پیمان هادی فرکوش
6th July 2012, 12:19 AM
زبان ترکي
زبان ترکي سومين زبان با قاعده و قانونمند دنيا به 29 لهجه ونوع مختلف از کشور چين در شرق آسيا تا منطقه بالکان در قلب اروپا تکلم مي شود که از اينان 22 لهجه داراي گرامر و ادبيات مستقل مي باشد و بر خلاف زبانهاي هندي اروپايي در بين زبانهاي اين خانواده اختلاف چشمگير وجود ندارد. علت تفرق وگوناگوني زبان توانمند وسرشار ترکي حوادث تاريخي، شرايط اقليمي و ويژگيهاي آوايي بوده است هيچ يک از زبانهاي زنده و مرده دنيا به اندازه زبان ترکي داراي انوا ع، گونه ها، لهجه ها وشيوه هاي فراوان نيست . زبان ترکي به چهار گروه عمده شامل:
1.گروه شمال شرق (آلتاي )
2:گروه جنوب شرق ( گروه آسياي مرکزي )
3:گروه شمال غرب ( گروه قبچاق )
4:گروه جنوب غرب ( گروه اغوز )
که از اين چهار گروه در ايران گروه جنوب شرق شامل ترکمنها وازبکها وگروه جنوب غرب اوغوزها شامل ترکان آذري .قشقايي و… بيشترين فراواني را دارا هستند
سابقه حضور ترکان درايران پيشينه اي هفت هزار ساله داردکه ليکن به دليل خصوصا سياستهاي ترک ستيزي و عرب ستيزي رايج در عصر ستمشاهي پهلوي هرکتيبه و يا نشانه‌اي ازفرهنگ ترکي در آثار باستان شناسي به دست آمده يا معدوم گشته يا به زيرزمين موزه ايران باستان منتقل شده است. ليکن در موارد قابل اشاره موجود فعلي مي توان آثار زير را نام برد:
1- ظرف فلزي سنگين وزن مخروطي شکل که در سال1333 ش کشف گرديد و اکنون در موزه ايران باستان قرار دارد
2- چند ظرف منقوش با نوشته هاي ترکي در طوالش ايران که در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود
3- کتيبه روستاي رازليق در نزديکي شهر سراب مربوط به دوران اورارتورها
4- آرامگاه شاهزاده ماننايي در جنوب درياچه اروميه مربوط به قرن نهم پيش ازميلاد که سنگ نوشته ترکي روي آن در موزه بريتانيا قرار داردو…
غير از سنگ نوشته هاي باستاني آثار خطي دست نويسي ترکي در ايرا ن نيز از قرن سيزدهم ميلادي موجود است که مشهورترين اثرتاريخي وادبي آن کتاب مشهور ((دده قور قود ))ميباشد که نسخه اصلي آن نيز در موزه واتيکان نگهداري مي شود .
ترکمنها :
طبق سرشماري سال 1375 حدود دو ميليون نفر ترکمن در ايران زندگي مي کنند. پراکندگي جمعيتي ترکمانهاي ايران غالبا در استانهاي گلستان، مازندران و شمال خراسان مي باشد .همانگونه که در تقسيم بندي 4 گروه عمده ترک اشاره شد ترکمنها در گروه جنوب شرق (گروه آسياي مرکزي ) قرار داشته وويژگيهاي زباني متفاوت با ديگر ترکان ايران دارند .در زبان ترکمني با آنکه ترکي از نظر عمومي زباني کوتاه صا ئت مي باشد اين وجه زباني متمايز تر بوده وحروف حلقي در آن نمود بيشتري دارد زندگي ترکمنها بر اساس پايبندي به سنتها و ارزشها ي اجتماعي خاص خودشان مي باشد . ترکمنها مسلمان و سني مذهب مي باشند.عمده طوايف ترکمن ساکن در ايران شامل: خزرلي، نرزيم، آناولي، ناخورلي، چاوادار، اساري، گوکلان، سالير، ساريق، تيکه، يومود، و تورکمان مي باشند.
ترکي خلج:اين لهجه از زبان ترکي که منحصر به کشور ايران مي باشد توجه دانشمندان ترک شناش جهان را به خود جلب کرده است. طبق بر آوردي که در سال 2000 ميلادي صورت گرفته حدود 50 هزار نفر ترک خلج در شمالشرق شهر اراک در استان مرکزي و نيز پراکندگي اندکي در برخي مناطق استان قم دارند.ترکي خلجي شباهت بسيار به ترکي آذري دارد ليکن کلمات ترکي باستان بصورت انحصاري در اين لهجه بوفور يافت مي شود و در حقيقت اين لهجه از ترکي را تبديل به پلي براي محققان ترکي باستان براي نيل به ترکي مادر کرده است.طبق نظريه نوع بندي بر اساس شيوه مکتوب، ترکي به سه دوره تقسيم مي شود:
• ترکي باستان: شامل زبان گوي ترک،اويغوري وقرقيزي باستان
• ترکي ميانه داراي سه شاخه زير:
الف- دوره تثبيت زبان ادبي ترکي اويغوري و پيرايش متون مانوي و بودائي
ب- دوره زبان ادبي ترکي چاغاتاي
پ- دوره زبان ادبي ترکي اوغوزي و قبچاقي
•ترکي نوين، شامل همه زبان هاي ترکي معاصر .
در حقيقت دانشمندان ترک شناس قبل از معطوف شدن به وجود لهجه ترکي خلجي در ايران ناچار بودند براي تحقيق در دوره هاي ترکي باستان و ميانه به کتب مکتوب و سنگ نوشته ها و اسناد تاريخي استناد نمايند ولي لهجه ترکي خلجي به عنوان شاهدي زنده در مقابل دانشمندان قرار گرفت.البته ترکي باستان يک زبان مرده همانند زبان اوستايي نيست زيرا که ترکي معاصر ادامه منطقي همان شيوه است. در حاليكه اكثر زبانهاي مرده مثل اوستايي نه از زبان ديگر ريشه گرفته آند و نه در زبان ديگري اداوه يافته‌اند.
ترکان قشقايي:
طبق سر شماري سال 1375 ، حدود يک و نيم ميليون نفر ترک قشقايي در ايران ساکن هستند. ترکان قشقايي غالبا در جنوبغربي ايران استان فارس ، جنوب استان کهکلويه و بويراحمد و خصوصاً شهرهاي شيراز گچساران و فيروز آباد زندگي مي کنند. ترکي قشقايي کاملاشبيه ترکي آذري مي باشد و از اين رو برخي از ترکشناسان قشقائيها را جزو ترکان آذري تقسيم بندي مي کنند.
ترکي آذري:
طبق آمار سال 1375 حدود ۳۰ ميليون نفر ترک آذري در کشور ايران زندگي مي کنند. ايران اولين کشور از نظر ترکهاي آذري مي باشد و غير از ايران ترکهاي آذري در کشور هاي گرجستان،جمهوري آذربايجان(هفت ميليون نفر)ترکيه(حدود ششصد هزار نفر) عراق(به دليل سياستهاي تبعيض نژادي آمار دقيق ترکهاي آذري عراق معلوم نيست ولي حدود يک ميليون ترک آذري در مناطق کرکوک و اربيل) سوريه ( حدود سي هزار نفر) و نيز تخمين زده مي‌شودحدود سه ميليون ترک آذري مهاجر در کشورهاي ديگر جهان از جمله کانادا، آمريکا،سوئد،استرالياو… زندگي مي کنند.در ايران از شهر قزوين به سمت شمالغرب کشور که حرکت مي کنيم زبان ترکي ، زبان رايج و مرسوم مردم مي باشد .و به اشتباه ترکي آذري گاه زبان آذري نيز ناميده مي شود.ترکي آذري در استانهاي آذربايجان شرقي و غربي، اردبيل، زنجان، قزوين و همدان بصورت عام و در برخي مناطق استانهاي کردستان،گيلان،تهران،و مرکزي رواج دارد.
همانگونه که اشاره شد ترکي آذري جزو گروه جنوب غرب يعني گروه اوغوز مي باشد
که اين نوع ترکي با لهجه هاي مختلف خود از منطقه غرب درياچه خزر شروع و تا شبه جزيره بالکان در اروپا گسترده است. به همين خاطر يک ترک تبريزي خيلي راحت و بدون مشکل مي تواند با يک ترک زبان ساکن شهر موستار در کشور بوسني و هرز گوين به زبان مادري خودهم صحبت شود در حاليکه همين فرد با يک ترکمن مثلا از شهر گنبد کاووس در رساندن و فهم کلام به زيان مادري دچار مشکل خواهد شد.غير از ويژگيهاي زباني از وجه تمايزات ترکان آذري با ساير ترکها شيعه بودن ترکهاي آذري ميباشد.
در بين اقوام ترک ايران، ترکي آذري از غناي بالاتري در زمينه هاي فرهنگ ، ادبيات، موسيقي و تاريخ بر خوردار است.
سرزمين اصلي ترکان آسياي مرکزي بود و طوائف و قبايلي از ترکان مهاجرت کرده و تمدنهاي اوليه نظيرسومريان و هيتيت ها را بنيان نهادند.
1800 سال پيش از ميلاد امپراطوري هيتي در بين النهرين ، آناتولي،آذربايجان تاسيس شد. البته حدود 3000 سال پيش از ميلاد مسيح،نخستين آ ثار ادبيات ترکي در شهر سومري«اوروق» ايجاد شده است.نخستين نگارندگان آثار مکتوب ترکي باني‌هائي نوک تراشيده بر روي الواح گلي پخته مي نگاشتند. در سده بيستم پيش از ميلاد ، اکديان فرهنگ سومري را اخذ و با جهان بيني فلسفي خاص آنرا جاودان ساختند.در همين روزگار در غرب درياي خزر ترکان آسي يا آذي توانستند بر اقوام و قبايل ديگر چيره شده و بدنه حکومتي منسجمي با نام آذر تشکيل دهند.کلمه «آذر » از دو هجا تشکيل شده است. هجاي نخست، نام قبيله و هجاي دوم يعني«ار» معناي مرد ، جوانمرد و والا مي دهد که مي توان در فارسي ((آذي مرد)) ترجمه کرد.اجداد و نياکان ترکان آذري ،اين نام را بر روي کوه و رود و پهنه و گستره تحت حکومت خود دادند و رودي که در قلب سر زمينشان جاري بود را « ار آذ» ناميدند که اين نام هم اکنون نيز باقيست و در فارسي به آن رود «ارس» گفته مي شود و سر زمينشان را آذربايجان نام نهادند.ترکي آذري زبان کوتاه صائت التصاقي موزون و داراي قوانين آوايي موزيکال ذاتي است. تركي آذري مثل زبان ترکي مادر داراي 9 حرف صدادار بوده و حرکه‌ها به دو نوع ثقيل و خفيف تقسيم مي شوند و اين ناشي از ويژگي«قانون هما هنگي آوايي»در آن است اين زبان را هميشه در ايران «ترکي»ناميده اند .
ميراث ادبي ترکي در ايران مديون مردم آذربايجان مي باشد که توانستند ارزشمندترين متون فرهنگي بشريت را پديد آورند.
به برخي از اين آ ثار ارزشمند که جزو ميراث مانا و ادبي ادب ترکي ايراني محسوب مي شوند مي توان به کوتاهي چنين اشاره کرد.
1-قوتادغوبيليغ:يا((سعادت نامه)) که از سوي ((يوسف اولو خاص حاجب)) در سال 448 ه.ق در 6645بيت به نظم در آمده است. اين مثنوي در بحر متقارب مثمن مقصور و به ترکي سره سروده شده است و در سر تا سر آن فقط 85 لغت عربي با مفاهيم ديني و عرفاني به کار رفته است. اين اثر سر مشق تاليف بسياري از ((شاه نامه‌ها))،((پند نامه))ها و((سياست نامه)) هاي ترکي و فارسي بوده است از اين اثر تاکون سه نسخه خطي به دست آمده که کهنترين آن مربوط به سال 818 م است.
2-کتاب دده قور قود: داراي دوازده حماسه منظوم منثور که نسخه خطي به دست آمده از آن، در سال446 ه.ق استنساخ شده است. جنگهاي توصيف شده در ((کتاب دده قور قود)) خير خواهانه و براي گسترش فضيلت و تقواست هم از اين روي است که اين جنگها را ((حماسه))مي ناميم. در اين کتاب از برخورد انسان با موجودات ماورائي و نقش و عظمت جايگاه زن در بين اقوام ترک و از عشق پاک مثالهاي حيرت‌انگيزي مي‌توان يافت که الهام بخش نويسندگان بزرگي چون هومر براي خلق((اوديسه)) و … بوده است.
از نکات جالب توجه اينکه بين ترکي آذري با ترکي كشور ترکيه تا قبل از قرن پانزدهم ميلادي تفاوت چنداني محسوس نيست و پس از آن با فتح شهر استانبول ترکي در غرب ترکيه شامل تغييرات و ملايمت گرديده و لهجه ترکي استانبولي را از ترکي آذري متمايز مي سازد.
زبان ترکي سومين زبان با قاعده و قانونمند دنيا به 29 لهجه ونوع مختلف از کشور چين در شرق آسيا تا منطقه بالکان در قلب اروپا تکلم مي شود که از اينان 22 لهجه داراي گرامر و ادبيات مستقل مي باشد و بر خلاف زبانهاي هندي اروپايي در بين زبانهاي اين خانواده اختلاف چشمگير وجود ندارد. علت تفرق وگوناگوني زبان توانمند وسرشار ترکي حوادث تاريخي، شرايط اقليمي و ويژگيهاي آوايي بوده است هيچ يک از زبانهاي زنده و مرده دنيا به اندازه زبان ترکي داراي انوا ع، گونه ها، لهجه ها وشيوه هاي فراوان نيست . زبان ترکي به چهار گروه عمده شامل:
1.گروه شمال شرق (آلتاي )
2:گروه جنوب شرق ( گروه آسياي مرکزي )
3:گروه شمال غرب ( گروه قبچاق )
4:گروه جنوب غرب ( گروه اغوز )
که از اين چهار گروه در ايران گروه جنوب شرق شامل ترکمنها وازبکها وگروه جنوب غرب اوغوزها شامل ترکان آذري .قشقايي و… بيشترين فراواني را دارا هستند
سابقه حضور ترکان درايران پيشينه اي هفت هزار ساله داردکه ليکن به دليل خصوصا سياستهاي ترک ستيزي و عرب ستيزي رايج در عصر ستمشاهي پهلوي هرکتيبه و يا نشانه‌اي ازفرهنگ ترکي در آثار باستان شناسي به دست آمده يا معدوم گشته يا به زيرزمين موزه ايران باستان منتقل شده است. ليکن در موارد قابل اشاره موجود فعلي مي توان آثار زير را نام برد:
1- ظرف فلزي سنگين وزن مخروطي شکل که در سال1333 ش کشف گرديد و اکنون در موزه ايران باستان قرار دارد
2- چند ظرف منقوش با نوشته هاي ترکي در طوالش ايران که در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود
3- کتيبه روستاي رازليق در نزديکي شهر سراب مربوط به دوران اورارتورها
4- آرامگاه شاهزاده ماننايي در جنوب درياچه اروميه مربوط به قرن نهم پيش ازميلاد که سنگ نوشته ترکي روي آن در موزه بريتانيا قرار داردو…
غير از سنگ نوشته هاي باستاني آثار خطي دست نويسي ترکي در ايرا ن نيز از قرن سيزدهم ميلادي موجود است که مشهورترين اثرتاريخي وادبي آن کتاب مشهور ((دده قور قود ))ميباشد که نسخه اصلي آن نيز در موزه واتيکان نگهداري مي شود .
ترکمنها :
طبق سرشماري سال 1375 حدود دو ميليون نفر ترکمن در ايران زندگي مي کنند. پراکندگي جمعيتي ترکمانهاي ايران غالبا در استانهاي گلستان، مازندران و شمال خراسان مي باشد .همانگونه که در تقسيم بندي 4 گروه عمده ترک اشاره شد ترکمنها در گروه جنوب شرق (گروه آسياي مرکزي ) قرار داشته وويژگيهاي زباني متفاوت با ديگر ترکان ايران دارند .در زبان ترکمني با آنکه ترکي از نظر عمومي زباني کوتاه صا ئت مي باشد اين وجه زباني متمايز تر بوده وحروف حلقي در آن نمود بيشتري دارد زندگي ترکمنها بر اساس پايبندي به سنتها و ارزشها ي اجتماعي خاص خودشان مي باشد . ترکمنها مسلمان و سني مذهب مي باشند.عمده طوايف ترکمن ساکن در ايران شامل: خزرلي، نرزيم، آناولي، ناخورلي، چاوادار، اساري، گوکلان، سالير، ساريق، تيکه، يومود، و تورکمان مي باشند.
ترکي خلج:اين لهجه از زبان ترکي که منحصر به کشور ايران مي باشد توجه دانشمندان ترک شناش جهان را به خود جلب کرده است. طبق بر آوردي که در سال 2000 ميلادي صورت گرفته حدود 50 هزار نفر ترک خلج در شمالشرق شهر اراک در استان مرکزي و نيز پراکندگي اندکي در برخي مناطق استان قم دارند.ترکي خلجي شباهت بسيار به ترکي آذري دارد ليکن کلمات ترکي باستان بصورت انحصاري در اين لهجه بوفور يافت مي شود و در حقيقت اين لهجه از ترکي را تبديل به پلي براي محققان ترکي باستان براي نيل به ترکي مادر کرده است.طبق نظريه نوع بندي بر اساس شيوه مکتوب، ترکي به سه دوره تقسيم مي شود:
• ترکي باستان: شامل زبان گوي ترک،اويغوري وقرقيزي باستان
• ترکي ميانه داراي سه شاخه زير:
الف- دوره تثبيت زبان ادبي ترکي اويغوري و پيرايش متون مانوي و بودائي
ب- دوره زبان ادبي ترکي چاغاتاي
پ- دوره زبان ادبي ترکي اوغوزي و قبچاقي
•ترکي نوين، شامل همه زبان هاي ترکي معاصر .
در حقيقت دانشمندان ترک شناس قبل از معطوف شدن به وجود لهجه ترکي خلجي در ايران ناچار بودند براي تحقيق در دوره هاي ترکي باستان و ميانه به کتب مکتوب و سنگ نوشته ها و اسناد تاريخي استناد نمايند ولي لهجه ترکي خلجي به عنوان شاهدي زنده در مقابل دانشمندان قرار گرفت.البته ترکي باستان يک زبان مرده همانند زبان اوستايي نيست زيرا که ترکي معاصر ادامه منطقي همان شيوه است. در حاليكه اكثر زبانهاي مرده مثل اوستايي نه از زبان ديگر ريشه گرفته آند و نه در زبان ديگري اداوه يافته‌اند.
ترکان قشقايي:
طبق سر شماري سال 1375 ، حدود يک و نيم ميليون نفر ترک قشقايي در ايران ساکن هستند. ترکان قشقايي غالبا در جنوبغربي ايران استان فارس ، جنوب استان کهکلويه و بويراحمد و خصوصاً شهرهاي شيراز گچساران و فيروز آباد زندگي مي کنند. ترکي قشقايي کاملاشبيه ترکي آذري مي باشد و از اين رو برخي از ترکشناسان قشقائيها را جزو ترکان آذري تقسيم بندي مي کنند.
ترکي آذري:
طبق آمار سال 1375 حدود ۳۰ ميليون نفر ترک آذري در کشور ايران زندگي مي کنند. ايران اولين کشور از نظر ترکهاي آذري مي باشد و غير از ايران ترکهاي آذري در کشور هاي گرجستان،جمهوري آذربايجان(هفت ميليون نفر)ترکيه(حدود ششصد هزار نفر) عراق(به دليل سياستهاي تبعيض نژادي آمار دقيق ترکهاي آذري عراق معلوم نيست ولي حدود يک ميليون ترک آذري در مناطق کرکوک و اربيل) سوريه ( حدود سي هزار نفر) و نيز تخمين زده مي‌شودحدود سه ميليون ترک آذري مهاجر در کشورهاي ديگر جهان از جمله کانادا، آمريکا،سوئد،استرالياو… زندگي مي کنند.در ايران از شهر قزوين به سمت شمالغرب کشور که حرکت مي کنيم زبان ترکي ، زبان رايج و مرسوم مردم مي باشد .و به اشتباه ترکي آذري گاه زبان آذري نيز ناميده مي شود.ترکي آذري در استانهاي آذربايجان شرقي و غربي، اردبيل، زنجان، قزوين و همدان بصورت عام و در برخي مناطق استانهاي کردستان،گيلان،تهران،و مرکزي رواج دارد.
همانگونه که اشاره شد ترکي آذري جزو گروه جنوب غرب يعني گروه اوغوز مي باشد
که اين نوع ترکي با لهجه هاي مختلف خود از منطقه غرب درياچه خزر شروع و تا شبه جزيره بالکان در اروپا گسترده است. به همين خاطر يک ترک تبريزي خيلي راحت و بدون مشکل مي تواند با يک ترک زبان ساکن شهر موستار در کشور بوسني و هرز گوين به زبان مادري خودهم صحبت شود در حاليکه همين فرد با يک ترکمن مثلا از شهر گنبد کاووس در رساندن و فهم کلام به زيان مادري دچار مشکل خواهد شد.غير از ويژگيهاي زباني از وجه تمايزات ترکان آذري با ساير ترکها شيعه بودن ترکهاي آذري ميباشد.
در بين اقوام ترک ايران، ترکي آذري از غناي بالاتري در زمينه هاي فرهنگ ، ادبيات، موسيقي و تاريخ بر خوردار است.
سرزمين اصلي ترکان آسياي مرکزي بود و طوائف و قبايلي از ترکان مهاجرت کرده و تمدنهاي اوليه نظيرسومريان و هيتيت ها را بنيان نهادند.
1800 سال پيش از ميلاد امپراطوري هيتي در بين النهرين ، آناتولي،آذربايجان تاسيس شد. البته حدود 3000 سال پيش از ميلاد مسيح،نخستين آ ثار ادبيات ترکي در شهر سومري«اوروق» ايجاد شده است.نخستين نگارندگان آثار مکتوب ترکي باني‌هائي نوک تراشيده بر روي الواح گلي پخته مي نگاشتند. در سده بيستم پيش از ميلاد ، اکديان فرهنگ سومري را اخذ و با جهان بيني فلسفي خاص آنرا جاودان ساختند.در همين روزگار در غرب درياي خزر ترکان آسي يا آذي توانستند بر اقوام و قبايل ديگر چيره شده و بدنه حکومتي منسجمي با نام آذر تشکيل دهند.کلمه «آذر » از دو هجا تشکيل شده است. هجاي نخست، نام قبيله و هجاي دوم يعني«ار» معناي مرد ، جوانمرد و والا مي دهد که مي توان در فارسي ((آذي مرد)) ترجمه کرد.اجداد و نياکان ترکان آذري ،اين نام را بر روي کوه و رود و پهنه و گستره تحت حکومت خود دادند و رودي که در قلب سر زمينشان جاري بود را « ار آذ» ناميدند که اين نام هم اکنون نيز باقيست و در فارسي به آن رود «ارس» گفته مي شود و سر زمينشان را آذربايجان نام نهادند.ترکي آذري زبان کوتاه صائت التصاقي موزون و داراي قوانين آوايي موزيکال ذاتي است. تركي آذري مثل زبان ترکي مادر داراي 9 حرف صدادار بوده و حرکه‌ها به دو نوع ثقيل و خفيف تقسيم مي شوند و اين ناشي از ويژگي«قانون هما هنگي آوايي»در آن است اين زبان را هميشه در ايران «ترکي»ناميده اند .
ميراث ادبي ترکي در ايران مديون مردم آذربايجان مي باشد که توانستند ارزشمندترين متون فرهنگي بشريت را پديد آورند.
به برخي از اين آ ثار ارزشمند که جزو ميراث مانا و ادبي ادب ترکي ايراني محسوب مي شوند مي توان به کوتاهي چنين اشاره کرد.
1-قوتادغوبيليغ:يا((سعادت نامه)) که از سوي ((يوسف اولو خاص حاجب)) در سال 448 ه.ق در 6645بيت به نظم در آمده است. اين مثنوي در بحر متقارب مثمن مقصور و به ترکي سره سروده شده است و در سر تا سر آن فقط 85 لغت عربي با مفاهيم ديني و عرفاني به کار رفته است. اين اثر سر مشق تاليف بسياري از ((شاه نامه‌ها))،((پند نامه))ها و((سياست نامه)) هاي ترکي و فارسي بوده است از اين اثر تاکون سه نسخه خطي به دست آمده که کهنترين آن مربوط به سال 818 م است.
2-کتاب دده قور قود: داراي دوازده حماسه منظوم منثور که نسخه خطي به دست آمده از آن، در سال446 ه.ق استنساخ شده است. جنگهاي توصيف شده در ((کتاب دده قور قود)) خير خواهانه و براي گسترش فضيلت و تقواست هم از اين روي است که اين جنگها را ((حماسه))مي ناميم. در اين کتاب از برخورد انسان با موجودات ماورائي و نقش و عظمت جايگاه زن در بين اقوام ترک و از عشق پاک مثالهاي حيرت‌انگيزي مي‌توان يافت که الهام بخش نويسندگان بزرگي چون هومر براي خلق((اوديسه)) و … بوده است.
از نکات جالب توجه اينکه بين ترکي آذري با ترکي كشور ترکيه تا قبل از قرن پانزدهم ميلادي تفاوت چنداني محسوس نيست و پس از آن با فتح شهر استانبول ترکي در غرب ترکيه شامل تغييرات و ملايمت گرديده و لهجه ترکي استانبولي را از ترکي آذري متمايز مي سازد.