حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى

[AvAstiN]

ولادت‏

حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى ، سحرگاه سيزدهم رجب 1344 ه ق، مقارن با سالروز ميلاد اميرالمؤمنين‏عليه السلام و برابر با 8 بهمن 1304 ه ش در شهر اردبيل ، در خانواده‏اى روحانى وتهى‏دست متولد شدند . پدر ايشان روحانى بزرگوار مرحوم سيد عبدالرحيم و مادرشان، زنى پارسا مرحومه سيده خديجه بود كه پيش از آن صاحب هشت فرزند دختر شده بودند . ايشان كه آخرين و تنها فرزند ذكور خانواده بودند ، در سال 1346 ه ق ، در دو سالگى مادر خود را در اثر بيمارى حصبه از دست داده و تحت مراقبت خواهرانشان قرار گرفتند . يكى از خاطرات ايشان از دوران كودكى ، مربوط به خوابى است كه در آن سنين ديده بودند . خود ايشان در اين باره مى‏فرمايند: «در كودكى بسيار مشتاق زيارت امام زمان‏عليه السلام بودم و از اين رو ، تمامى اعمالى را كه در كتابها جهت ملاقات ولى عصرعليه السلام ذكر شده بود ، انجام مى‏دادم و سعى مى‏كردم كه حتى مستحبات را نيز ترك نكنم ؛ تا اينكه شبى آن حضرت را در خواب ديدم و مانند كودكى كه خود را به پدرش مى‏چسباند ، دامن ايشان را گرفتم و خود را به پاهاى مبارك آن حضرت انداختم و از آن بزرگوار خواستم چيزى به من عطا فرمايند . آن حضرت نيز انگشترى فيروزه‏اى را از انگشت مباركشان خارج فرموده و در انگشت من كردند . وقتى اين خواب را براى پدرم تعريف كردم ، به من گفتند كه از اين پس براى تو هيچ نگرانى ندارم چون زير سايه الطاف امام زمان‏عليه السلام خواهى بود» . وضعيت اقتصادى ، مذهبى و سياسى خانواده‏ پدر معظم له كه يك روحانى متعصب و به شدت مذهبى و مقيد بود ، مى‏خواست افراد خانواده را معتقد، عارف و عامل به مذهب تربيت نمايد و در اين خصوص بسيار اصرار مى‏ورزيد . آن روزگار مقارن با ايام سلطنت رضاپهلوى در ايران بود و او به پيروى از اربابان انگليسى‏اش ، هر روز سياست جديدى را با زور و تهديد اعمال مى‏نمود . روزى تحت عنوان اتحاد شكل ، لباس و كلاه مردم را تغيير مى‏داد و روز ديگر با اعلام كشف حجاب غائله‏اى را بر پا مى‏نمود . زمانى مراسم عزادارى و روضه‏خوانى و مجالس وعظ و خطابه را منع مى‏كرد و زمانى ديگر با ممنوع كردن استفاده از لباس روحانيت ، علماء و روحانيون را تحت فشار قرار مى‏داد . در مقابل اين اعمال ، بعضى از روحانيون خانه نشين شده سياست صبر و انتظار را در پيش گرفتند و جمعى با تغيير وضع و لباس ، از سلك روحانيت خارج شده شغل ديگرى اختيار كردند . گروهى ديگر كه چندان اندك نيز نبودند ، تسليم نشده مقاومت كردند و با تحمل فشار و سختى‏هاى فراوان ، گاه مخفى و گاه علنى به مبارزه برخاستند . مرحوم ميرعبدالرحيم از زمره اين افراد بود . وى همه مظاهر سلطنت پهلوى را نادرست ، خلاف شرع و حرام مى‏دانست . اين طرز فكر ، همراه با وضعيت سياسى و اجتماعى آن روز ايران ، باعث شده بود كه او تحت فشار مضاعف قرار بگيرد ، بطورى كه گاهى مجبور مى‏شد به مدت چندين ماه در منزل بماند و تنها براى رفع حوائج ضرورى به ناچار با استفاده از تاريكى شب با دلهره و اضطراب از خانه خارج شده و به سرعت به منزل بازگردد . اوضاع آن ايام چنان دهشت زا و خفقان آور بود كه به غير از معدودى از آشنايان و دوستان ، كسى جرأت نمى‏كرد به خانه ايشان رفت و آمد نمايد . نتيجه قهرى اين پيش‏آمدها ، فقر وتهى‏دستى روزافزون خانواده بود ، به طورى كه بسيارى از روزها و شبها را همه افراد خانواده گرسنه و بى‏غذا مى‏گذراندند . در شهريور 1320 ، با هجوم متفقين به ايران و ورود روسها به آذربايجان و فرار رضاپهلوى از ايران ، هر چند كه اوضاع اجتماعى ايران آشفته شد ، اما مردم از فشار حكومت رهايى يافتند و محدوديتهايى كه در مورد روحانيون اعمال مى‏شد ، كاهش يافت و در نتيجه تسهيلاتى براى رفت و آمد آزادانه براى اين خانواده فراهم گرديد .

[AvAstiN]

شروع تحصيل و آغاز طلبگى‏

حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى تحصيلات خود را در اوان كودكى و در سن شش سالگى با ورود به مكتب خانه آغاز كردند و قرآن كريم را فرا گرفته آنگاه كتابهايى چون رساله عمليه ، گلستان ، تنبيه الغافلين ، نصاب الصبيان ، گلزار بهار ، ابواب الجنان ، مجالس المتقين ، تاريخ معجم ، درّه نادرى ، تاريخ وصاف ، حساب فارسى و برخى كتب ديگر را نزد معلمان خود آموختند . در سال 1318 ه ش فراگيرى دروس عربى را آغاز كرده و در سال 1319 ه ش به قصد ادامه تحصيل در دروس حوزوى ، وارد مدرسه علميه ملاابراهيم در شهرستان اردبيل شدند . در آن زمان در اردبيل سه مدرسه علوم دينى به نامهاى مدرسه ميرزا على‏اكبر ، مدرسه صالحيه ، و مدرسه ملاابراهيم وجود داشت كه اولى تبديل به دبستان و دومى محل استقرار مهاجرين ايرانى قفقاز شده بود و تنها مدرسه ملاابراهيم جهت تحصيل طلبه‏ها باقى مانده بود . در آن ايام رغبتى براى خواندن دروس حوزوى وجود نداشت به نحوى كه اين مدرسه تنها داراى چهار طلبه بود . در چنين شرائط سختى ، ايشان طلبگى را آغاز نموده و دروس جامع المقدمات ، سيوطى ، جامى ، مطول ، حاشيه ملاعبدا... ، شمسيه ، معالم و شرايع را تا سال 1322 ه ش درهمان مدرسه به اتمام رساندند . پس از ورود متفقين به ايران ، مردم از آزار واذيت دولت رهايى يافتند و در پى آن رغبت جوانان به دروس حوزوى افزايش يافت . لذا تعدادى طلبه جوان جهت تحصيل در دروس حوزوى وارد مدرسه ملاابراهيم شدند . ورود اين طلاب جوان و نشاط و جديت آنان باعث گرديد معظم له تدريس دروس مقدماتى علوم حوزوى يعنى صرف، نحو و منطق را آغاز نمايند. افزون بر آن در همان زمان به منظور جبران خلأ فرهنگى ناشى از بيست سال ديكتاتورى رضاخانى ، اقدام به برپايى مجالس وعظ و خطابه و سخنرانى در شهرستان اردبيل و مناطق اطراف آن نيز نمودند .

[AvAstiN]

هجرت به قم‏

حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى در رمضان‏المبارك 1322 ه ش تصميم گرفتند به شهر مقدس قم مهاجرت نموده تحصيلات عاليه را در آن شهر مقدس ادامه دهند و در آخر همان ماه از اردبيل خارج و در نهم شوال وارد شهر مقدس قم شدند و در يكى از حجرات فيضيه رحل اقامت افكندند . مدت اقامت ايشان در شهر مقدس قم ، سه سال و اندى به طول انجاميد كه در اين مدت لمعتين ، رسائل ، مكاسب ، كفايتين ، مباحثى از درس خارج اصول و بحثهايى از تفسير قرآن و فلسفه را فراگرفته همزمان به تدريس معالم ، لمعتين و قوانين مشغول شدند . معظم له در اين مدت از محضر اساتيد بزرگوارى استفاده برده و كسب دانش نمودند؛ از جمله مقدارى از مكاسب و جلد اول كفايه را نزد آيت ا... العظمى‏ سيد محمّد رضا گلپايگانى ، بيع مكاسب و جلد دوم كفايه و شرح هدايه ميبدى را نزد آيت ا... العظمى‏ حاج سيد احمد خونسارى ، رسائل را نزد آيت ا... حاج شيخ مرتضى حائرى و آيت ا... سلطانى ، منظومه را نزد آيت ا... حاج ميرزا مهدى مازندرانى و اسفار را نزد آيت ا... سيد محمد حسين طباطبائى‏قدس سرهم ، به تحصيل پرداختند. افزون بر اين، معظم له هيچگاه از ترويج معارف دين غفلت نكرده در ايام تبليغ در مناطق مختلف ايران مجالس وعظ و خطابه تشكيل داده با سخنرانى‏هاى مذهبى خويش، شور و نشاط معنوى به جامعه تزريق مى‏كردند. در آن تاريخ زعامت حوزه علميه قم بر عهده آيات عظام مرحومين حجت كوه‏كمره‏اى ، سيد محمد تقى خونسارى و صدرالدين اصفهانى بود و امور مربوط به روحانيت شهر نيز توسط آيت ا... فيض ، آيت ا... كبير و آيت ا... روحانى‏قدس سرهم اداره مى‏شد . بزرگانى چون آيات عظام امام خمينى ، سيد محمد رضا گلپايگانى ، حاج شيخ محمد على عراقى (اراكى) و سيد محمد دامادقدس سرهم جزء شخصيتهاى روحانى طبقه دوم حوزه محسوب مى‏شدند و سطوح عالى دروس حوزوى را تدريس مى‏نمودند . در همان ايام ، برخى از فضلاء حوزه علميه قم تصميم گرفتند كه براى اعتلاء حوزه علميه ، مرحوم آيت ا... العظمى‏ بروجردى‏رحمه الله را به قم دعوت كنند . با فعاليت پى‏گير اين علماء ، ايشان به قم آمده با شروع تدريس، حوزه علميه را با نشاطتر، پر بارتر و پر جنب و جوش‏تر ساختند . در آن سالها به واسطه هجوم نيروهاى بيگانه به ايران ، وضعيت سياسى كشور و به تبع آن قم ، آشفته بود . از طرف ديگر ، به دليل حضور نيروهاى روسى در آذربايجان كه منجر به قطع كمكهاى ارسالى از طرف خانواده‏هاى آذرى شده بود ، طلاب آذرى در مضيقه شديد مالى قرار گرفته بودند . مقارن اين ايام ، حضرت آيت ا... العظمى‏ سيد ابوالحسن اصفهانى‏رحمه الله در نجف اشرف رحلت فرمودند كه فوت ايشان انعكاس عظيمى در جهان تشيع خصوصا در ايران داشت . حكومت وقت ايران با اهميت دادن به رحلت ايشان ، قصد داشت از يك طرف توده‏ايها و مخالفين خود را تضعيف نمايد و از طرف ديگر حتى الامكان مقدمات انتقال حوزه علميه از نجف به قم را فراهم نمايد تا شايد بتواند با استفاده از وجهه روحانيت ، ثبات سياسى كشور را تضمين نمايد . در راستاى همين اهداف ، محمدرضا پهلوى تلگراف تسليت رحلت مرحوم آيت ا... العظمى‏ اصفهانى‏رحمه الله را خطاب به آيت ا... العظمى‏ بروجردى‏رحمه الله ارسال كرد كه اين عمل نشان از قدرت روز افزون حوزه علميه در آن روزگار داشت ؛ هر چند بعدها رژيم پهلوى متوجه خطرات ناشى از چنين اشتباهاتى شد و تمامى توان خودرا به كار گرفت ولى هرگز نتوانست مانع محبوبيت و اقتدار روز افزون روحانيت و حوزه‏هاى علميه شود . با توجه به شخصيت بارز علمى مرحوم آيت ا... العظمى بروجردى‏رحمه الله از يك سو و سياست بى‏طرفى حكومت وقت از سوى ديگر، تلاش و كوشش فضلاء حوزه براى تثبيت و تعميق حوزه علميه قم موثر افتاد و علماء و روحانيون از هر طرف به قم رو آوردند و جنب و جوش فراوانى در حوزه آغاز شد . در همان ايام حوزه نجف آرامش سابق خود را حفظ كرده محيط علمى آرامى به شمار مى‏رفت . حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى كه آن روزها سخت تشنه تحصيل بودند و محيطى آرام و مناسب را براى تحصيل و تدريس جستجو مى‏كردند ، نجف را براى اين منظور مناسب‏تر تشخيص داده عزم سفر به آن ديار نمودند .

[AvAstiN]

‏مهاجرت به نجف اشرف‏

حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى به اتفاق سه نفر از فضلاى حوزه علميه قم تصميم گرفتند به نجف‏اشرف مهاجرت نمايند . با انصراف دو نفر از همراهان ، ايشان با نفر سوم يعنى مرحوم شيخ ابوالفضل حلالزاده اردبيلى در 16 آبان 1324 ه ش برابر با اول ذى‏الحجه 1364 ه ق، از قم حركت كردند . به دليل اينكه در آن زمان امكان مسافرت قانونى به عراق وجود نداشت و يا بسيار مشكل بود ، به ناچار به شكل مخفيانه توسط يك بَلَم از طريق خرمشهر واروندرود وارد شهر بصره در عراق شده با تحمل مشقات و سختيهاى فراوان كه شرح آن بسيار طولانى و در عين حال شنيدنى است ، از شهرهاى بصره ، عباسيه و ديوانيه عبور كرده با عنايت و لطف الهى كه مشكلات را بر آنها هموار مى‏كرد ، موفق شدند عصر روز هفتم ذى‏الحجه همان سال وارد مدرسه سيد در نجف‏اشرف شوند . ورود آنها به نجف اشرف مقارن با شب عرفه بود ، لذا دو همسفر پس از انجام مقدمات مستحبّه ، طبق سنت ديرين در حوزه علميه نجف اشرف ، همان شب عازم كربلا شده و دو روز بعد به نجف‏اشرف مراجعت و فراگيرى دروس حوزوى را آغاز نمودند . معظم له دوران اقامت خويش در نجف‏اشرف را بهترين ايام تحصيل خود مى‏دانند كه محيطى امن و آرام براى طلاب حاصل شده بود و محصلين غير از تحصيل و تدريس و تحقيق ، فعاليت ديگرى نداشتند . ايشان نيز با شور و شوق زائد الوصفى ، در دروس اساتيد بزرگ حوزه در آن روزگار حاضر شده ضمن خوشه چينى از خرمن آن بزرگان ، با علاقه مفرطى به تحقيق و تفحص پيرامون مسائل علمى مطرح در دروس حوزوى پرداخته و قسمتى از دروس آن اساتيد را نيز به رشته تحرير درآوردند .

[AvAstiN]

‏فعاليت علمى در نجف‏

حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى در مدت اقامت در نجف اشرف ، در اصول فقه مباحث قطع و ظن ، برائت و اشتغال و پاره‏اى از مباحث الفاظ و در فقه ، اعداد صلاة و اوقات ، قبله و لباس مصلى و مكان مصلى و خلل صلوة و شروط تا آخر مكاسب را نزد مرحوم آيت ا... العظمى‏ خوئى ، بحث طهارة را تا آخر وضو نزد مرحوم آيت ا... العظمى‏ حكيم ، مبحث اجتهاد و تقليد را نزد مرحوم آيت ا... العظمى‏ سيد عبدالهادى شيرازى ، اول كتاب بيع را نزد مرحوم آيت ا... العظمى‏ ميلانى ، بيع صبى را نزد مرحوم آيت ا... العظمى‏ شيخ محمد كاظم شيرازى ، مقدارى از عروة را نزد مرحوم آيت ا... العظمى‏ شيخ محمد كاظم آل‏ياسين و در فلسفه از اول طبيعيات تا آخر منظومه را نزد مرحوم صدراى بادكوبى تحصيل نموده همزمان دروس آيات عظام خوئى ، ميلانى و حكيم را نيز تقرير نمودند. مدت اقامت معظم‏له در نجف اشرف هر چند نستبا كوتاه بود و تنها قريب دو سال و اندى به طول انجاميد ، اما همين مدت كوتاه به دليل اينكه اساتيد آن روزگار حوزه نجف از اعاظم فقه و اصول قرون اخير شيعه بوده‏اند ، از نظر علمى براى ايشان بسيار پرثمر و ارزشمند بوده و دقتها و موشكافيهاى آن بزرگان در حوزه‏هاى فقه ، اصول و فلسفه ، تاثيرات شگرفى در شخصيت علمى معظم له گذاشت . مناسب است سخنى را از آيت ا... العظمى‏ خوئى‏رحمه الله در مورد حضور ايشان در نجف‏اشرف نقل كنيم. ايشان از حضور كوتاه مدت سه طلبه كه از قم به نجف‏اشرف رفته و پس از مدت كوتاهى بازگشته بودند ابراز تأسف نموده و فرمودند: «اى كاش اينها در نجف مانده و به قم باز نمى‏گشتند». يكى از اين سه تن، حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى بود.

[AvAstiN]

‏بازگشت به ايران‏

در آن تاريخ از نظر سياسى جو عراق به تدريج ناآرام و متشنج مى‏شد . مردم بر ضد هيئت حاكمه كه دست نشانده انگلستان بود ، شورش نموده خواهان سقوط آن بودند . شورش و آشوب اوج گرفت و در بغداد ، نجف و بعضى شهرهاى ديگر به خونريزى انجاميد . در نتيجه دولت صالح جابر سقوط كرد و مرحوم سيد محمد صدر تشكيل دولت داد . پس از چند صباحى دولت مرحوم صدر نيز سقوط كرد ونورى سعيد كه يكى ديگر از مهره‏هاى اجانب بود نخست وزير شد . در اين احوال نامه‏اى كه حاكى از بيمارى شديد پدر معظم له بود ، به دست ايشان رسيد و ايشان را پريشان حال ساخت . اوضاع نابسامان عراق و نگرانى ناشى از بيمارى پدر موجب گرديد معظم له ، عليرغم ميل باطنى ناچار به ترك عراق و عزيمت به ايران شوند . حضرت آيت ا... العظمى‏ موسوى اردبيلى پس از باگشت از عراق ، در سال 1327 ه ش وارد قم شده در مدرسه فيضيه اقامت گزيدند . ايشان هنگام مراجعت از عراق مصمم بودند در اسرع وقت به نجف بازگردند و با همين انگيزه ، از به همراه آوردن وسايل و اثاثيه موجودشان در نجف‏اشرف ، خوددارى كرده بودند . ولى تقدير بر خلاف اين بود و ديگر امكان مسافرت مجدد جهت تحصيل در عراق براى ايشان فراهم نشد . هنگامى كه به قم رسيدند ، با دريافت خبر سلامتى پدر ، براى اطلاع از وضع حوزه و كيفيت و كميت دروس ، چند ماهى در قم ماندند و در همين مدت در جلسات درس خارج فقه مرحوم آيت ا... العظمى‏ بروجردى ، فقه و اصول مرحوم آيت ا... داماد و فلسفه مرحوم علامه طباطبايى (منظومه) حاضر شدند ، تا اينكه در ماه رجب به اردبيل رفته با پدر بزرگوارشان ديدار كردند . پدر ايشان مايل بود بقيه عمر خود را در نجف يا قم اقامت نمايد و چون رفتن به نجف با خانواده ممكن نبود ، به اتفاق به قم رفته منزل كوچك و محقرى تهيه كردند و در آنجا مشغول تدريس و تحصيل شدند . ادامه اقامت در قم براى پدر معظم له به دليل شرائط سخت زندگى مقدور نشد ؛ لذا به اردبيل بازگشته و در سال 1330 ه ش به رحمت خدا پيوست .

[AvAstiN]

‏فهرست تأليفات‏

1 - فقه القضاء جلد 1 - جلد 2
2 - فقه الحدود والتعزيرات‏
3 - فقه الديات‏
4 - فقه القصاص‏
5 - فقه الشركة والتأمين‏
6 - فقه المضاربة
7 - فقه الشهادات (تحت طبع)
8 - حاشيه بر خيارات مكاسب (مخطوط)
9 - يك دوره كامل اصول فقه (مخطوط)
10 - تقريرات دروس آيات عظام حكيم و خوئى» در فقه و اصول (مخطوط)
11 - الرسائل الفقهية (مشتمل بر بحثهاى: ربا، تلقيح مصنوعى، ذبيحه اهل كتاب،...)، مخطوط
12 - مقالاتى در تفسير قرآن‏
13 - اخلاق (تدريس در دانشگاه مفيد)، مخطوط
14 - چهار جلد اقتصاد (مخطوط)
15 - يك دوره اقتصاد اسلامى بر اساس كتاب و سنت (مخطوط)
16 - جمال ابهى (در رد بهائيت)
17 - رساله عمليه‏
18 - مناسك حج‏
19 - نهج الرشاد (رساله عمليه به زبان عربى)
20 - مناسك الحجّ - عربي
21 - استفتاآت‏ - فقه القضاء جلد 1 - جلد 2
2 - فقه الحدود والتعزيرات‏
3 - فقه الديات‏
4 - فقه القصاص‏
5 - فقه الشركة والتأمين‏
6 - فقه المضاربة
7 - فقه الشهادات (تحت طبع)
8 - حاشيه بر خيارات مكاسب (مخطوط)
9 - يك دوره كامل اصول فقه (مخطوط)
10 - تقريرات دروس آيات عظام حكيم و خوئى» در فقه و اصول (مخطوط)
11 - الرسائل الفقهية (مشتمل بر بحثهاى: ربا، تلقيح مصنوعى، ذبيحه اهل كتاب،...)، مخطوط
12 - مقالاتى در تفسير قرآن‏
13 - اخلاق (تدريس در دانشگاه مفيد)، مخطوط
14 - چهار جلد اقتصاد (مخطوط)
15 - يك دوره اقتصاد اسلامى بر اساس كتاب و سنت (مخطوط)
16 - جمال ابهى (در رد بهائيت)
17 - رساله عمليه‏
18 - مناسك حج‏
19 - نهج الرشاد (رساله عمليه به زبان عربى)
20 - مناسك الحجّ - عربي
21 - استفتاآت‏