363.
صادقی، علی‌اشرف؛ دستور زبان فارسی، تهران، سازمان کتاب‌های درسی، 1357.
فرشیدورد، خسرو؛ دستور امروز، تهران، صفیعلیشاه، 1348.
قریب، عبدالعظیم و دیگران (پنج استاد)؛ دستور زبان فارسی، تهران، کتابخانة مرکزی، 1344.
محمودف، حسن؛ «ترتیب توالی کلمات در جملات سادة دوترکیبی فارسی» مجلة زبان‌شناسی، تهران، شمارة اول، 1365، (53-65).
مشکوه‌االدینی، مهدی؛ دستور زبان فارسی (بر پایة نظریة گشتاری)، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی، 1366.
مشکور، محمدجواد؛ دستورنامه، تهران، مؤسسة مطبوعاتی شرق، 1340.
نجفی، ابوالحسن؛ مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران، انتشارات نیلوفر، 1371.
نعمت‌زاده، شهین؛ رده‌شناسی زبان و اصطلاح‌شناسی، اطلاع‌رسانی، دورة 12، شمارة 4، تابستان 1376.
وحیدیان کامیار، تقی؛ دستور زبان عامیانه، مشهد، کتاب‌فروشی باستان، 1342.
8. برگزیدة منابع انگلیسی
Comrie. B. (1981). Language and Linguistic typology Oxford. Blackwell, Chicago: University of chicago press.
Comrie. B. (1988). (Linguistic typology”, In: Newmeyer ed. Linguistics: The Cambridge survey Vol. 1: Cambrige University press.
Dik. S. C. (1980). Studies in functional Crammer, London Academic press Inc. LTD.
Dryer S. M. (1992). “The Greenbergian word order correlations” In: Language: Journal of the Linguistic society of America: The Walverly press Inc., Baltimore, (81-139).
Dryer S. M. (1991). “Svo languages and the ov: Vo Typology” In: Journal of Linguistics: Cambridge university press, (443-482).
Givon, T. (1984), Syntax, a functional-Toypological Introduction Vol. 1. John Ben-jamins publishing Company: Amesterdam/ Philadelphia.
Greenberg, J. C. (1966). “Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements” In: J. Greenberg (ed), Universals of Language, cambridge, MIT press.
Greenberg, J. C, Ferguson and E. Moravcsik (eds) (1978), Universals of Human Language. 4 volumes. Stanford: Stanford university press.
Newmeyer, J. (ed. 1988), Linguistics: The cambridge survey. 4 volumes, Cambridge University Press.
Song. J. J. (2001) Linguistic Typology, Morphology and Syntax. Longman Linguistics Library.
Steels, S. (1978). “Word order variation: A typological study”. In: Greenberg ed. (1978), Universals of Human Language. 4 volumes, stanford university press.
Verhagan, A. (1986). Linguistic Theory and the function of word order in Dutch. foris publicationjs Holland.
Vilkuna, M. (1989). Free word order in finnish: It’s syntax and Discourse functions. Helsinki: Suomalaisen kirjallisuuden seura [Finnish literary society].
Yisha, T. (1988). “Word order in children’s literature”, Fsp and markedness”, In: The prague school and its Legacy, John Benjamins publishing company: Amesterdam/ philadelpia.