وحید 0319
6th August 2012, 11:18 PM
محرمیت در معماری مساجد ایرانی
http://developmentalidealism.org/img/iran/Masjid-IImamMosqueIsfahanIran_w500.jpg
آنچه که در باب سلسه مراتب از دیدگاه علوم و معارف سنتی و ایرانی-اسلامی مطرح شد روشنگران میزان درک و شناخت انسان جامعه سنتی از مسئله سلسله مراتب در وجوه و جنبه های مختلف آن می باشد. این درک و شناخت نظری درجامعه سنتی رنگ تعیین به خود گرفته و تاثیرات قابل توجهی در حیطه مصنوعات بشری از جمله معماری و شهرسازی گذارده است.
از آنجا که صنع انسانی، عامل برقراری ارتباط انسان (عالم صغیر) با جهان هستی (عالم کبیر) است، لذا به عنوان واسطه ی تعامل دو عالم با سلسله مراتب متقن و استوار، مطرح می باشد و چنانچه همسو و متناجس با عالم پیرامون خود شود و به اعتباری از قوانین و اصول آن بهره مند گردد، می تواند جزئی از نظام هماهنگ واقع شده در آن باشد و به عنوان جزئیاز این پیکره زنده عمل نماید.
انسان جامعه سنتی به دلیل پایبندی و اعتقاد به چنین اصولی خود را ملزم به رعایت آن نیز می دانسته است و لذا معماری و شهرسازی سنتی، به عنوان یکی از نمودهای بارز مصنوعات بشری و همچنین به دلیل خصوصیت خاص سنت که تجمیع کننده ی اندوخته های اعصار متمادی است، دارای ابعاد مختلفی از سلسله مراتب گشته است. مساجد نیز به عنوان جزئی از این مجموعه و هم چنین به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانیشان، دارای نظامهای سلسله مراتبی پیچیده ای شده اند و همانطور که گفته شد علاوه بر سلسله مراتب عملکردی، فضایی، بصری، و ... که در اکثر ابنیه سنتی و مذهبی جهان قابل شناسایی است، دارای سطوح دیگری از سلسله مراتب در بطن خود نیز می باشند که لایه های عمیق تری از وجود آدمی را مخاطب قرار میدهد. یکی از این وجوه سلسله مراتب تمهیدی است که معماران ایرانی از بدو ورود انسان به مسجد جهت تسهیل محرمیّت حضور در حرم قدس الهی در آثار خود به کار گرفته اند.
این ویژگی و بسیاری ویژگیهای دیگر که به اعتقاد گروهی از محققان می تواند برآمده از فرهنگ معماری ایرانی باشد از دوران سلجوقی تدریجاً در معماری مساجد باز نمود می یابد و منجر به ظهور گونه خاصی در معماری مساجد می شود که منحصر به ایران و معماری و فرهنگ ایرانی- اسلامی است.
به طور کلی در مساجدی که اصطلاحاً ایرانی نامیده می شوند، در مورد نحوه ورود از فضای بیرون به درون حیاط می توان دوگونه عمده را تشخیص داد. گونه اول: نحوه ورود به حیاط از یکی از چشمه های فرعی و غالباً در یکی از کنج های حیاط می باشد و شاخص ترین نمونه های آن می توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد آقا نور اصفهان، مسجد حکیم اصفهان، مسجد شیخ علیخان زنگنه اصفهان، مسجد نو اصفهان، مسجد جامع همدان و ... اشاره کرد. در این گونه ابتدا سردر ورودی و بعد از آن هشتی و پس از آن غالباً دالانی قرار دارد که به یکی از چشمه های فرعی رواق های اطراف صحن متصل می شود.
گونه دوم: ورودی مسجد در قسمت پشتی یک یا دو و یا هر سه ایوان فرعی قرار دارد و از شاخص ترین نمونه های آن می توان به مسجد مشیرالملک شیراز، مسجد امام اصفهان، مسجد وکیل شیراز، مسجد نبی قزوین، مسجد جامع قزوین، مسجد جامع بروجرد، مسجد امام سمنان و ... اشاره کرد.
در این گونه بعد از سردر ورودی و هشتی دقیقاً در قسمت پشتی یکی از سه ایوان فرعی قرار می گیریم، اما ورود به داخل این ایوان توسط یک پرسین فخر و مدین و پاچنگ مسدود می باشد. در واقع باید گفت وظیفه این عضو جلوگیری از ورود مستقیم و در عین حال برقراری ارتباط بصری به جهت تشدید میل وصول و شوق دیدار است و بسان" حجاب میان شاهد و مشهود" و به بیان خواجه شمس الدین دیدار نمایاندن و پرهیز کردن است.دیدار می نمایی و پرهیز می کنی بازار خویش و آتش ما تیز می کنی
غالباً در مجاورت این عضو برانگیزاننده مسدود، یک یا دو دالان در طرفین ایوان قرار دارد که از طریق آن می توان وارد صحن و حیاط مسجد شد. در هر دو گونه ما با مسئله عدم اجازه ورود مستقیم به صحن مسجد از محورهای مرکزی وجوه حیاطمواجه هستیم. حتی در گونه دوم که دقیقاً در برابر محور مرکزی قرار می گیریم نیز اجازه ورود از محور مرکزی را نمی یابیم. به طور کلی می توان گفت در اغلب موارد در معماری مساجد ایرانی ورود به صحن مسجد از یک یا چند چشمه فرعی پیرامونی صورت می گیرد. در این راستا مقایسه این نحوه ورود به صحن با نحوه ورود به صحن و حیاط گونه های دیگر ابنیه نظیر خانه، باغ، کاروانسرا و سراها می تواند تا حدودی راهگشا باشد. در خانه های سنتی نحوه ورود به خانه مشابهت فراوانی با گونه اول مساجد مطرح شده دارد(تصویر شماره 3) نحوه ورود به باغ در بعضی از باغات نظیر باغ فین نیز مشابه باگونه دوم مساجد مطرح شده می باشد. اما مسئله حایز اهمیت این است که خانه و باغ جزو ابنیه خصوصی هستند و پیچش دالان منتهی به حیاط به جهت حفظ حریم خصوصی حیاط و انفکاک از عرصه عمومی بیرون است. اما مسجد جزو ابنیه عمومی است و دلایل وجود شکست و پیچش در دالانهای ورودی و عدم انطباق در محورهای اصلی حیاط نمی تواند مشابه با دلایل مطرح در مورد خانه یا باغ باشد.
اما در کاروانسراها و سراها بعد از عبور از سر در ورودی و گذر از هشتی از داخل ایوان متصل به آن و از محور مرکزیمستقیماً و بدون هیچ مانعی وارد حیاط می شویم. این تفاوت بارز نوع ورود به حیاط به دلیل عملکرد و زندگی ساری در هر گونه می باشد و بر ما روشن می سازد که سلسله مراتب محرمیّت آنگونه که در مسجد مورد نظر می باشد در سرا و کاروانسرا به دلیل نوع عملکردشان موضوعیتی ندارد.
اما مسئله حایز اهمیت دیگری در معماری مساجد نحوه گذر از حیاط به ایوان و گنبد خانه می باشد. این بار برعکس مرتبه اول که ورود از حاشیه صورت می گرفت دقیقاً از محور مرکزی ایوان وارد فضای گنبد خانه می شویم و دیگر اثری از دالانهای کناری نیست و بدون واسطه و حایل از مرکز و محور اصلی وارد فضای گنبد خانه می شویم.
تـ
در واقع نکته در خور توجه این است که در هنگام ورود به حیاط اجازه عبور از محور و مرکز را نداشتیم اما در هنگام خروج از حیاط این رخصت و اجازه را یافتیم. گویا رخدادی وقوع یافته که ان عدم اجازۀ عبور از محور، منجر به رخصت عبور از اصلیترین محور می شود و گویا این انسان در حال عبور از ایوان دیگر آن انسان در بدو ورودِ رانده شده به حاشیه نیست. این دو گونۀ برخورد متفاوت با نحوۀ ورود به دو فضای متعاقب در یک بنای واحد قطع به یقین دلالت بر وجود مراتبی متفاوت دارد. به عبارت دیگر مظروفِ(انسان) این ظرف(مسجد) در حال طی نمودن مراتبی است که کالبد مظروف(معماری مسجد) سعی دارد هم نوا و متناجس با این مراتب مختلف السطوح گردد و با تمهیداتی وقوع این استحاله را تسهیل و تشدید نماید. این نحوۀ ورود از حاشیه و گرایش تدریجی به مرکز منحصر و محدود به معماری مسجد نیست و در نظام اندیشه ایرانی-اسلامی و سلسله مراتب سیر و سلوک دارای زیر ساخت های غنی و عارفانه ایست. به طور خلاصه باید گفت تفاوت نحوۀ ورود به حیاط و گنبد خانه یکی از تمهیداتی است که معماران ایرانی در راستای تعامل ظرف با مظروف در مسجد از آن بهره گرفته اند.در این تعبیر اگر زندگی مظروف (انسان) را کست مَحرمیتِ حضور در ساحت قدسی بدانیم، عمل ظرف (مسجد) را نیز می بایست تسهیل و تشدید همان احساس مَحرمیتِ حضور در ساحتی قدسی، به واسطه تمهیدات معمارانه بدانیم و سلسله مراتب مَحرمیّت به عنوان یکی از وجوه سلسله مراتبی و گوشه های نغز معماری ایرانی – اسلامی از تمهیدات تسهیل کننده و تشدید کنندۀ احساس محرمیتِ حضور در ساحت قدسی است و بی شک مبین نظام اندیشه و زیر ساخت های غنی تفکر ایرانی – اسلامی با صبغه ای عرفانی است. نوشته حاصل از این نوشتار را می توان در دو سطح تبیین و بررسی نمود. اوّل؛ در معماری مساجد ایرانی محل ورود به فضای صحن در اکثریت قریب به اتفاق موارد، انطباقی با محورهای گذرنده از مرکز حیاط ندارد و به عبارتی می توان گفت ورود به صحن مسجد از حاشیه صورت می پذیرد. اما محل ورود به ایوان و گنبد خانه دقیقاً منطبق بر محور اصلی قبله می باشد. این تفاوت نحوه ورود به دو فضای متعاقب، مبین وجودِ گونه ای از سلسله مراتب محرمیت است.
http://i1.trekearth.com/photos/6865/iranian_mosque.jpg
دوم؛ معماری هر چند دارای ساختاری کاملاً مادی است، اما می تواند در جریان ارتباط نفس ذی وجود انسانی با مراتب عالیۀ وجود دخیل و مرتبط باشد و به عبارتی دیگر معماری می تواند تسهیل کنندۀ ادرکات معنوی و تجربیات عرفانی باشد.
http://developmentalidealism.org/img/iran/Masjid-IImamMosqueIsfahanIran_w500.jpg
آنچه که در باب سلسه مراتب از دیدگاه علوم و معارف سنتی و ایرانی-اسلامی مطرح شد روشنگران میزان درک و شناخت انسان جامعه سنتی از مسئله سلسله مراتب در وجوه و جنبه های مختلف آن می باشد. این درک و شناخت نظری درجامعه سنتی رنگ تعیین به خود گرفته و تاثیرات قابل توجهی در حیطه مصنوعات بشری از جمله معماری و شهرسازی گذارده است.
از آنجا که صنع انسانی، عامل برقراری ارتباط انسان (عالم صغیر) با جهان هستی (عالم کبیر) است، لذا به عنوان واسطه ی تعامل دو عالم با سلسله مراتب متقن و استوار، مطرح می باشد و چنانچه همسو و متناجس با عالم پیرامون خود شود و به اعتباری از قوانین و اصول آن بهره مند گردد، می تواند جزئی از نظام هماهنگ واقع شده در آن باشد و به عنوان جزئیاز این پیکره زنده عمل نماید.
انسان جامعه سنتی به دلیل پایبندی و اعتقاد به چنین اصولی خود را ملزم به رعایت آن نیز می دانسته است و لذا معماری و شهرسازی سنتی، به عنوان یکی از نمودهای بارز مصنوعات بشری و همچنین به دلیل خصوصیت خاص سنت که تجمیع کننده ی اندوخته های اعصار متمادی است، دارای ابعاد مختلفی از سلسله مراتب گشته است. مساجد نیز به عنوان جزئی از این مجموعه و هم چنین به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانیشان، دارای نظامهای سلسله مراتبی پیچیده ای شده اند و همانطور که گفته شد علاوه بر سلسله مراتب عملکردی، فضایی، بصری، و ... که در اکثر ابنیه سنتی و مذهبی جهان قابل شناسایی است، دارای سطوح دیگری از سلسله مراتب در بطن خود نیز می باشند که لایه های عمیق تری از وجود آدمی را مخاطب قرار میدهد. یکی از این وجوه سلسله مراتب تمهیدی است که معماران ایرانی از بدو ورود انسان به مسجد جهت تسهیل محرمیّت حضور در حرم قدس الهی در آثار خود به کار گرفته اند.
این ویژگی و بسیاری ویژگیهای دیگر که به اعتقاد گروهی از محققان می تواند برآمده از فرهنگ معماری ایرانی باشد از دوران سلجوقی تدریجاً در معماری مساجد باز نمود می یابد و منجر به ظهور گونه خاصی در معماری مساجد می شود که منحصر به ایران و معماری و فرهنگ ایرانی- اسلامی است.
به طور کلی در مساجدی که اصطلاحاً ایرانی نامیده می شوند، در مورد نحوه ورود از فضای بیرون به درون حیاط می توان دوگونه عمده را تشخیص داد. گونه اول: نحوه ورود به حیاط از یکی از چشمه های فرعی و غالباً در یکی از کنج های حیاط می باشد و شاخص ترین نمونه های آن می توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد آقا نور اصفهان، مسجد حکیم اصفهان، مسجد شیخ علیخان زنگنه اصفهان، مسجد نو اصفهان، مسجد جامع همدان و ... اشاره کرد. در این گونه ابتدا سردر ورودی و بعد از آن هشتی و پس از آن غالباً دالانی قرار دارد که به یکی از چشمه های فرعی رواق های اطراف صحن متصل می شود.
گونه دوم: ورودی مسجد در قسمت پشتی یک یا دو و یا هر سه ایوان فرعی قرار دارد و از شاخص ترین نمونه های آن می توان به مسجد مشیرالملک شیراز، مسجد امام اصفهان، مسجد وکیل شیراز، مسجد نبی قزوین، مسجد جامع قزوین، مسجد جامع بروجرد، مسجد امام سمنان و ... اشاره کرد.
در این گونه بعد از سردر ورودی و هشتی دقیقاً در قسمت پشتی یکی از سه ایوان فرعی قرار می گیریم، اما ورود به داخل این ایوان توسط یک پرسین فخر و مدین و پاچنگ مسدود می باشد. در واقع باید گفت وظیفه این عضو جلوگیری از ورود مستقیم و در عین حال برقراری ارتباط بصری به جهت تشدید میل وصول و شوق دیدار است و بسان" حجاب میان شاهد و مشهود" و به بیان خواجه شمس الدین دیدار نمایاندن و پرهیز کردن است.دیدار می نمایی و پرهیز می کنی بازار خویش و آتش ما تیز می کنی
غالباً در مجاورت این عضو برانگیزاننده مسدود، یک یا دو دالان در طرفین ایوان قرار دارد که از طریق آن می توان وارد صحن و حیاط مسجد شد. در هر دو گونه ما با مسئله عدم اجازه ورود مستقیم به صحن مسجد از محورهای مرکزی وجوه حیاطمواجه هستیم. حتی در گونه دوم که دقیقاً در برابر محور مرکزی قرار می گیریم نیز اجازه ورود از محور مرکزی را نمی یابیم. به طور کلی می توان گفت در اغلب موارد در معماری مساجد ایرانی ورود به صحن مسجد از یک یا چند چشمه فرعی پیرامونی صورت می گیرد. در این راستا مقایسه این نحوه ورود به صحن با نحوه ورود به صحن و حیاط گونه های دیگر ابنیه نظیر خانه، باغ، کاروانسرا و سراها می تواند تا حدودی راهگشا باشد. در خانه های سنتی نحوه ورود به خانه مشابهت فراوانی با گونه اول مساجد مطرح شده دارد(تصویر شماره 3) نحوه ورود به باغ در بعضی از باغات نظیر باغ فین نیز مشابه باگونه دوم مساجد مطرح شده می باشد. اما مسئله حایز اهمیت این است که خانه و باغ جزو ابنیه خصوصی هستند و پیچش دالان منتهی به حیاط به جهت حفظ حریم خصوصی حیاط و انفکاک از عرصه عمومی بیرون است. اما مسجد جزو ابنیه عمومی است و دلایل وجود شکست و پیچش در دالانهای ورودی و عدم انطباق در محورهای اصلی حیاط نمی تواند مشابه با دلایل مطرح در مورد خانه یا باغ باشد.
اما در کاروانسراها و سراها بعد از عبور از سر در ورودی و گذر از هشتی از داخل ایوان متصل به آن و از محور مرکزیمستقیماً و بدون هیچ مانعی وارد حیاط می شویم. این تفاوت بارز نوع ورود به حیاط به دلیل عملکرد و زندگی ساری در هر گونه می باشد و بر ما روشن می سازد که سلسله مراتب محرمیّت آنگونه که در مسجد مورد نظر می باشد در سرا و کاروانسرا به دلیل نوع عملکردشان موضوعیتی ندارد.
اما مسئله حایز اهمیت دیگری در معماری مساجد نحوه گذر از حیاط به ایوان و گنبد خانه می باشد. این بار برعکس مرتبه اول که ورود از حاشیه صورت می گرفت دقیقاً از محور مرکزی ایوان وارد فضای گنبد خانه می شویم و دیگر اثری از دالانهای کناری نیست و بدون واسطه و حایل از مرکز و محور اصلی وارد فضای گنبد خانه می شویم.
تـ
در واقع نکته در خور توجه این است که در هنگام ورود به حیاط اجازه عبور از محور و مرکز را نداشتیم اما در هنگام خروج از حیاط این رخصت و اجازه را یافتیم. گویا رخدادی وقوع یافته که ان عدم اجازۀ عبور از محور، منجر به رخصت عبور از اصلیترین محور می شود و گویا این انسان در حال عبور از ایوان دیگر آن انسان در بدو ورودِ رانده شده به حاشیه نیست. این دو گونۀ برخورد متفاوت با نحوۀ ورود به دو فضای متعاقب در یک بنای واحد قطع به یقین دلالت بر وجود مراتبی متفاوت دارد. به عبارت دیگر مظروفِ(انسان) این ظرف(مسجد) در حال طی نمودن مراتبی است که کالبد مظروف(معماری مسجد) سعی دارد هم نوا و متناجس با این مراتب مختلف السطوح گردد و با تمهیداتی وقوع این استحاله را تسهیل و تشدید نماید. این نحوۀ ورود از حاشیه و گرایش تدریجی به مرکز منحصر و محدود به معماری مسجد نیست و در نظام اندیشه ایرانی-اسلامی و سلسله مراتب سیر و سلوک دارای زیر ساخت های غنی و عارفانه ایست. به طور خلاصه باید گفت تفاوت نحوۀ ورود به حیاط و گنبد خانه یکی از تمهیداتی است که معماران ایرانی در راستای تعامل ظرف با مظروف در مسجد از آن بهره گرفته اند.در این تعبیر اگر زندگی مظروف (انسان) را کست مَحرمیتِ حضور در ساحت قدسی بدانیم، عمل ظرف (مسجد) را نیز می بایست تسهیل و تشدید همان احساس مَحرمیتِ حضور در ساحتی قدسی، به واسطه تمهیدات معمارانه بدانیم و سلسله مراتب مَحرمیّت به عنوان یکی از وجوه سلسله مراتبی و گوشه های نغز معماری ایرانی – اسلامی از تمهیدات تسهیل کننده و تشدید کنندۀ احساس محرمیتِ حضور در ساحت قدسی است و بی شک مبین نظام اندیشه و زیر ساخت های غنی تفکر ایرانی – اسلامی با صبغه ای عرفانی است. نوشته حاصل از این نوشتار را می توان در دو سطح تبیین و بررسی نمود. اوّل؛ در معماری مساجد ایرانی محل ورود به فضای صحن در اکثریت قریب به اتفاق موارد، انطباقی با محورهای گذرنده از مرکز حیاط ندارد و به عبارتی می توان گفت ورود به صحن مسجد از حاشیه صورت می پذیرد. اما محل ورود به ایوان و گنبد خانه دقیقاً منطبق بر محور اصلی قبله می باشد. این تفاوت نحوه ورود به دو فضای متعاقب، مبین وجودِ گونه ای از سلسله مراتب محرمیت است.
http://i1.trekearth.com/photos/6865/iranian_mosque.jpg
دوم؛ معماری هر چند دارای ساختاری کاملاً مادی است، اما می تواند در جریان ارتباط نفس ذی وجود انسانی با مراتب عالیۀ وجود دخیل و مرتبط باشد و به عبارتی دیگر معماری می تواند تسهیل کنندۀ ادرکات معنوی و تجربیات عرفانی باشد.