روشهای‏ کاستن رفتارهای‏ نامطلوب

[نارون1]

نویسنده : دکتر علی اکبر سیف


روشهای‏ کاستن رفتارهای‏ نامطلوب

هرچند که هدف اصلی آموزش‏ و پرورش‏ را ایجاد دانش ها،مهارتها و تواناییهای تازه و خصائل پسندیده در دانش ‏آموزان و دانشجویان‏ دانسته‏ اند،کاهش و حذف رفتار و اخلاق‏ ناپسند در پرورش یابندگان نیز از جمله وظایف‏ مهم معلمان و پرورشکاران به حساب می‏آید.

مسائل انضباطی دانش‏آموزان در کلاس درس‏ و محیط آموزشگاه از جمله مسائلی است که‏ برای مسؤولان آموزشگاه،نگرانیهای زیادی‏ ایجاد می‏کند،و مدت زیادی از وقت آنها را به‏ خود اختصاص می‏دهد.بعضی اوقات مسائل‏ انضباطی به درجه‏ای از شدت و وخامت‏ می‏رسند که بخش اعظم اوقات آموزشی‏ معلمان صرف حل و فصل این مسائل می‏شود. ما در این قسمت،عمدتا به معرفی روشهایی‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود) می‏پردازیم که بیشتر به مسائل انضباطی‏ دانش‏آموزان مربوط می‏شوند و برای برطرف‏ کردن و کاستن رفتارهای نامطلوب‏ دانش‏آموزان و رفع عادات ناپسند در آنها،تهیه‏ و تدوین شده‏اند.این روشها به دو دستهء روشهای مثبت و روشهای منفی کاهش رفتار تقسیم شده‏اند که به نوبت،آنها را موردبحث‏ قرار خواهیم داد.






روشهای مثبت کاهش رفتار

به‏طور کلی رفتارهای نامطلوب‏ دانش‏ آموزان را از دو راه می‏توان کاهش داد: یکی جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به‏ جای آنها و لذا کاستن غیرمستقیم رفتارهای‏ نامطلوب،و دیگری کاهش دادن مستقیم‏ رفتارهای نامطلوب.به روشهایی که در مورد اول به کار می‏روند،روشهای مثبت کاهش‏ رفتار گویند،زیرا در همهء این روشها تقویت‏ مثبت به کار می‏رود.روشهایی که در مورد دوم‏ به کار می‏روند،روشهای منفی کاهش رفتار نام‏ دارند،زیرا چنان‏که بعدا خواهیم دید،این‏ روشها دارای عوارض منفی هستند.


گفتیم که در روشهای مثبت کاهش‏ رفتارهای نامطلوب،به جای کاستن رفتار نامطلوب به‏طور مستقیم،یک رفتار مطلوب را جانشین آن می‏کنیم.فرض این روشها آن است‏ که اگر دانش‏آموز به انجام رفتار مطلوب‏ تازه‏ای بپردازد و به خاطر این کار تقویت‏ دریافت کند،به تدریج این رفتار مطلوب را جانشین آن رفتار نامطلوب قبلی خواهد کرد.مادر این بخش،چهار روش مثبت کاهش رفتار با عناوین تقویت رفتارهای دارای فراوانی‏ کم،تقویت رفتارهای دیگر،تقویت‏ رفتارهای ناهمساز،و سیری را موردبحث‏ قرار می‏دهیم.


تقویت رفتارهای دارای فراوانی کم‏ بعضی از رفتارهای دانش‏آموزان اگر با فراوانی کم انجام شوند،مطلوبند،اما اگر به‏ میزان بیش از حد نیاز انجام گیرند،نامطلوب یا مضر هستند.دانش‏آموزی که با سرعت خیلی‏ زیاد تکالیفش را انجام می‏دهد و در نتیجه آنها را بد خط و ناخوانا می‏نویسد،باید وادار شود تا آهسته و خوش‏خط بنویسد.یا دانش‏آموزی‏ که در بحث کلاسی پرحرفی می‏کند و فرصت‏ صحبت را از دیگران می‏گیرد،باید تقویت شود تا کمتر حرف بزند تا دیگران هم بتوانند در بحث شرکت کنند.



در روش تقویت رفتارهای دارای فراوانی‏ کم،تقویت باید به پاسخهایی که به تعداد کمترین داده می‏شوند،وابسته شود.برای این‏ منظور،باید تعیین کرد که دانش‏آموز در فاصلهء زمانی معین،باید چند پاسخ بدهد.اگر تعداد پاسخهای دانش‏آموز در این فاصلهء زمانی بیش‏ از آنچه تعیین شده است باشد،نباید او را تقویت کرد.اما اگر تعداد پاسخهای او در فاصله زمان تعیین شده به اندازه‏ای که از پیش‏ قرار گذاشته شده است باشد،باید او را تقویت‏ کرد.

برای مثال،اگر معلم بخواهد پرحرفی‏ دانش‏آموز را در جریان بحث گروهی کاهش‏ دهد،می‏تواند با او قرار بگذارد که در هر پنج دقیقه،یک دقیقه اجازه صحبت خواهد داشت.معلم باید این مقدار صحبت کردن‏ دانش‏آموز را تقویت کند،اما بیش از آن را نباید.معلم باید مواظب باشد که حتما میزان‏ معینی از حرف زدن دانش‏آموز را برای ادامهء مشارکت او در بحث تقویت نماید،و سعی کند که او را از انجام این‏کار به کلی دلسرد ننماید.



امتیاز این روش آن است که کاهش رفتار با تقویت مثبت انجام می‏گیرد و هیچ یک از عوارض جانبی روشهای منفی را که بعدا توضیح خواهیم داد،ندارد.با این حال،تأثیر این روش به آرامی ظاهر می‏شود،و کاهش‏ رفتار ناشی از آن،نیاز به حوصله و بردباری‏ فراوان دارد.معلمانی که طالب کاهش سریع‏ یک رفتار نامطلوب هستند،نمی‏توانند از این‏ روش استفاده کنند.این روش برای رفتارهای‏ نامطلوب خطرناکی که الزاما باید به سرعت‏ کاهش یابند،مفید نیست.برای این منظور باید از روشهای دیگری که بعدا معرفی می‏شوند، استفاده کرد.



از آنجا که عنصر اصلی روش موردبحث، تقویت مثبت است،باید هنگام استفاده از این‏ روش تمام توصیه‏هایی را که دربارهء استفاده از روش تقویت مثبت عنوان کردیم،رعایت‏ شوند.معلم بدین منظور می‏تواند از تقویت‏کننده‏های مختلفی که قبلا معرفی شدند، به ویژه از تقویت‏کننده‏های شرطی،مانند نمره، ستاره و جایزه،و تقویت‏کننده‏های اجتماعی، مانند تشویق،لبخند و ستایش استفاده کند.





تقویت رفتارهای دیگر

در این روش،هرگونه رفتار مطلوب فرد، به جز رفتار نامطلوبی که هدف برنامهء تغییر رفتار،کاستن آن است،تقویت می‏شوند.این‏ روش نیز یکی دیگر از روشهای مثبت کاهش‏ رفتار است،زیرا عنصر اصلی آن،تقویت مثبت‏ است.برای مثال،می‏خواهیم رفتار نامطلوب‏ دانش‏آموزی که در کلاس،اکثر وقتش را خارج از صندلی خود و به بازی گوشی و صحبت با این و آن می‏گذراند،با استفاده از روش تقویت رفتارهای دیگر او اصلاح کنیم. برای این منظور باید همهء رفتارهای مطلوب او از جمله گوش دادن به حرفهای معلم،سؤال‏ کردن از معلم،نوشتن مطالب درسی و رسم‏ نقاشی را(به جز رفتار ترک کردن صندلی) مورد تقویت قرار دهیم.



از آنجا که روش تقویت رفتارهای دیگر به‏ حذف رفتار نامطلوب فرد منجر می‏شود،به آن‏ روش حذف‏آموزی نیز می‏گویند.در واقع در این روش،تقویت وابسته است به انجام ندادن‏ (حذف)رفتار نامطلوب،و نه انجام دادن آن. ریس در کتاب رفتار انسان(1978)مثال زیر را از حذف‏آموزی ذکر کرده است:

[b] یکی از دانشجویان ما،هم اتاقی خود را وادار به ترک سیگار کرد.او برای هر 24 ساعتی که دوستش سیگار نمی‏کشید،یک‏ دلار به او می‏داد،و برای 24 ساعت‏ تعطیلات آخر هفته،دو دلار.اگر هم اتاقی این‏ دانشجو در هر زمان از 24 ساعت شبانه‏روز -حتی در بیست و سومین ساعت-سیگاری‏ می‏کشید،دریافت یک دلار تعیین شده تا 24 ساعت بعد به تأخیر می‏افتاد.این برنامه‏ آنچنان موفقیت‏آمیز بود که همهء پولهای‏ دانشجوی تغییردهندهء رفتار،در پایان ماه ته‏ کشید.با این حال،هر دو نفر از نتیجهء کار خود راضی بودند،با پی‏گیری این عمل، دانشجو شش هفته بعد از پایان برنامه، گزارش داد که هم‏اتاقی او سیگاری روشن‏ کرد و بعد از آن‏که پکی به آن زد،سیگار را به دور انداخت.(ص 24)



در پژوهشی که به منظور کم کردن‏ سروصدای دانش‏آموزان یک کلاس با استفاده از روش حذف‏آموزی اجرا شد،نتایج زیر گزارش شده است.این پژوهش به‏وسیلهء اشمیدت والریش‏2(1969)دریک کلاس‏ چهارم دبستان که شامل 29 دانش‏آموز بود، اجرا گردید.به دانش‏آموزان کلاس گفته شد که‏ اگر درطول 50 دقیقهء وقت هرکلاس، سروصدا نکنند و کارهای مؤظف خود را انجام‏ دهند،در پایان هرجلسه می‏توانند 15 دقیقه به‏ سالن ورزش بروند و به بازی موردعلاقهء خود بپردازند.اما اگر رفتار دانش‏آموزان در کلاس‏ رضایت معلم را جلب نکند،ازاین امتیاز برخوردار نخواهند بود.شکل روبرو یافته‏های‏ این پژوهش را نشان می‏دهد.



چنان‏که در شکل مشاهده می‏شود،میزان‏ سروصدای دانش‏آموزان در جلسات اول تا دهم خط پایه بسیار بالاست.در مرحلهء آزمایش‏ که روش حذف‏آموزی(تقویت سایر رفتارهای‏ دانش‏آموزان،به‏جز رفتار نامطلوب ایجاد سروصدا)به اجرا درمی‏آید،از میزان‏ سروصدای دانش‏آموزان در کلاس به مقدار زیاد کاسته می‏شود.






در مرحلهء بازگشت به حالت خط پایه که در آن روش تغییر رفتار کنار گذاشته می‏شود، رفتار سروصدای دانش‏آموزان در کلاس‏ بازگشت می‏کند و تقریبا به حالت اول باز می‏گردد.همان‏گونه که در بحث‏های قبل گفته‏ شد،این اقدام به منظور نشان دادن تأثیر روش‏ تغییررفتار صورت می‏پذیرد،و هدف آن اعتبار دادن به یافته‏های پژوهشی است.معلمانی که‏ قصد پژوهش با روشهای تغییررفتار را ندارند و هدف آنها صرفا اصلاح رفتار دانش‏آموزان‏ است،لازم نیست به این اقدام دست بزنند.




در مرحلهء نهایی شکل،تأثیر مجدد اعمال‏ روش تغییر رفتار،یعنی تقویت دانش‏آموزان‏ برای خودداری از سروصدا در کلاس و انجام‏ کارهای دیگر خود،نشان داده شده است. چنان‏که ملاحظه می‏شود،دراین مرحله از میزان سروصدای دانش‏آموزان به مقدار بسیار زیاد کاسته شده و معلم توانسته است با آرامش‏خاطر به فعالیتهای آموزشی خود بپردازد.ص‏ (به تصویر صفحه مراجعه شود) امتیاز روش تقویت رفتارهای دیگر به غیر از رفتار نامطلوب آن است که به سرعت و با قدرت زیاد رفتار نامطلوب را کاهش می‏دهد. این روش همچنین امکان می‏دهد که دانش‏آموز رفتارهای متنوع زیادی را به جز رفتار نامطلوب انجام دهد و برای آنها تقویت دریافت‏ نماید.




تقویت رفتارهای ناهمساز


دراین‏روش،از طریق تقویت نکردن رفتار نامطلوب و تقویت کردن رفتاری که باآن‏ ناهمساز یا مغایر است،به کاهش رفتار نامطلوب می‏پردازیم.این‏روش بسیار شبیه‏ روش قبل است،بااین تفاوت که در روش‏ قبلی هرگونه رفتار به جز رفتار نامطلوب‏ تقویت می‏شود،اما در روش حاضر،تأکید بر رفتار مغایر با رفتار نامطلوب است.



برای مثال،دانش‏آموزی داریم که در کلاس،مزاحم همکلاسیهایش می‏شود و کمتر به درس و کار خود می‏رسد،و ما با روش‏ تقویت رفتار ناهمساز می‏خواهیم رفتار او را اصلاح کنیم.بنابراین،هروقت آرام در صندلی‏ خود نشست و به انجام کارهای خود پرداخت و کاری به کار دانش‏آموزان دیگر نداشت،او را تقویت می‏کنیم.این تقویت سبب افزایش رفتار مطلوب در دانش‏آموز و کم شدن مزاحمت‏های‏ او برای دانش‏آموزان دیگر خواهد شد.



به ‏عنوان مثالی دیگر از کاربرد روش تقویت رفتار ناهمساز،اگر بخواهیم کودک‏ گوشه‏گیری را وادار کنیم که ازاین رفتار خود دست بکشد و با کودکان هم‏سن‏وسال خود به‏ فعالیت بپردازد،باید هرگونه کوشش او را در جهت فعالیت گروهی و آمیزش با سایر کودکان‏ مورد تقویت قرار دهیم.
ازآنجا که روش تقویت رفتارهای ناهمساز با روش قبلی بسیار شبیه است،همهء امتیازهای‏ آن‏را دارد.بنابراین،هرگاه معلم بخواهد به‏ سرعت رفتار نامطلوبی را از خزانهء رفتاری‏ دانش‏آموز حذف کند و رفتار دیگری را جانشین آن سازد،می‏تواند از هریک از این دو روش استفاده نماید.






سیری

دربخش تقویت مثبت گفتیم که تقویت‏ بلافاصلهء یک رفتار منجر به افزایش فراوانی‏ یا نیرومندی آن رفتار می‏شود.منظور از سیری‏ آن است که تقویت یک رفتار برای مدتی‏ طولانی،ممکن است سرانجام سبب کاهش‏ فراوانی یا نیرومندی آن رفتار شود.سیری با تقویت‏کننده‏های نخستین مانند آب و غذا به‏ سرعت رخ می‏دهد،

مثلا یک انسان گرسنه یا تشنه بعداز خوردن غذا یا آب کافی،بلافاصله‏ دست از خوردن یا نوشیدن می‏کشد.اما سیری‏ حاصل از تقویت‏کننده‏های شرطی یا اجتماعی‏ به این سرعت اتفاق نمی‏افتد.مثلا کسی که‏ حرص مال‏اندوزی دارد،به زودی از پول زیاد سیر نمی‏شود و کسی که نیازمند توجه دیگران‏ است،امکان دارد برای مدتی مدید به‏ جلب‏توجه دیگران ادامه دهد.بااین‏حال،روش‏ سیری در موارد متعدد مشکلات بالینی با بیماران روانی و عقب‏ماندگی ذهنی به کار رفته و نتایج چشم‏گیری به بار آورده است.به‏ مثالهای زیر توجه کنید:



یکی از روانشناسان به آیلون‏3(1963) برای برطرف کردن رفتار نامطلوب یک بیمار روانی زن،روش سیری را مورداستفاده قرار داد.این بیمار حولهء سایر افراد بیمارستان را می‏دزدید و آنها را در اتاق خود احتکار می‏کرد.

در اجرای برنامهء سیری،از پرستاران خواسته‏ شد که حوله‏های احتکار شده را از اتاق بیمار خارج نسازند،و علاوه براین به آنها گفته شد که هرزمان از مقابل در اتاق بیمار گذشتند، حوله‏ای به درون اتاق او بیندازند.در هفتهء اول‏ آزمایش،هرروز 7 حوله و در هفتهء سوم هر روز 60 حوله به درون اتاق بیمار انداخته شد. وقتی تعداد حوله‏ها به 625 عدد رسید،بیمار آنها را از اتاق خود بیرون انداخت،و علاقه‏اش را نسبت به احتکار حوله از دست‏ داد.در گزارش این پژوهش آمده است که‏ رفتار احتکار حوله هرگز در بیمار از سرگرفته‏ نشد،و این رفتار با هیچ نوع رفتار نامطلوب‏ دیگری جانشین نگردید.


«آیلون»روش سیری را در آزمایش دیگری‏ به شرح زیر به کار برد.این روش با چهار نفر مرد عقب‏ماندهء ذهنی که کاغذپاره‏ها و زباله‏ها را گردآوری کرده و در زیر لباس خود پنهان‏ می‏کردند،اجرا شد.درمورد یکی از آنها،این‏ عمل منجر به ایجاد یک عارضهء خارش پوستی‏ شده بود.پرستاران این افراد،روزانه چندبار به سراغ آنها می‏رفتند و کاغذ و زباله‏ها را از زیر لباس آنها بیرون می‏آورند.پژوهشگر این‏ آزمایش فکر می‏کرد که یک علت این رفتار احتکاری،کمبود مواد چاپی در اتاقهای‏ بیماران و علت دیگر آن توجه پرستاران به‏ بیماران درهنگام بیرون آوردن زباله‏ها از زیر لباس آنها بود.


به منظور کاستن رفتار نامطلوب این افراد، ابتدا اتاقهای بیماران را پراز روزنامه و مجله‏ کردند،و بعد به پرستاران سفارش شد که‏ بیماران را به‏حال خود رها کنند و برای گرفتن‏ روزنامه‏پاره و زباله به آنها توجه ننمایند.بعد از گذشت 9 هفته از آزمایش،مشکل به کلی‏ برطرف شد و تا شش ماه پس‏از پایان آزمایش‏ که این افراد تحت‏نظر بودند،هیچ‏نشانه‏ای از رفتار نامطلوب مذکور در آنها دیده نشد.


لازم به تذکر است که دراین آزمایش، روش سیری همراه با روش خاموشی(این‏ روش را بعدا توضیح خواهیم داد)به کار رفته‏ است.افزایش مطالب چاپی دراتاق بیماران، روش سیری و عدم توجه به پرستاران به رفتار احتکار کاغذپاره و زباله بیماران،روش‏ خاموشی است.همان‏طور که بعدا در رابطه با روش خاموشی توضیح خواهیم داد،روش‏ سیری یا روش خاموشی متفاوت است،در روش سیری پاسخ انجام می‏گیرد،تقویت‏ می‏شود و به ضعف می‏گراید،اما در روش‏ خاموشی پاسخ انجام می‏گیرد،ولی تقویت‏ نمی‏شود و به ضعف می‏گراید.پژوهشهای‏ مختلف نشان داده‏اند که کاربرد این دو روش به‏ طور همزمان،از کاربرد هریک از آن دو به‏ تنهایی،مؤثرتر است.





رشد معلم » شماره 45 (صفحه 20)
تالار همیاری ایرانیان