اثرات مصرف بی رویه کودهای شیمیایی مصرف بی رویه کود شیمیایی

[reza-1369]

با توجه به افزایش سریع جمعیت كشور، نیاز به تولید بیشتر محصولات كشاورزی از جمله محصولات مهم و استراتژیك همچون گندم، برنج و سیب زمینی هم اكنون بیش از پیش درجامعه احساس می شود.

بنابراین به نظر می رسد بهترین راه برای نیل به این مهم و همچنین تامین قسمتی از ارز مورد نیاز، افزایش تولید در واحد سطح باشد. اما متاسفانه در ایران افزایش تولید همیشه یا با افزایش سطح زیر كشت همراه بوده و یا با مصرف هرچه بیشتر سموم و كودهای شیمیایی كه در این میان مورد اول منجر به كاهش سطح اراضی جنگلی و مرتعی شده و مورد دوم بد نیست به عنوان نمونه به یكی از افتخارات بزرگ كشور در زمینه خودكفایی گندم اشاره كنیم؛ محصولی كه افزایش تولید آن قبل از آنكه مبتنی بر اصول علمی كشاورزی باشد تنها به مصرف هرچه بیشتر كودهای نیتراته و اوره وابستگی داشت. افزایش تولید گندم شاید ایران را در سكوی پرافتخار خودكفایی قرار داده باشد اما عوارض سوء ناشی از این خودكفایی را باید در سال های آینده مورد بررسی قرار داد. آنجا كه میزان ابتلابه انواع سرطان های دستگاه گوارش ناگهان با رشد قابل توجهی مواجه خواهد شد و بیماران بسیاری را در سطح جامعه برجا خواهد گذاشت.
مصرف بیش از حد كود و سموم شیمیایی در حال حاضر زیان های فراوانی را به محیط زیست و سلامت عمومی مردم وارد كرده است. طبق گزارش های موجود در استان های شمالی كشور، مصرف سموم و كودها در این استان ها چندین برابر استان های دیگر است از این رو آمار سرطان های گوارشی و تنفسی هم در این استان چندین برابر میانگین متوسط كشور است. به گفته مدیر تحقیق و توسعه فناوری زیستی آسیا، در ایران هرساله 34 هزار نفر در اثر سرطان می میرند كه 90 درصد آنها ساكنان گلستان، مازندران، گیلان و دشت مغان هستند چون 50 درصد از سموم و كودهای شیمیایی كشور در مزارع این مناطق استفاده می شود. با این حال هرساله بالغ بر 400 میلیون دلار یارانه كود شیمیایی از سوی دولت پرداخت می شود تا همچنان مصرف كود شیمیایی در ایران چندین برابر استاندارد های جهانی باشد.



مصرف كود شیمیایی در ایران:


مصرف كودهای شیمیایی در ایران از سال 1325 با وارد كردن 11 تن از انواع كودهای شیمیایی آغاز شد و از سال 1320، وزارت كشاورزی به وارد كردن همه ساله كودهای شیمیایی اقدام كرد. ابتدا تعادل نسبتا مناسبی بین مصرف انواع كودهای آلی و معدنی وجود داشت، ولی این تعادل دوام چندانی نداشت به طوری كه در 25 سال

گذشته افزایش مصرف سالیانه كودهای ازته و فسفاته در طول دهه 60 و 70 بیش از 10 درصد بوده است و در عوض مصرف كودهای پتاسیمی، مواد آلی و كودهای كامل (كودهای محتوی عناصر ریزمغذی) تقریبا به بوته فراموشی سپرده شده است. در حال حاضر هرساله بیش از 4/4 میلیون تن كود شیمیایی در كشور مصرف می شود كه در مقایسه با رقم 2/2 میلیون تنی در سال 1375 افزایشی حدود 100 درصدی را نشان می دهد. از سوی دیگر هرساله بالغ بر 700 میلیارد تومان یارانه دولتی به عرضه و واردات كود شیمیایی اختصاص می یابد كه اگر نیمی از این مبلغ صرف مطالعات مربوط به كشاورزی پایدار یا كشاورزی ارگانیك یا تهیه كودهای شیمیایی كامل با عناصر ریزمغذی می شد، امروز تا این حد با مشكلات زیست محیطی و بهداشتی مواجه نبودیم.


متاسفانه در سال های اخیر تولیدكنندگان محصولات كشاورزی در كشور به جای بهره گیری از دانش روز كشاورزی برای تولید بیشتر، مصرف كودهای شیمیایی را در واحد سطح افزایش داده اند. توهم افزایش عملكرد ناشی از مصرف هرچه بیشتر آب و كود شیمیایی در بعضی از مناطق كشور سبب استفاده بی رویه از منابع آب و كود شده به طوری كه تداوم این امر علاوه بر خسارت های مالی و تشدید عدم تعادل عناصر غذایی در خاك، خطرات جدی را در رابطه با آلودگی خاك و آب به وجود آورده است. متاسفانه به دلیل ارزانی نسبی كودهای شیمیایی و اختصاص یارانه به كودهای تك عنصره، تولیدكنندگان محصولات كشاورزی از مصرف مواد آلی غافل شده اند به طوری كه در حال حاضر افزودن مواد آلی به خاك كه علاوه بر بهبود شرایط فیزیكی و شیمیایی، آثار بسیار مثبتی نیز در امر تغذیه و افزایش حلالیت اكثر عناصر غذایی مورد نیاز گیاه دارد، از سوی كشاورزان به كنار گذاشته شده است. فقیر بودن خاك در اكثر مناطق ایران از نظر مواد آلی ریزمغذی و عدم استفاده از كودهای آلی طی سالیان طولانی باعث شده ساختمان خاك شرایط مناسبی برای رشد ریشه نداشته و افت عملكرد را به دنبال داشته باشد. با این حال همچنان كودهای اوره و فسفاته بدون توجه به نوع خاك و محصول مورد پرورش هر سال بیشتر از سال قبل مورد استفاده كشاورزان قرار می گیرد.


این در حالی است كه در برنامه توسعه كشاورزی ایران در سال 1400، قرار است تولیدات كشاورزی كشور از 57 میلیون تن به 160 میلیون تن ارتقا یابد و حدود دو میلیارد دلار ارز نیز از محل صادرات محصولات كشاورزی وارد كشور شود. بر اساس این برنامه، همچنین قرار است مصرف مواد آلی آنقدر در خاك های زراعی كشور رایج شود كه هیچ یك از خاك های زراعی كمتر از یك درصد مواد آلی نداشته باشند اما به نظر می رسد كه نیل به اهداف فوق با این نحو مدیریت آب و كود تقریبا غیرممكن باشد!

شمال ایران روی خط بحران:


متاسفانه در حال حاضر شمال ایران از مهم ترین و مستعدترین مناطق برای كشت برنج به شمار می رود، به طوری كه حدود 87 درصد برنج تولیدی كشور به دو استان شمالی یعنی مازندران و گیلان اختصاص دارد. از طرفی گیاه برنج گیاهی نیمه آبزی است و در شرایط غرقابی رشد می كند كه در چنین شرایطی، آبشویی و اتلاف كودهای شیمیایی هم بالااست.

به گفته كارشناسان در بین كودهای شیمیایی، كود اوره بالاترین میزان مصرف را در كشاورزی ایران دارد و در شمال كشور نیز این كود به میزان بالاو بدون توجه به تركیب خاك و طبق عادت و عرف كشاورزان وارد خاك می شود. كود اوره نیز پس از تجزیه به آمونیاك، آمونیوم، نیتریت و نیترات تبدیل می شود. آمونیاك درصورت گرم بودن هوا، راكد بودن آب در مزرعه و بالابودن PH خاك، متصاعد شده و از دسترس گیاه خارج می شود. نیتریت و نیترات نیز به دلیل دارا بودن بار منفی جذب رس های خاك نمی شود و شسته شده و به اعماق خاك و درنهایت سفره آب های زیرزمینی وارد می شود. بنابراین مقدار زیادی از كود اوره واردشده به خاك، تلف می شود و فقط به شكل آمونیوم و نیترات جذب گیاه خواهد شد كه راندمان جذب اوره توسط گیاه برنج 40 تا 60 درصد گزارش شده است.


بنابراین كود اوره كه هرساله به مقدار زیادی وارد خاك شالیزار یا مزارع سبزیجات می شود، به شكل نیترات و نیتریت وارد سفره های آب زیرزمینی شده و آب و خاك را آلوده و متعاقب آن گیاه اعم از برنج یا دیگر گیاهانی كه در شمال كشت می شوند را مسموم می كند. این گیاهان كه به مصرف انسان یا دام می رسند نیز در اثر جذب بیش از حد اوره به بدن انسان یا دام، سلامت آنها را به خطر می اندازند.


تحقیقات انجام شده نشان می دهد میزان آبشویی كود اوره در اكثر مناطق شمالی كشور بالابوده و باعث ایجاد آلودگی در آب ها و در نهایت تهدید سلامت مصرف كننده ها شده است. به طوری كه امروزه برخی سرطان ها از جمله سرطان دستگاه گوارش، سرطان كولون یا روده بزرگ، زخم معده و بیماری نقرس به بیماری رایج ساكنان استان های شمالی ایران تبدیل شده است كه علت اصلی آن نوشیدن آب های آلوده به نیترات و استفاده از محصولات كشاورزی ای است كه در تولید آنها مقادیر زیادی كودهای نیتراته استفاده شده است.


همچنین در یك مطالعه دیگر توسط كارشناسان غلظت نیترات در چاه های آب اطراف شالیزارهای بابل تعیین و مشاهده شد كه بین مقدار مصرف كودهای ازته و آلودگی آب های زیرزمینی به نیترات همبستگی مثبتی وجود دارد. با توجه به حد مجاز ازت نیتراتی كه به وسیله سازمان بهداشت جهانی 45 میلی گرم در لیتر است، (در آمریكا

این حد مجاز 10 میلی گرم در لیتر تعیین شده است) 25 درصد از چاه های نمونه برداری شده آب مشروب شهر بابل دارای غلظتی بیش از حد مجاز بودند. لذا پیشنهاد شده است از مصرف بیش از حد كودهای اوره خودداری و حتی المقدور از كودهای اوره با پوشش گوگرددار استفاده شود زیرا این كودها دیرتر تجزیه می شوند و كودهای اوره را به تدریج در آب یا خاك آزاد می كنند و در نتیجه مقدار بیشتری از این كودها جذب گیاه شده و مقدار خیلی كمی وارد آب های زیرزمینی می شود یا از كودهای سولفات آمونیوم برای جبران خاك هایی كه كمبود نیتروژن دارند استفاده شود زیرا میزان تلفات و آبشویی این كودها بسیار پایین تر از كودهای اوره است.

مصرف بیش از حد كودهای تك عنصره در ایران :


خاك ایران در اغلب مناطق كشور از نوع آهكی است و تحت چنین شرایطی حلالیت عناصر ریزمغذی به ویژه روی، آهن، منگنز و مس در آن كم است. تداوم بهره برداری از این خاك ها و فرسایش بیش از حد خاك علاوه بر اینكه موجب افت عملكرد می شود، غلظت این عناصر غذایی را در محصولات برداشت شده هم كاهش می دهد. در چنین شرایطی كه pH آب و خاك در نتیجه آهكی بودن خاك ایران عموما بالااست، كود اوره مصرفی در مزارع به راحتی به نیترات تبدیل می شود و در نتیجه فرصت برای جذب دیگر عناصر غذایی ضروری مانند روی، مس، آهن و منگنز به ویژه روی و آهن كه نقش مهمی در سنتز خون بدن انسان دارند، توسط گیاه كاهش می یابد.


در چنین مواردی كارشناسان توصیه می كنند كه كودهای سولفاته و حتی پودر گوگرد در مزارع برای كاهش pH خاك مصرف شوند. در این صورت تبدیل اوره به نیترات كمتر شده و آمونیوم حاصل از اوره جذب گیاه خصوصا برنج می شود و مصرف كود به یك پنجم كاهش می یابد و بهره وری محصول حفظ خواهد شد و ثانیا جذب عناصر ریزمغذی توسط گیاه افزایش خواهد یافت و از این طریق نیترات كمتر ولی عناصر ریزمغذی بیشتری از طریق گیاهی كه به مصرف انسان می رسد، وارد بدن می شود.



اثرات نامطلوب كود شیمیایی بر انسان :


كودهای شیمیایی و سموم دفع آفات به وسیله گیاهان جذب شده و در قسمت های خوراكی گیاه ذخیره می شود. آیا تابه حال میوه ای خورده اید كه مزه اش به نظرتان تلخ و غیرطبیعی باشد؟ آیا تا به حال شده است كه سیبی را گاز بزنید و بعد از خوردن طعم تلخ مواد شیمیایی را روی زبان تان حس كنید؟

مصرف بیش از حد كودهای شیمیایی در مزارع و باغها تهدیدی جدی علیه سلامت انسان است. به عنوان مثال كود اوره كه به علت ارزان بودن به مقدار زیادی مصرف می شود بعد از استفاده در محصولاتی مانند پیاز و سیب زمینی به نیترات تبدیل شده و در آن تجمع می یابد. نیترات یك ماده سرطان زا است و باعث سرطان دستگاه گوارش، ناهنجاری های عصبی و اختلال در سیستم غدد درون ریز و سیستم ایمنی بدن می شود. كود های فسفاته نیز پس از مصرف در گیاهانی مانند سیب زمینی سم كادمیوم تولید می كند كه كادمیوم نیز علاوه بر خاصیت سرطان زایی، باعث كوتاهی قد در كودكان و اختلال در كاركرد كلیه ها می شود.



اثرات نامطلوب كود شیمیایی بر كشاورزی و محیط زیست :


در نیمه دوم قرن بیستم كه توسعه مصرف كودهای شیمیایی موجب افزایش عملكرد محصولات كشاورزی شد، همزمان با این افزایش عملكرد، مشكلات ناشی از مصرف كودهای شیمیایی نیز افزایش یافت. در سال 1950 مصرف كودهای شیمیایی در جهان به 14 میلیون تن رسید اما در سال 2000 این مقدار به 141 میلیون تن افزایش یافت. در این مرحله در بعضی از كشورها، كشاورزان دریافتند كه استفاده بیش از اندازه كود موجب اشكال در جذب مواد مغذی می شود.

تا اینكه بعدها مصرف كود شیمیایی در ایالات متحده آمریكا، اروپای غربی، ژاپن و حتی كشور چین به سطح ثابتی رسید. اما هنوز مصرف كودشیمیایی در شبه قاره هند و آمریكای لاتین، سودآوری مناسبی دارد. اگرچه افزایش مصرف كودشیمیایی موجب شد تولید غله جهان از سال 1950 تا سال 2000 به بیش از 3 برابر افزایش یابد، متاسفانه امروزه دیگر از آن به عنوان معجزه تولید یاد نمی شود. چون اگر مصرف آن بیش از نیاز خاك باشد طبعا مواد مغذی اضافی از طریق آب های مازاد بر نیاز به سفره های آبی زیرزمین و یا رودخانه ها و درنهایت به دریاها می ریزند.


جلبك های دریایی با مصرف این مواد مغذی به سرعت رشد می كنند و هنگام تجزیه و متلاشی شدن همه اكسیژن موجود در آب های اطراف را مصرف می كنند، در نتیجه مناطق مرده وسیعی در اطراف خود به وجود می آورند كه در آن هیچ موجود زنده دریایی قادر به ادامه حیات نیست؛ مثل منطقه مرده ای كه در خلیج مكزیك به وجود آمد و همچنین سقوط سفره های زیرزمینی آبی در هندوستان. به عبارتی بازده تولیدمواد غذایی با روش های نادرست روی زمین به قیمت از بین رفتن بخش زیادی از تولیدات اقیانوسی می شود. یعنی محیط زیست آبزیان هم آسیب فراوانی می بیند.


در اروپای غربی تجمع كودهای نیتراته در آب های زیرزمینی موجب شد اتحادیه اروپا مقرراتی را برای محدود كردن مصرف كودهای شیمیایی وضع كند. دركشور دانمارك كشاورزان موظف شدند برای كاربرد كودهای ازته گزارش سالانه به منظور ایجاد موازنه بین میزان درخواستی و میزان نیاز محصولات كشاورزی به دولت ارائه كنند. اگر در گزارش نشان از گریز ازت زمین ها به سوی آب های زیرزمینی باشد، در آن صورت كشاورزان جریمه می شوند. در این رابطه مسوولان ایالت آیووای آمریكا كه از وجود ازت در آب های زیرزمینی نگران شدند، بر مصرف كودهای شیمیایی مالیات وضع كردند تا كشاورزان را از مصرف بیش از حد بازدارند.


مصرف بی رویه كودهای شیمیایی، گذشته از هزینه گزافی كه بر كشاورز تحمیل می كند، اثرات زیانباری را نیز در پی دارد. از جمله:


- مسمومیت ناشی از استفاده زیاد از این عنصر كه در اثر جذب بیش از حد آن اتفاق می افتد و باعث بالارفتن غلظت این عنصر در بافت های گیاهی و به هم خوردن تعادل عناصر غذایی می شود


- كاهش كمیت و كیفیت محصول


- تجمع بور، كادمیوم و سایر فلزات سنگین در گیاه


- كاهش جذب مس، آهن و سایر ریز مغذی ها توسط ریشه


- تخریب ساختمان خاك


آلودگی آب ها به فسفر بالاو عناصر سنگین فوق، تجمع و سپس انتقال زیاد فسفر از طریق آب های روان به منابع آبی راكد مانند مرداب ها و دریاچه ها باعث افزایش رشد جلبك ها و خزه ها و در نتیجه به هم خوردن نسبت موجودات زنده در این آب ها می شود. این پدیده یكی از دلایل مهم كاهش جمعیت و حتی مرگ و میر آبزیان به ویژه در نواحی شمالی ایران از جمله تالاب بین المللی انزلی، روخانه سفیدرود و زرجوب و... است.
این درحالی است كه كود های زیستی فسفاته علاوه بر صرفه جویی و كاهش مصرف كود شیمیایی فسفاته، باعث جذب بیشتر فسفر توسط گیاهان و در نتیجه افزایش رشد آن شده و مقاومت گیاه به بیماری را افزایش می دهد. علاوه بر آن مصرف این نسل از كودها باعث كاهش آلودگی های زیست محیطی می شود.

كود زیستی فسفاته بارور-2 جایگزین مناسبی برای كودهای شیمیایی فسفاته به شمار می رود كاهش 50 درصدی مصرف كودهای شیمیایی فسفاته نه تنها باعث صرفه جویی اقتصادی می شود، بلكه این كاهش مصرف از آلودگی خاك ها و آب های كشور به تجمع بیش از حد فسفر و عناصر سنگین نظیر كادمیوم و بور می كاهد. كاهش هزینه های حمل و نقل نیز از ویژگی های دیگر كود زیستی فسفاته بارور-2 است زیرا 100 گرم آن به طور متوسط معادل 100 كیلو گرم كود شیمیایی كارآیی دارد.

چرا دولت از تولیدكنندگان حمایت نمی كند؟


در حال حاضر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی برنامه های زیادی را برای غنی سازی برخی اقلام غذایی از جمله آرد گندم در دست اجرا دارد. اجرای چنین برنامه هایی كه تماما ناشی از بروز برخی بیماری ها در افراد است قبل از هر چیز به كیفیت نامرغوب محصولات كشاورزی در كشور برمی گردد، به طوری كه تقریبا اغلب تولیدات زراعی و باغی ایران با كمبود عناصر ریزمغذی مثل پتاسیم، آهن، روی، منگنز و... مواجه هستند كه اگر در فرآیند تولید به جای مصرف این همه كود نیتراته و فسفاته كه تنها میزان تولید را بالامی برد از كودهای آلی هم استفاده شود نه تنها مشكل كمبود عناصر مورد نیاز بدن در محصولات از بین خواهد رفت، بلكه از بروز بسیاری از بیماری های ناشی از افزایش مصرف كودهای نیتراته نیز جلوگیری خواهد شد. از سوی دیگر به طور قابل ملاحظه ای آلودگی آب و خاك نیز كاهش خواهد یافت.


با این حال متاسفانه میزان تولید و مصرف كودهای كامل حاوی مواد ریزمغذی در ایران بسیار ناچیز است به طوری كه تنها 10 درصد از كود مصرفی كشور را كودهای كامل تشكیل می دهند، با این حال نزدیك به 300 كارخانه در كشور به امر تولید این كودها مشغول هستند اما پرداخت یارانه به كودهای تك عنصره توسط دولت و یارانه برای واردات كودهای شیمیایی از خارج كشور همین معدود واحد ها را هم در معرض تعطیلی قرار داده است به طوری كه امروز نیمی از این واحدها در تعطیلی به سر می برند.


این همه در شرایطی اتفاق می افتد كه سال ها است در بسیاری از كشورهای پیشرفته مصرف كودهای تك عنصری همچون فسفات و اوره، كاهش یافته و 80 درصد مصرف كود شیمیایی به سمت كودهای كامل با فرمول متناسب هر منطقه كه با ریزمغذی های مورد نیاز انسان و گیاه از قبیل روی، آهن و منیزیم غنی شده، هدایت شده است.


ناگفته نماند كه در ایران نیز از 12-10 سال قبل وزارت كشاورزی متعهد شد مطالعات وسیعی را روی خاك های كشاورزی مناطق مختلف به عمل آورد و با توجه به كمبود و نیاز خاك، فرمول مناسب همان منطقه را ارائه دهد و دستور تولید انواع كودهای كامل متناسب را به كارخانه های تولیدكننده كود كامل صادر كند؛ با هدف اینكه هر سال مقدار بیشتری كود كامل جایگزین كودهای تك عنصری شود. اما متاسفانه وزارت كشاورزی به این وظیفه خود عمل نكرد و در تمام این سال ها تمام تلاش خود را تنها به خرید كود تك عنصری و توزیع یارانه ای آن معطوف كرد و دریغ از ذره ای اراده برای شناسایی و تجزیه خاك های زراعی كشور و تشخیص اینكه هر نوع خاك از منطقه وسیع ایران چه نوع کودی وبرای چه محصولی نیاز دارد.