بازار قیصریه لارستان

[وحید 0319]

بازار قیصریه لارستان (http://iran-architect.com/?p=103)


بازار قیصریه لارستان نمونه های موردی بازار قیصریه لارستان : با توجه به محل قرارگیری لارستان در جنوب کشور و همچنین با سابقه ی طولانی تاریخی اش (نزدیک به یه هزار سال) مرکز آن یعنی شهر قدیم لار ، از موقعیت خاص جغرافیایی ، چه به لحاظ موقعیت ریاضی و نسبی و چه به جهت مسائل سیاسی و اقتصادی برخوردار بوده است. از این رو کارکرد و نقش این این شهر نه تنها در چارچوب مناسبات با حومه ی روستایی خود قرار داشته ، بلکه در رابطه با حوزه ی نفوذ گسترده اش ، توانسته بود تا مبادلات تجاری ، اقتصادی و حتی سیاسی خود را از بصره تا سواحل غربی هندوستان گسترش دهد.
ذکر منبع الزامی است(ایران آرشیتکت)

به همین علت ، بازار که قلب شهرهای سنتی شرق اسلامی را تشکیل می داده، در شکل گیری بافت کالبدی شهر قدیم لار نیز نقشی حساس را به عهده داشته است؛ به طوری که تا آغاز هزاره ی دوم هجری ، که همزمان با به قدرت رسیدن ساسله ی صفویه به ویژه حکومت شاه عباس است، شهر پادشاه نشین “دار الامان” لاردرمرکز خودسه عنصرمهم یعنی میدان عمومی، قصری امرکزحکمرانی شاه و بالاخره بازار مشهور به قیصریه راجای داده بود. قرار گرفتن قصر در مقابل بازار، در این ترکیب فضایی ، می تواند گویای پیوند ما بین حکومت و تجارت باشد. این بازار که به شکل صلیبی ساخته شده ، شکل و طرح خود را حداقل در چهارصد سال اخیر حفظ کرده است. برخی معتقدند که سابقه ی تاریخی بازار لار به قبل از اسلام می رسد و برخی دیگر ساخت آن را به صدر اسلام نسبت می دهند؛ اما قدر مسلم این بازار پیش از قدرت یافتن صفویه وجود داشته است و در زمان شاه عباس (حدود سال ۱۰۱۵ ه.ق)، تعمیری بنیادین شده است. طرح و ساخت بازار قیصریه لار چنان زیبا بوده است که مورد توجه دیگر حکمرانان فلات بزرگ ایران و نیز تجار خارجی عصر صفویه و حتی بعد از آن قرار گرفته است. به احتمال زیاد سبک معماری بازار لار بر ساخت بازار چیت ساز های اصفهان ، حتی بازار بخارا و نیز بر بازار وکیل شیراز اثر گذاشته باشد. از جمله موارد جالب توجه در طراحی بازار لار ، جهت محور ها یا راسته های (در این مورد بعدا توضیح خواهیم داد) آن است که می تواند متاثر از شرایط محیط طبیعی ، به خصوص گرمی هوای ناحیه ی لارستان و جهت باد و شاید هم جهات مقدس مذهبی چون قبله ی مسلمانان (قدس و مکه) باشد. جای شکی نیست که اعداد مقدس ۴ ، ۷ ، ۸ ، ۱۲ و ۱۴ در تعیین تعداد مغازه های هر یک از فضاهای بازار (فضای مرکزی ، غلام گردش ها و راسته ها) بی تاثیر نبوده است؛ از این رو ذهن ما را به خصوص در مورد تعداد مغازه های راسته ها ، به هنگام بازسازی آن در سای۱۰۱۵ ه.ق به اسلام و مذهب تشیع نزدیک می کند؛ در حالی که ترکیب فضای مرکزی و غلام گردش ها احتمالا متاثر زا بینش و ادراکات فرهنگی ، علمی یا به بیان کلی تر جهان بینی مردمان ایران زمین پیش از اسلام ، و در ارتباط با فرهنگ غنی مشرق زمین به ویژه بین النهرین است. به علت زلزله خیز بودن لارستان و همچنین شرایط اقتصادی و سیاسی ، بازار لار چندین مرتبه ی دیگر تعمیر شده که یکی از مهمترین آنها مربوط به عهد ناصرایدین شاه قاجار ، در طول حکمرانی بیگلربیگی لارستان ، فتحعلی خان گراشی است که در سال ۱۳۰۱ ه.ق به اتمام رسید وی با بازسازی بازار و میدان عمومی و تغییر در کاربری برخی از فضاهای جنوبی و اطراف میدان و همچنین تکیه بر اعمال قدرت در چارچوب نظام زورمداری توانست تا مالکیت این فضاها را در اختیار خود در آورد. (همان کتاب ص ۷۴و۷۵) بازار لار نه تنها در مقام هسته ی مرکزی این شهر ، بلکه به منزله ی مرکز تجارت بخش وسیعی از خطه ی جنوب ایران و نیز بندرگاه های سواحل شمالی خلیج فارس و فلات مرکزی از منزلتی خاص برخوردار بود. (همان کتاب ص۳۰) با توجه به نقشه ی طراحی شده (نقشه شماره ۶) از موقعیت آثار باستانی شهر قدیم لار و نیز عکس های هوایی و ماهواره ای (نقشه شماره ۷) ، در می یابیم که محور اصلی و طویل بازار –که در ضمن از هر جهت مهم ترین راسته ی آن به شمار می رود ، بر ضلع شمالی میدان عمود نیست. از این رو محور اصلی ساختمان بازار از شمال جغرافیایی پیروی نکرده است بلکه با زاویه ای حدود E47N درجه نسبت به آن در جهت شمال شرق-جنوب غزب ساخته شده است. (نقشه شماره ۵) (همان کتاب ص۳۸) از نمونه های بارز بازار قیصریه می توان قیصریه ی اصفهان را نام برد.جالب این است که بازار اصفهان نیز در ضلع شمالی میدان نقش جهان رار دارد اما راسته ی اصلی آن عمود بر ضلع شمال و کوچک میدان است و مجموعه ی میدان و بازار با ۱۳ درجه انحراف از شمال جغرافیایی در جهت غرب E13N طراحی و ساخته شده اند. می توان تشابهات فراوانی را میان بازار چهارسو(چیت سازها)ی اصفهان و بازار لار از نظر سبک معماری مشاهده کرد . نکته ی مهم این است که بازار چهارسوی اصفهان خود جزءی از کل مجموعه ی بازار این شهر به شمار می آید در حالی که بازار لار به تنهایی یک جموعه ی کاملا نفیس و منحصر به فرد را تشکیل می دهد و کاروانسرا ها و تیمچه ها و سراها یا راسته های بی نظم را در داخل یا در مجاورت بلافصل خود-با راهی از درون بازار به آنها- جای نداده است. این امر از یک سازماندهی فضایی با برنامه ریزی و طراحی دقیق در شهر لار گواهی می دهد. همچنین به نظر می رسد نقش مهم مالکیت خصوصی و به ویژه فردی ، بر تمتمی این بازار بی تاثیر نبوده است. از سوی دیگر مکان بازار در داخل شهر ، نشان قرار گیری و رشد آن در امتداد دروازه ها و راه های ارتباطی و حتی گذرگاه های عمده ی شهری که الگوی بسیاری از شهرهای سنتی این قلمرو فرهنگی است ، نیست. با این حال پیوند فضایی عناصری مانند : میدان ، کاروانسرا ، مقر حکومتی و … با بازار در طراحی شهر قدیم و سنتی لار به چشم می خورد. بدین ترتیب که میدان ، فضای بسته ای را تشکیل می داده که فقط از طریق چهار دروازه به گذرگاه های عمده ی شهر ارتباط داشته است.در گوشه ی جنوبی ضلع غربی یک دروازه و تقریبا در سط ضلع شرقی دروازه ی دیگری قرار داشته است و دو دروازه ی دیگر در ضلع شمالی و در دو سوی در بازار قرار داشته اند.دروازه ی ضلع شرقی (دروازه ی محله ی نو) حدود نیم قرن پیش بر اثر احداث خیابان از بین رفته است اما سه دروازه ی دیگر هنوز پابرجا هستند. گفتنی است که این دروازه ها نقاط ارتباطی شهر با خارج از آن نبوده و در حصار قرار نداشته اندو نیز فاقد کارکرد “دروازه ی شهری” بودند بلکه مرکز بخش تجاری را به محلات مسکونی و گذر های اصلی شهر –که محل عبور کاروان ها نبر بودند- مرتبط می شاختند. به بیان دیگر ، این فضا را از دیگر فضاهای شهری جدا می کردند و به آن امنیت بیشتری می بخشیدند.
دروازه های یاد شده و دو کاروانسرا و چهار راسته ی بازار ، درهای قطور و محکم چوبی داشتند ، که شب هنگام و نیز در ایام تعطیل بسته می شدند، هنوز هم پابرجاست.
از سه در دیگر بازار دو در به دو گذر اصلی که با پیچ و خم هایی به دو دروازه ی ضلع شمالی راه می یابند ، باز می شوند و در سوم – در شمال غربی- به گذری(گذر آبفروشان) که دو گذر مذکور را به یکدیگر ارتباط می دهد ، راه پیدا می کند .(نقشه شماره ۵) بدین ترتیب این مجموعه تقریبا تمامی کارکرد های عمده و عناصر شهری – با استثناء کارکرد مسکونی و کارکرد مذهبی- را در بر گرفته است. با توجه به این که در اطراف میدان عمومی نیز مغازه های زیادی در یکصد سال پیش بنا شده اند که هنوز هم به فعالیت اقتصادی خود ادامه می دهند ، می توان گفت که مهم ترین کارکرد این فضا یا هسته ی مرکزی شهر – حداقل در یک قرن اخیر- عمدتا اقتصادی بوده که بازار رکن اساسی آن را تشکیل می داده است. (همان کتاب ص۴۱و۴۲)
معماری و بافت کالبدی بازار:
اولین کسی که از معماری لار سخن گفته است شخصی به نام “گارسی سیلوا فیگوئروا” است. وی که در سال ۱۰۲۶ ه.ق به ایران آمد بازار لار را چنین توصیف می کند :

این بازار از خارج یک مکعب کامل است. دیوارهای بسیار بلند دارد که از سنگ تراش بسیار سخت ساخته شده و مساحت هر یک به یکصد و پنجاه پای مربع می رسد. در هر پهلوی ساختمان دری بزرگ هست بطوری که از به هم رسیدن چهار بازار بزرگ، چهار سوقی پدید می آید که از درون آن می توان هر چهار در بزرگ را مشاهده کرد. روی این چهار سوق گنبدی بسیار بلند ساخته اند با پنجره هایی گرداگرد آن که نور از آنها به مقر اطراف درون گنبد می تابد. بدین گنبد چهار سقف یا طاق از سنگ سفید پیوسته است که هر یک از چهار بازار بزرگ را می پوشانند. زیر این طاق های منافذی تعبیه شده است، بی آن که نور آفتاب یا بارش باران موجب زحمت شود، تمامی بنا را روشن می کند. کف عمارت با سنگ های مربع شکل بسیار صیقلی از همان جنس، که کل بنا با آن ساخته شده است فرش گردیده. چهار مربع کوچک دیگر که این بازار بزرگ را بوجود می آورند، چهار سوق های کوچک دیگری هستند که هر کدام بر روی خود گنبدی دارند با پنجره های همچون گنبد بزرگ، زیر هر یک از طاق های پیوسته این گنبدها نیز چهار بازار چه است چنانکه در این بنای بزرگ مجموعاً بیست بازار و بازارچه، یعنی چهار بازار بزرگ که به چهار در بزرگ ختم می شود و شانزده بازار کوچک تر به بازارهای بزرگ راه می یابند، وجود دارد. در دکان های اطراف بازارها همه نوع کالاهای تجاری به فروش می رسد. عرض بازارهایی که که به چهار سوق یزرگ می پیوندند ، بیست و پهنای آنها که که به چهار سوق های کوچک ختم می گردند ، پانزده تا شانزده پاست.برای نظافت این بازارها به طور دائم می کوشندو به هیچکس حتی حاکم شهر نیز اجازه نمی دهند سواره وارد بازار شود. در یک کلام ساختمان این بازار به قدری مجلل است که می تواند رونق بخش زیباترین شهر های جهان باشد ؛ که شهر لار در شمار متوسطین آنها نیز قرار نمی گیرد. (همان کتاب ص ۵۲و۵۳)
قیصریه لار در عصر حاضر :
امروزه سطح کف بازار نسبت به میدان و نیز گذرگاههای اطراف سایر راسته ها حدود ۱٫۸ تا ۲ متر پایین تر است.
علل پایین بودن کف بازار را چنین می توان تصور کرد:
برای خنک تر شدن نسبی فضا (با توجه به اقلیم گرم و خشک لارستان)
طراح بازار از زلزله خیز بودن منطقه آگاهی داشته و بدین ترتیب کوشیده تا مقاومت یاختمان در برابر زمین لرزه بیشتر شود
شاید قدمت بسیار زیاد بازار و خراب شدن بناهای اطراف سبب بالا آمدن معابر و میدان نسبت به کف اولیه و اصلی بازار شده باشد.
و نهایتا شاید دخالت داشتن سه عامل بالا با هم
ارتباط راسته ها با میدان و گذرها از طریق ۵ الی ۶ پله برقرار می شود. در دو سوی راسته ها نیز مغازه ها کاملاً منظم و قرینه قرار گرفته اند. کف مغازه ها به شکل سنتی حدود ۶۰ سانتی متر از کف بازار بلند تر است و جلوی هر مغازه یک سکو به پهنای ۵۰ و ارتفاع ۶۰ سانتی متر وجود داشته است. در انتهای راسته ها یک فضای مربع شکل است که دور فضای مرکزی یا اصلی بازار قرار دارد و سپس فضای مرکزی که هشت ضلعی است در میان بازار قرار دارد. بدین ترتیب می توان بازار لار با به سه فضا، تقسیم کرد:
فضای مرکزی: این قسمت از یک ۸ ضلعی کاملاً منظم با سقف گنبدی ساخته شده به همان شکل ساخته شده است. ارتفاع سقف از کف بازار حدود ۱۸ متر تخمین زده شده است.
غلام گردش ها: گذرهایی که به فضای مرکزی و راسته ها راه دارند و دور تا دور فضای مرکزی را در بر می گیرند، که به آنها غلام گردان یا تیمچه نیز می گویند.

راسته ها : بازار دارای ۴ گذر عمود بر هم است که شکل صلیبی آن را می سازند.
(همان کتاب ص۵۵)

نظم در تراش و ترکیب قرارگیری سنگ ها که جلوة خاصی به فضای مرکزی بخشیده، نه تنها در سقف گنبد هشت گوش و سقف مغازه ها دیده می شود، بلکه تمامی ستون های سنگی نیز از این زیبایی برخوردار هستند. همچنین در قسمت های گچ کاری شده اثر نقاشی های دلپذیر کمابیش وجود دارد. (همان کتاب ص ۵۹و۶۰و۶۱)
در گنبد هشتی فضای مرکزی هشت بیت شعر با خط نستعلیق زیبا و سیاه رنگ روی سنگ حکاکی شده است. آغاز مصرع اول ابیات در سر ضلع جنوب شرقی(راسته ی میدان) قرار دارد.متن آن اشعار در زیر امده است :


شکرخدای که باز به تایید کردگار ********** در عهد پادشاه جهان سایه ی خدای
عباس شاه آن که ز خاک درش مدام ********** کسب سعادت ابدی می کند همای
از یمن عدل خان زمان آن که از کفش********** خجلت برد محیط چو گیرد ره سخای
ویران سرای لار به سعی وزیر دهر **********دستور بحر خاطر و دارای مهر و رای
قبر علی بیگ آن که ز آیینه ی دلش ********** در غیرت ابد شده جام جهان نمای
معمور شد چنان که نمانده است جغد را********** در وی زبهر ساختنش آشیانه جای
از قیصریه که هوای فضای او**********در وی نسیم باغ بهشت است غم زدای
تاریخش از خرد طلبیدم جواب گفت********** “دارالامان” لار شد احیا از این بنای

حوض را به احتمال زیاد برای زیبایی، تعدیل در خشکی هوا و نیز استفاده از آب آن ساخته بودند. مهمتر آنکه آب مایة حیات و روح بخش است و در معماری سنتی ایران همواره بدان توجه می شده است.
در هر یک از هشت گوش بزرگ فضای مرکزی، یک ستون سنگی به ابعاد ۵/۱*۵/۱ متر وجود دارد یعنی جمعاً هشت ستون سنگی باز سقف را حمل می کنند. ستون های حمال به گونه ای ساخته شده اند که زاویة هر دو ضلع از هشت ضلعی درست در وسط آنها قرار می گیرد. طول هر یک از اضلاع هشت ضلعی داخل فضای مرکزی حدود ۵/۵ متر است که از آن مقدار ۴۰/۴ متر دهانة عبوری به طرف راسته ها و غلام گردش ها را تشکیل می دهد. در وسط فضای مرکزی نیز حوض هشت گوش وسط سقف قرار داشته که اکنون اثری از آن نیست.
به فضایی از بازار گفته می شود که محل برخورد دو راستة اصلی یا انشعاب چهار بازار یا راسته از آن باشد. وجود یک فضای مرکزی با گنبدی مرتفع تر نسبت به راسته های بازار منتهی به آن، از ویژگی های معماری بازار در شرق اسلامی است. در بازارهای سنتی مسقف، معمول بوده است که در تقاطع دو راسته با یک راستة بازار که به یک مسجد یا مدرسه منتهی می شود، گنبدی برای نشان دادن موقعیت برجسته آن مکان در بازار ساخته می شد، و نیز تأکید خاص به جلوه بخشیدن این مکان ها از نظر معماری، طراحی فضایی- کالبدی و نیز زیبایی رنگ ها و… صورت می گرفت که در ایران به آن چهار سو گفته و گاه نیز از مفهوم واژة (تیم) در بیان آنها استفاده می شود.