پیدایش شیخ‏ نشین ‏ها در خلیج ‏فارس

[باستان شناس]

پیدایش شیخ‏ نشین ‏ها در خلیج ‏فارس
نویسنده : دکتر محمد امیر شیخ نوری
چاپ شده در: مجله زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و و علوم انسانی تبریز، شماره 137


خلیج فارس اصولا دریایی به نسبت کم عمق بوده که در حوالی‏ تنگهء هرمز دارای ژرفایی کمتر از 90 متر است.1

مساحت خلیج‏فارس‏ طبق آخرین برآوردها 240000 کیلومترمربع تخمین زده‏شده است.

طول سواحل آن از مصب اروند رود تا تنگهء هرمز در منابع ایرانی 805 کیلومتر و در منابع خارجی از جمله دایره‏المعارف بریتانیکا 615 میل‏ یا بیش از نهصد کیلومتر نوشته شده و همین اختلاف در مورد عریض‏ترین‏ و تنگ‏ترین معبر خلیج را 288 کیلومتر و تنگ‏ترین معبر آن را در تنگهء هرمز کمی بیش از 46 کیلومتر نوشته‏اند،در حالیکه دائره- المعارف بریتانیکا به نقل از دائره‏المعارف اقیانوس‏شناسی‏ عریض‏ترین نقطه خلیج‏فارس را 210 میل(بیش از 330 کیلومتر)و پهنای تنگهء هرمز را 35 میل(بیش از 55 کیلومتر)نوشته است.
2سابقا مردم این منطقه از نظر اجتماعی به صورت قبیله‏ایی‏ (1)-کاظمی علی‏اصغر:ابعاد حقوقی حاکمیت ایران در خلیج‏فارس، ص 225(2)-طلوعی محمود:نبرد قدرتها در خلیج‏فارس،ص 35


زندگی می‏کردند و چادرنشینی یکی از بهترین شکل‏هایی است که با اوضاع و احوال جغرافیایی این قسمت منطبق بود.

قبیله‏ها به طرف‏ مناطقی کوچ می‏کردند که امکان زندگی را داشته باشند و سواحل‏ خلیج‏فارس برای سکونت مناسب‏تر از مرکز جزیره بود.

هر چند سواحل‏ خلیج‏فارس شنی و اغلب بادهای شنی می‏وزد،ولی به هر حال قابل‏ تحمل‏تر از بقیه نقاط شبه جزیره عربستان می‏باشد.عربها به سبک‏"پاتریا رکال‏"،یعنی تحت ریاست پدر خانواده‏ و رئیس قبیله زندگی می‏کردند.1

رهبر قبیله شیخ نامیده می‏شد که دو وظیفهء اصلی به عهده داشت یکی حکمیت در درون قبیله بین گروههای‏ متخاصم،دیگری رهبری قبیله دربارهء موضوعاتی نظیر جنگ و صلح با نیروهای خارجی(خارج از قبیله).

شیخ معمولا توسط اعضای‏ شورای رهبری قبیله که آنرا"مجلس‏"می‏نامیدند انتخاب می‏شد.

روش‏ شیخ می‏بایستی هم‏آهنگ با خواسته‏های افراد با نفوذ قبیله باشد در غیر این صورت مقام شیخیت او در معرض خطر حتمی بود.

2قبل از اکتشاف نفت،قبیله‏های این ناحیه اغلب بطور دائم با یکدیگر نزاع و کشمکش داشتند و تنها هنگامی با هم متحد می‏شدند که دشمن‏ واحدی آنها را تهدید می‏کرد.

اکثر این قبایل با هم خصومت آباء و اجدادی داشته و غالبا به صورت قهر و ستیز با هم به‏سر می‏بردند.

3 این کشمکش‏ها برسر موضوعاتی از قبیل نظارت بر تجارت زمینی و دریایی،حق ماهی‏گیری و صید مروارید،مالکیت بر مراتع جهت‏ (1)-نهر و جو:هر لعل:نگاهی به تاریخ جهان،تفضلی محمود،ص‏ 1478 جلد سوم.(2)-هالیدی فرد:عربستان بی‏سلاطین،افراسیابی بهرام،ص 32، جلد 1.(3)جناب محمدعلی:خلیج‏فارس-نفوذ بیگانگان و رویدادهای‏ سیاسی 1900-1875،ص 21.
ادامه

[باستان شناس]

گله‏هایشان و نظارت بر چاه‏های آب که برای ایشان اهمیت حیاتی‏ داشتند،بوده است.

به طور همزمان،نزاع‏های بی‏شماری از یک طرف‏ بین اقوام حاکم و از طرفی بین خود اعضای یک خانواده حاکم وجود داشت.

این نزاع‏ها از مسائل مربوط به زمین،سلطه تجارتی، فخر فروشی‏های اشرافی و کسب قدرت برای رهبری خانوادگی ناشی‏ می‏شد.
1آخرین مهاجرت این قبایل به طرف خلیج‏فارس از نجد و حجاز صورت گرفت.از قرن 18 قبایلی به طرف شمال جزیره یعنی سوریه‏ حرکت کردند و عده‏ایی هم به طرف جنوب و در یمن جایگزین شدند.

در این کوچ کردنها،توسعه طلبی‏و هابیت که در عربستان آن روز قدرت‏ قبیله‏ای بیشتری داشتند بی‏تاثیر نبود.
سعودیه ضمن کوشش برای تحکیم مواضع خود و در جهت کمک به‏ رشد اقتصادی دولت جدید،راه دستیابی به بنادر خلیج‏فارس را جستجو می‏کرد.در سال 1793 ناحیهء ساحلی مهم از نظر سوق‏الجیشی‏ و اقتصادی،"الاحساء"از بصره فرستاده شده بود،کاملا تار و مار کردند.در سال 1800 قشون و هابیه‏"قطیف‏"بندر اصلی‏"الاحساء" (در عربستان سعودی کنونی)را تصرف کرد و در نواری طولانی در ساحل خلیج‏فارس راه یافت.در سالهای 1804-1803 و هابیه بر واحهء مهم‏"بریمی‏"و تمام سواحل‏"جواسه‏"مسلط شد.2

و هابیت‏ سعی داشت قبایل دیگر را زیر سلطهء خود گرفته و آنها را به اطاعت از خود وادار نماید.در نتیجه خصومت‏های این قبایل نسبت به همدیگر و خصوصا و هابیت زیاد بود و این کینه و نفرت به آنها اجازه می‏داد که‏ (1)-مظفری مهدی:امارات خلیج‏فارس،ص 29.(2)-موسوی علی:خلیج‏فارس در گذر زمان،ص 115.

بر ضد همدیگر صف‏آرایی نمایند.البته در این صف‏آرایی و قطعه قطعه‏ شدن این سرزمین،انگلستان که در اوج سیاست توسعه طلبی و امپریالیستی بود تاثیر زیادی داشت و این قبایل پشتیبانی‏ انگلستان را برای مقاصد خود غنیمت شمرده و برای نیل به استقلال‏ داخلی منطقه‏ای که قبیله آنها ساکن بود از آن استقبال نمودند. خاور جزیره عربی به علت قرار داشتن بر سر راه‏های ارتباط دریایی‏ میان اروپا و جنوب خاوری آسیا خائز اهمیت بود و در جهت تامین‏ اهداف خود سعی می‏کرد تا امپراتوری عثمانی را که بر منطقه تسلط داشت مجبور به عقب‏نشینی نماید.

در نتیجه جاسوسان انگلستان‏ فعالانه سرگرم شوراندن شیوخ منطقه در برابر عثمانیان بودند.

"بنابراین توسعه طلبی انگلیس در خلیج‏فارس باید نه فقط در چارچوب نقشه‏های لندن برای تحت انقیاد در آوردن شرق عربی، بلکه همچنین از نظر گسترش وسیع فعالیت انحصارهای انگلیس در خاورمیانه بررسی شود.زیرا در سالهای 70-60 قرن 19(سالهای‏ 1862-1865-1872)انگلستان امتیاز ساختمان و بهره‏برداری‏ خط تلگراف خانقین-تهران-بوشهر را از دولت ایران گرفت که در بوشهر این خط به کابل زیرآبی انگلیس‏"بوشهر"-"جاسک‏"- "مسقط"-"کراچی‏"می‏پیوست.بدین ترتیب تلگراف هند-اروپا احداث می‏شد که سیم‏های آن نه تنها لندن را با بمبئی مربوط می‏ساخت، بلکه مثل تار عنکبوت به دور ایران و شیخ‏نشین‏های خلیج‏فارس‏ تنیده و باعث و ابستگی اقتصادی و سیاسی آنها می‏گردید."
1در قرن 18 اوتویی‏یاطوبا که شاخه‏ای از قبیله انیزا( aniza ) بودند در کویت تحت رهبری خانواده ال‏صبا مستقر شدند."در قسمت جنوب بی‏یاس که ال‏نهیان از اویند قدرت را در ابوظبی‏ در دست گرفتند.این وضع از موقعی که شیخ شخبوطبن ال‏نهیان‏ (1)-موسوی علی:پیشین،ص 137.
(معروف به پدر امارات 1793-1816)چهار قبیله این منطقه بنی‏یاس‏ مناصر-ظواهر و عواصر را متفق کرد وجود دارد."1طایفه دیگری از این قبیله در دوبی مستقر گردیدند.در قطر هم در نیمه دوم قرن 18 افراد قبیله بنی‏عتوب که به تدریج در ساحل غربی قطر سکونت اختیار کرده بودند تحت سرپرستی خاندان ال‏ثانی حکومتی برای خود تشکیل دادند که خانواده حاکم کنونی قطر نیز از اعقاب آنها هستند.2 شارجه-عمان-رأس‏الخمیه-فجیره در دست قواسم بود.جواسم‏ یا قواسم نام کله طوایفی است که در سواحل داخلی خلیج‏فارس‏ (معروف به ساحل دزدان)سکونت داشته و به دزدی دریایی مشغول‏ بوده‏اند.3دو شهر شارجه و راس‏الخمیه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و اینها عملا حاکم خلیج‏فارس بودند و از طرف دیگر دشمن قسم‏ خورده اوتوبی( utubi )به شمار می‏آمدند.

انگلیس تسلط خود را بر هندوستان تحکیم نموده و این منطقه در نتیجه حکم پنجره‏ای را دارد بر متصرفات انگلیس در هند،بنابراین‏ انگلیس متوجه این منطقه می‏گردد.در این زمان منافع انگلیسی‏ها با منافع این قبایل که هر یک قسمتی از خلیج‏فارس را به عنوان‏ مسکن انتخاب کرده بودند به موازات هم قرار می‏گیرد.انگلیس‏ می‏خواهد بر این منطقه تسلط داشته باشد و شیخ‏نشین‏ها هم می‏خواستند از یک پشتیبانی خارجی در مقابل همدیگر برخوردار باشند،چون‏ به تنهایی ممکن نبود یکی بر دیگری پیروز گردد.در پی چنین اهدافی انگلستان در سالهای 1820-1809 دست‏ به یک سری عملیات نظامی بر ضد قواسم که تنها قدرت خلیج‏فارس‏ بودند می‏زند."کلنل اسمیت در سال 1810 مطابق سال 1225 (1)-مظفری مهدی:پیشن،ص

92(2)-طلوعی محمود:پیشین،ص 117(3)-ویلسن آرنولد:خلیج‏فارس،سعیدی محمد،ص 232راس‏الخمیه را که محل تمرکز عرب‏ها بود خراب کرده،پنجاه سفینه آن‏ را سوزانید و در سال 1819 مطابق سال 1235 در یاد ارگرانت مجددا راس‏الخمیه‏ را متصرف شد و دویست و دو سفینه اعراب را سوزاند".1در این عملیات‏ راس‏الخمیه کاملا بر اثر مداخلات نظامی از بین می‏رود و در اوایل‏ ژانویه سال 1820 مشایخ شیخ‏نشین‏های کوچک جواسه-ابوظبی- دوبی-شارجه-ام‏القوین و راس‏الخمیه را به محل خرابه‏های‏ راس‏الخمیه که دود از آن برمی‏خاست احضار کردند و آنان را به امضای‏ قرارداد توهین‏آمیز در زمینه اطاعت خود واداشتند و در هشتم ژانویه‏ سال 1820 دریا دارگرانت به نمایندگی دولت بریتانیا و حکام به‏ اطاعت واداشته شده شیخ‏نشین‏های مذکور در همانجا سند معروف به‏ "قرارداد اساسی با عشایر عرب خلیج‏فارس‏"را امضاء کردند.

این‏ قرارداد که با زیرکی خاصی تنظیم گردیده بود برای قراردادهای‏ اسارت‏بار بعدی استعمارگران با حکام سرزمین‏های این منطقه، نوعی نمونه محسوب می‏شد.2با شکست قواسم و تنظیم قرارداد عملا برتری این قبیله پایان می‏پذیر و انگلیس تنها قدرت منطقه می‏گردد.3 1)-شیخ قواسم تعهد می‏نماید که کشتی‏های جنگی موجود در راس‏الخمیه‏ یا در شارجه یا در ابوظبی را به دولت انگلیس واگذار کند وفقط به کشتی‏های ماهی‏گیری اکتفا نماید.
2)-انگلیس تعهد می‏نماید که در آبادیهای عشایر به قصد ویران ساختن‏ آنها وارد نشود.
3)-آنچه ازرعایا انگلیس نزد عربها اسیرند مسترد می‏شوند.
4)-پس از برقراری تهدات طایفه قواسم اموری که مورد قبول کلیه‏ (1)-سدیدالسلطنه محمد علی:
بندرعباس و خلیج‏فارس،به تصحیح‏ احمد اقتداری،ص 635(2)-دلدم اسکند:سلطه‏جویان و استعمارگران در خلیج‏فارس،ص 139.(3)-نشأت صادق:تاریخ سیاسی خلیج‏فارس،ص 212مشایخ آن صفحات گردیده است می‏پذیرد.

بعد از شکست قواسم انگلیس یک‏سری قرارداد با این قبایل‏ امضاء می‏کند که هسته‏های اولیه این دولتها که ساخته و پرداخته انگلیس‏ می‏باشند ریخته می‏شود.انگلیسی‏ها بعد از پیروزی،شیخ‏نشین‏ها را مجبور می‏کنند با بستن قرارداد با انگلیس از دادن امتیاز و یا امضاء قرارداد با کشور دیگری غیر از انگلیس خودداری نمایند و شیخ‏نشین‏ها عملا تحت‏الحمایه‏1دولت انگلیس درمی‏آیند.

در سال 1880 و 1892،این روابط در بحرین بوسیله دو موافقت‏نامه انحصاری تقویت می‏شود.انگلیس با عقد قراردادی با حکومت شیخ عیسی‏بن علی‏الخلیفه قدرتهای بیشتری ضمن موافقت‏ با موارد زیر بدست می‏گیرد:21)-من به هیچ‏وجه وارد قرارداد یا مکاتبه با هیچ قدرتی به جز دولت‏ بریتانیا نخواهم شد.

(1)-دولت تحت‏الحمایه دولت ضعیف و ناتوانی است که به موجب‏ پیمان منعقد با یک دولت قوی و نیرومندی ناچار تحت‏الحمایگی آن‏ دولت را قبول می‏کند.در ترتیب تحت‏الحمایگی دولت حامی ظاهرا متعهد می‏گردد که در مقابل حملات خارجی از دولت تحت‏الحمایه دفاع‏ کند و در برابر این حمایت تحت‏الحمایه قسمتی از حاکمیت خود را به دولت حامی انتقال می‏دهد.

هر چند دولت تحت‏الحمایه قوانین‏ و محاکم و تشکیلات اداری خود را حفظ می‏کند ولی با این همه راضی‏ می‏شود که مامورین دولت حامی در امور داخلی آن کشور نیز نظارت‏ نماید و همچنین دولت تحت‏الحمایه موافقت می‏نماید که قوای نظامی‏ دولت حامی خاک آن کشور را اشغال کنند.
مأخذ:

ذاکرحسین عبدالرحیم:تاسیسات حقوقی و سیاسی امپریالیستی، ص 63.(2)-هالیدی فرد:پیشین،ص 599.2-)بدون رضایت دولت بریتانیا با اقامت در حیطه نمایندگی هیچ‏ دولت دیگری موافقت نخواهم کرد.3-)به‏جز دولت بریتانیا،به هیچ‏وجه من فروش،رهن یا اشغال‏ هر قسمتی از قلمروم را به دیگری واگذار نمی‏کنم.در 14 ماه مه 1914،شیخ بحرین به نماینده سیاسی انگلیس در بحرین نوشت که وی به‏"استخراج نفت در سرزمین خود و همچنین دادن‏ چنین پیشنهادی برای بهره‏برداری از آن بدون مشورت با نماینده‏ سیاسی بریتانیا و رضایت دولت بریتانیا مبادرت نخواهد ورزید."1در سال 1899 کویت تحت‏الحمایه دولت انگلستان می‏شود و دولت انگلستان حکومت عثمانیان را از شهر کویت برمی‏اندازد و تحت‏الحمایه‏ای در ناحیه‏ای به وسعت 6000 میل‏مربع واقع در راس خلیج‏فارس در بیابان بنامی‏نهد.حاکم محلی کویت(موسوم‏ به شیخ)شرط زیر را می‏پذیرد:2"ضمنااو متعهد می‏شود که شخص وی وراث و جانشنانش، هیچ قسمت از خاک خود را بدون رضایت قبلی پادشاه‏ انگلستان به دولت یا اتباع دولت دیگر به واگذاری- اجاره-رهن یا برای اشغال و یا هر منظور دیگری‏ ندهند."در خصوص نفت شیخ در 27 اکتبر 1913 نامه‏ای به نمایندهء سیاسی‏ انگلستان در خلیج‏فارس در بوشهر نوشت:"ما با هرآنچه شما صلاح‏ بدانید موافقیم و اگر آن آدمیرال مصاحبت ما را محترم شمارد ما یکی از پسرانمان را در خدمت وی خواهیم داشت تا محل قیر طبیعی‏ (1-)شوادران بنجامین:خاورمیانه،نفت و قدرتهای بزرگ، شریفیان عبدالحسین،ص 349.(2-)مقداشی زهیر:تجزیه و تحلیل امتیازات نفتی خاورمیانه، ابراهیم‏زاده سیروس،ص 84.در برقن و در دیگر نقاط را به وی نشان دهد و اگر به نظر ایشان امیدی‏ به یافتن نفت در آنجا برود امتیاز آن را به هیچ‏کس به‏جز فردی که‏ دولت انگلستان تعیین کند نخواهیم داد."1این قرارداد اهمیت سوق‏الجیشی و اقتصادی فراوان داشت، در نشریه معروفی به نام‏"کارتل بین‏المللی نفت که به دستور کمیسیون تجاری فدرال ایالات متحده امریکا در سال 1952 منتشر می‏گردید،خاطر نشان می‏شود:مقدمات سیاسی که به کسب 50 درصد سهام(کویت اویل کمپانی)توسط کمپانی گلف منجر گردید در حقیقت در سال 1899 وقتی که مبارک‏الصباح نامه‏ای با نمایندهء سیاسی دولت انگلیس در منطقه خلیج‏فارس منعقد کرد،فراهم شده‏ بود."2انگلیس در 1911-1912 توانست فرمانروایان امیرنشین‏های‏ کرانه دریای عمان را تشویق به امضای قراردادهای بسیاری کند که‏ بندهای بنیادی پیمان‏های نابرابر"دوستی و همکاری‏"پیشین‏ را محکم‏تر می‏کردند و خود دارای بندهای بیشتری برای استوار ساختن‏ جایگاه‏های سیطره جویانهء آن در این منطقه و فراهم کنندهء همه‏ شرایط برای دخالت ورزیدنش در کارهای درونی و برونی این‏ امیرنشین‏ها بودند.بر پایه پیمان انگلو-ترک 29 ژوئیه 1913 دولت علیه(ترکیه)عملا از همه دعواهای خویش در امیرنشین‏های‏ کرانه دریای عمان-قطر و بحرین چشم‏پوشی کرد و کویت را"ولایتی‏ خود فرمان‏"از امپراتوری عثمانی شناخت.3در آستانه جنگ جهانی اول و در طول آن،بریتانیا همچنان به‏ (1-)شوادران بنحامین:پیشین،ص 361.(2-)دلدم اسکندر:پیشین،ص 194-193.(3-)کیکتیف و دیگران:تاریخ معاصر کشورهای عربی،روحانی‏ محمدحسین،ص 296.مبارزه فعالانه برای توسعهء سیادت خود در منطقه خلیج‏فارس ادامه‏ می‏داد.در جهت تامین این سیادت دولت بریتانیا کمیته سری‏خاصی‏ به ریاست‏"بونزن‏"تشکیل داد که می‏بایست در مورد تغییر نقشه‏ جغرافیایی شرق عربی و از جمله خلیج‏فارس تصمیم نهایی را اتخاذ نماید.در سال 1912 دیپلوماتها و جاسوسان انگلیس در خلیج‏فارس‏ نقشه‏ای را برای احداث شیخ‏نشین بصره مورد بحث قرار داده بودند. آنها در نظر داشتند بصره را از عراق جدا کنند و با بر تخت نشاندن‏"طالب‏ پاشا"عامل قدیمی انگلیس تمام جلگه شط العرب را تحت سلطهء انگلستان درآوردند1.بصره در قلب سیاست منطقه‏ای بغداد-شیراز- دمشق و استانبول قرار داشت‏2.بدین ترتیب به قیمت محدود کردن شبه‏جزیره عربستان،این‏ قبایل استقلال داخلی خود را باز می‏یابند.این محدود کردن‏ همانطوریکه اشاره رفت از اهداف انگلستان بود و قبایل خلیج‏فارس‏ هم از این بابت ناراضی نبودند.تنها تغییری که منطقه بعد از بیرون رفتن انگلیس پیدا نمود،تشکیل یک کنفدراسیون بود مرکب‏ از هفت امارت(ابوظبی-دوبی-شارجه-عمان-ام‏القوین- رأس‏الخمیه-فجیره)که رئیس این کنفدراسیون شیخ ابوظبی‏ تعیین می‏شود و معاون از دوبی،بحرین و قطر هم به این کنفدراسیون‏ دعوت شدند اما این دو کشور از قبول عضویت در این کنفدراسیون‏ سرباز زدند.پس از پایه‏گذاری نام دولت امیرنشین‏های متحد عربی بر آنها نهاده شده و این پروژه بر این پایه‏ها استوار شد3.1-)پی ریزی اتحادی فدرال از امیرنشین‏های عربی و بستن‏ (1-)موسوی علی:پیشین،ص 150.(2-)امین:منافع انگلیسی‏ها در خلیج‏فارس،میرسعید قاضی،ص 85.(3-)کیکتیف و دیگران،پیشین،ص 359
پیمان‏هایی میان آن از یک‏سو و کویت-عربستان و ایران از سوی دیگر.2-)بستن پیمان‏های دفاعی میان یکایک سرزمین‏های عربی عضو این دولت متحده با ایران.3-)پیوند دادن امیرنشین‏های عضو اتحادیه با پیمان سنتو.در نتیجه متوجه می‏شویم که قطعه قطعه شدن این منطقه جنبه ملی‏ ندارد و همگی شکل حکومت و حد و مرز جغرافیایی‏شان را از دوران سلطهء حمایت بریتانیا به ارث برده‏اند.اما مسئله روز نفت می‏باشد که‏ چهره منطقه را دگرگون ساخته است.اظهارات‏"کلمانسو clemencau " نخست وزیر فرانسه در آستانه جنگ جهانی اول که گفت ارزش یک قطره‏ نفت مساوی با ارزش یک قطره خون است و یا گفته مارشال فوش foch سردار فرانسه در جنگ جهانی اول که‏"ما باید نفت داشته باشیم‏ وگرنه جنگ را خواهیم باخت‏1"و یا ادعاهای لوردکرزن curzon وزیر خارجه انگلستان و مغز متفکر استعماری انگلیس که‏"متفقین‏ به پیروزی نائل نگردیدند مگر به واسطه وجود نفت‏2"نشان دهنده‏ اهمیت نفت به عنوان یک انرژی استراتژی می‏باشد.این منطقه با وجود اینکه از لحاظ جمعیت و وسعت جغرافیایی‏ بالنسبه محدود است اما کماکان شریان اقتصادی جهان به حساب‏ می‏آید.حدود 9 میلیون بشکه نفت یعنی تقریبا دو برابر ظرفیت‏ تولید مازاد سایر نقاط جهان روزانه از طریق تنگه هرمز صادر می‏شود و کشورهای حوزه خلیج‏فارس ذخایر ثابت شده‏ای به میزان بیش از 270 میلیارد بشکه نفت را دارا هستند3.(1-)الهی محمدعلی:خلیج‏فارس،نفت و دیپلماسی،روزنامه‏ کیهان-یکشنبه 27 خرداد 1369.(2-)لسانی ابوالفضل:طلای سیاه یا بلای ایران،ص 1.(3-)مروی:تاثیر نفت و احیای اسلام بر روابط استراتژیک در خلیج‏فارس،اطلاعات سیاسی-اقتصادی-سال اول،شماره اول.از طرف دیگر درآمد نفتی این منطقه قابل توجه است.درآمد 4 کشور اصلی تولید کننده نفت(عربستان سعودی-کویت-امارات‏ متحده‏عربی-قطر)از 7550 میلیون دلار در سال 1973 رسید به‏ 36700 میلیون دلار در سال 1974 و در سال 1976 به 51000 میلیون‏ دلار بالغ گردید1.در نتیجه شرایط زندگی در داخل و همچنین جای خلیج‏فارس در اقتصاد دنیا تغییر فاحش می‏یابد.کشورهایی که از نظر استراتژیکی‏ برای انگلستان مهم بودند و به دزدان دریایی معروف بودند با شرایط جدیدی روبه‏رو می‏شوند.و رود سیل‏آسای نیروی‏کار خارجی‏ یکی از مهمترین تغییرات اجتماعی این شیخ‏نشین‏ها محسوب می‏شود. پرسنل درجه یک و متوسط از خارج وارد می‏شوند.هزاران آموزگار و تحصیل کرده سوری-مصری-مراکشی و فلسطینی از نظام آموزشی‏ کشورهایی نظیر کویت-عربستان سعودی-قطر و شیخ‏نشین‏ها بکار اشتغال دارند و یا در دستگاههای دولتی و خصوصی نیروی متخصص و نیمه متخصص لازم را تامین می‏کنند.از جمعیت 1710000 نفری کویت،39 درصد کویتی،39 درصد اعراب دیگر و بقیه ایرانی و هندی و پاکستانی هستند.از جمعیت‏ قطر فقط 40 درصد عرب می‏باشند و هندیها با 18 درصد و ایرانیها با 10 درصد،اقلیت‏های بزرگی را تشکیل می‏دهند2.قسمت اعظم نیروی‏ کار عربستان سعودی را کارگران مهاجر از یمن شمالی تشکیل می‏دهند. علاوه بر اینها دهها هزار متخصص و کارگر نیمه متخصص از سراسر جهان‏ بخصوص از کشورهائی نظیر کره جنوبی و فیلیپین در بخش‏های مختلف‏ اقتصادی این کشورها بکار مشغولند.به منظور اجرای برنامه 5 ساله‏ (1-)مجله مردم مدیترانه-چاپ پاریس(فرانسه)-ژانویه- مارس 1980،ص 53.(2-)مجله جنوب( south )چاپ لندن-سپتامبر 1985.1974-1979 عربستان مجبور به وارد کردن حدود 700 هزار کارگر بود1.برحسب یک تخمین در سال 1975 از 900000 کل جمعیت عمان، 25000 نفر کارگران هستند که از ممالک دیگر به آنجا مهاجرت کرده‏اند و منبع اصلی نیروی کار آن را هندی و پاکستانی تشکیل می‏دهند.در قطر با جمعیت 20000 که تولید نفت در سال 1949،شروع شد،در سال‏ 1972 این رقم به 110000 نفر افزایش یافت که 46000 نفر آن قطری‏ و 65000 نفر غیر قطری بودند2.بیشترین تعداد مهاجرین را در این نوع کشورها،امارات‏ متحده‏عربی،به ویژه در چهار امیرنشین ابوظبی-دوبی-رأس‏الخمیه‏ و شارجه که تولید نفت امارات از آنها شروع شد،دارا می‏باشد. افزایش جمعیت در این کشورها در دهه گذشته بسیار چشمگیر است. بطوریکه طبق آمار رسمی جمعیت از 180000 نفر در سال 1968 به‏ 350000 نفر در سال 1974 و به 665937 نفر در سال 1976 رسیده است.


تعداد خارجیان در بقیه امارات در سال 1968 حدود 74250 نفر بود که‏ در سال 1972 به 132750 نفر رسید3.مشکل اصلی در این جوامع این است که نظام اجتماعی- سیاسی هنوز پانگرفته است و از طرف دیگر مشروعیت آنها ممکن است‏ محل تردید باشد.بنابراین کشورهای استعماری باتوجه به منافع‏ سرشاری که در منطقه دارند،کوشش می‏نمایند تا از طریق بازسازی‏ دولت،آموزش نیروهای نظامی،فروش اسلحه و اعزام کارشناسان‏ و غیره به تحکیم قدرت رژیم‏های این منطقه کمک نمایند.تمام این‏ مسائل بطور مسلم مشکلات عدیده‏ای ایجاد خواهد کرد.در نتیجه‏ (1-)هالیدی فرد:مهاجرت نیروی کار در خاورمیانه،مهیار،ص 23.(2-)هالیدی فرد:همان،ص 26.(3-)همان،ص 26.می‏توانیم سوالات زیر را در مورد دولت‏هایی به این شکل ایجاد شده‏ مطرح نمائیم:1-)چه نوع جامعه‏ایی در حال تشکیل شدن است با این منابع و منافع‏ موقتی؟2-)اگر مقداری دورتر نگاه کنیم،چه باقی خواهد ماند بعد از تمام‏ شدن ذخایر نفتی؟3-)باوجود عدم تجانس و گوناگونی جمعیت،از چه ملتی می‏توانیم‏ صحبت نمائیم؟4-)و بالاخره وقتی از صنعت صحبت می‏شود،صنعتی که نیروی کار آن‏ خارجی هستند به چه نحوی رشد می‏کند.؟منابع
1-)هالیدی فرد:عربستان بی‏سلاطین،افراسیابی بهرام،تهران، کتابسرا،1358،2 جلد.2-)هالیدی فرد:مهاجرت نیروی کار در خاورمیانه،مهیار،تهران، تندر،1360.3-)لسانی ابوالفضل:طلای سیاه یا بلای ایران،تهران،امیرکبیر، 1357.4-)موسوی علی:خلیج‏فارس در گذر زمان،تهران،1366.5-)نشأت صادق:تاریخ سیاسی خلیج‏فارس،تهران،شرکت نسبی‏ کانون کتاب.6-)شوادران بنجامین:خاورمیانه،نفت و قدرتهای بزرگ، شریفیان عبدالحسین،تهران،کتابهای جیبی،1352.7-)طلوعی محمود:نبرد قدرتها در خلیج‏فارس،تهران،پیک‏ ترجمه و نشر،1366.8-)نهر و جواهر لعل:نگاهی به تاریخ جهان،تفضلی محمود،تهران، امیرکبیر،1353.9-)مظفری مهدی:امارات خلیج‏فارس،تهران،انتشارات� �� پژوهشگاه علوم انسانی.10-)ویلسن آرنولد:خلیج‏فارس،سعیدی محمد،تهران،بنگاه‏ ترجمه و نشر کتاب،1348.11-)سدیدالسلطنه محمدعلی:بندرعباس و خلیج‏فارس،به تصمیم‏ احمد اقتداری،تهران،دنیای کتاب،1368.12-)دلدم اسکندر:سلطه جویان و استعمارگران در خلیج‏فارس، تهران،انتشارات نوین،1363.13-)ذاکرحسین عبدالرحیم:تاسیسات حقوقی و سیاسی امپریالیستی،تهران،چاپخش،13 68.14-)مقداشی زهیر:تجزیه و تحلیل مالی امتیازات نفتی خاور- میانه،ابراهیم‏زاده سیروس،تهران،انتشارات پیروز، 1354.15-)کیکتیف و دیگران:تاریخ معاصر کشورهای عربی،روحانی‏ محمد حسین،مشهد،آستان قدس،1367.16-)امین:منافع انگلیسی‏ها در خلیج‏فارس،میرسعید قاضی‏ علی،تهران،زرین،1367.17-)کاظمی علی اصغر:ابعاد حقوقی حاکمیت ایران در خلیج‏فارس، تهران،دفتر مطالعات سیاسی و بین‏الملی،1368.18-)لوتسکی:تاریخ عرب در قرون جدید،بابایی پرویز،تهران، مرکز نشر سپهر،1349.19-)لنچافسکی ژرژ:تاریخ خاورمیانه،جزایری هادی،تهران، اقبال،1337.20-)جناب محمدعلی:خلیج‏فارس،نفوذ بیگانگان و رویدادهای‏ سیاسی(1900-1875)،تهران،انتشارات پژوهشگاه علوم‏ انسانی.

[باستان شناس]

گله‏هایشان و نظارت بر چاه‏های آب که برای ایشان اهمیت حیاتی‏ داشتند،بوده است.

به طور همزمان،نزاع‏های بی‏شماری از یک طرف‏ بین اقوام حاکم و از طرفی بین خود اعضای یک خانواده حاکم وجود داشت.

این نزاع‏ها از مسائل مربوط به زمین،سلطه تجارتی، فخر فروشی‏های اشرافی و کسب قدرت برای رهبری خانوادگی ناشی‏ می‏شد.
1آخرین مهاجرت این قبایل به طرف خلیج‏فارس از نجد و حجاز صورت گرفت.از قرن 18 قبایلی به طرف شمال جزیره یعنی سوریه‏ حرکت کردند و عده‏ایی هم به طرف جنوب و در یمن جایگزین شدند.

در این کوچ کردنها،توسعه طلبی‏و هابیت که در عربستان آن روز قدرت‏ قبیله‏ای بیشتری داشتند بی‏تاثیر نبود.
سعودیه ضمن کوشش برای تحکیم مواضع خود و در جهت کمک به‏ رشد اقتصادی دولت جدید،راه دستیابی به بنادر خلیج‏فارس را جستجو می‏کرد.در سال 1793 ناحیهء ساحلی مهم از نظر سوق‏الجیشی‏ و اقتصادی،"الاحساء"از بصره فرستاده شده بود،کاملا تار و مار کردند.در سال 1800 قشون و هابیه‏"قطیف‏"بندر اصلی‏"الاحساء" (در عربستان سعودی کنونی)را تصرف کرد و در نواری طولانی در ساحل خلیج‏فارس راه یافت.در سالهای 1804-1803 و هابیه بر واحهء مهم‏"بریمی‏"و تمام سواحل‏"جواسه‏"مسلط شد.2

و هابیت‏ سعی داشت قبایل دیگر را زیر سلطهء خود گرفته و آنها را به اطاعت از خود وادار نماید.در نتیجه خصومت‏های این قبایل نسبت به همدیگر و خصوصا و هابیت زیاد بود و این کینه و نفرت به آنها اجازه می‏داد که‏ (1)-مظفری مهدی:امارات خلیج‏فارس،ص 29.(2)-موسوی علی:خلیج‏فارس در گذر زمان،ص 115.

بر ضد همدیگر صف‏آرایی نمایند.البته در این صف‏آرایی و قطعه قطعه‏ شدن این سرزمین،انگلستان که در اوج سیاست توسعه طلبی و امپریالیستی بود تاثیر زیادی داشت و این قبایل پشتیبانی‏ انگلستان را برای مقاصد خود غنیمت شمرده و برای نیل به استقلال‏ داخلی منطقه‏ای که قبیله آنها ساکن بود از آن استقبال نمودند. خاور جزیره عربی به علت قرار داشتن بر سر راه‏های ارتباط دریایی‏ میان اروپا و جنوب خاوری آسیا خائز اهمیت بود و در جهت تامین‏ اهداف خود سعی می‏کرد تا امپراتوری عثمانی را که بر منطقه تسلط داشت مجبور به عقب‏نشینی نماید.

در نتیجه جاسوسان انگلستان‏ فعالانه سرگرم شوراندن شیوخ منطقه در برابر عثمانیان بودند.

"بنابراین توسعه طلبی انگلیس در خلیج‏فارس باید نه فقط در چارچوب نقشه‏های لندن برای تحت انقیاد در آوردن شرق عربی، بلکه همچنین از نظر گسترش وسیع فعالیت انحصارهای انگلیس در خاورمیانه بررسی شود.زیرا در سالهای 70-60 قرن 19(سالهای‏ 1862-1865-1872)انگلستان امتیاز ساختمان و بهره‏برداری‏ خط تلگراف خانقین-تهران-بوشهر را از دولت ایران گرفت که در بوشهر این خط به کابل زیرآبی انگلیس‏"بوشهر"-"جاسک‏"- "مسقط"-"کراچی‏"می‏پیوست.بدین ترتیب تلگراف هند-اروپا احداث می‏شد که سیم‏های آن نه تنها لندن را با بمبئی مربوط می‏ساخت، بلکه مثل تار عنکبوت به دور ایران و شیخ‏نشین‏های خلیج‏فارس‏ تنیده و باعث و ابستگی اقتصادی و سیاسی آنها می‏گردید."
1در قرن 18 اوتویی‏یاطوبا که شاخه‏ای از قبیله انیزا( aniza ) بودند در کویت تحت رهبری خانواده ال‏صبا مستقر شدند."در قسمت جنوب بی‏یاس که ال‏نهیان از اویند قدرت را در ابوظبی‏ در دست گرفتند.این وضع از موقعی که شیخ شخبوطبن ال‏نهیان‏ (1)-موسوی علی:پیشین،ص 137.
(معروف به پدر امارات 1793-1816)چهار قبیله این منطقه بنی‏یاس‏ مناصر-ظواهر و عواصر را متفق کرد وجود دارد."1طایفه دیگری از این قبیله در دوبی مستقر گردیدند.در قطر هم در نیمه دوم قرن 18 افراد قبیله بنی‏عتوب که به تدریج در ساحل غربی قطر سکونت اختیار کرده بودند تحت سرپرستی خاندان ال‏ثانی حکومتی برای خود تشکیل دادند که خانواده حاکم کنونی قطر نیز از اعقاب آنها هستند.2 شارجه-عمان-رأس‏الخمیه-فجیره در دست قواسم بود.جواسم‏ یا قواسم نام کله طوایفی است که در سواحل داخلی خلیج‏فارس‏ (معروف به ساحل دزدان)سکونت داشته و به دزدی دریایی مشغول‏ بوده‏اند.3دو شهر شارجه و راس‏الخمیه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و اینها عملا حاکم خلیج‏فارس بودند و از طرف دیگر دشمن قسم‏ خورده اوتوبی( utubi )به شمار می‏آمدند.

انگلیس تسلط خود را بر هندوستان تحکیم نموده و این منطقه در نتیجه حکم پنجره‏ای را دارد بر متصرفات انگلیس در هند،بنابراین‏ انگلیس متوجه این منطقه می‏گردد.در این زمان منافع انگلیسی‏ها با منافع این قبایل که هر یک قسمتی از خلیج‏فارس را به عنوان‏ مسکن انتخاب کرده بودند به موازات هم قرار می‏گیرد.انگلیس‏ می‏خواهد بر این منطقه تسلط داشته باشد و شیخ‏نشین‏ها هم می‏خواستند از یک پشتیبانی خارجی در مقابل همدیگر برخوردار باشند،چون‏ به تنهایی ممکن نبود یکی بر دیگری پیروز گردد.در پی چنین اهدافی انگلستان در سالهای 1820-1809 دست‏ به یک سری عملیات نظامی بر ضد قواسم که تنها قدرت خلیج‏فارس‏ بودند می‏زند."کلنل اسمیت در سال 1810 مطابق سال 1225 (1)-مظفری مهدی:پیشن،ص

92(2)-طلوعی محمود:پیشین،ص 117(3)-ویلسن آرنولد:خلیج‏فارس،سعیدی محمد،ص 232راس‏الخمیه را که محل تمرکز عرب‏ها بود خراب کرده،پنجاه سفینه آن‏ را سوزانید و در سال 1819 مطابق سال 1235 در یاد ارگرانت مجددا راس‏الخمیه‏ را متصرف شد و دویست و دو سفینه اعراب را سوزاند".1در این عملیات‏ راس‏الخمیه کاملا بر اثر مداخلات نظامی از بین می‏رود و در اوایل‏ ژانویه سال 1820 مشایخ شیخ‏نشین‏های کوچک جواسه-ابوظبی- دوبی-شارجه-ام‏القوین و راس‏الخمیه را به محل خرابه‏های‏ راس‏الخمیه که دود از آن برمی‏خاست احضار کردند و آنان را به امضای‏ قرارداد توهین‏آمیز در زمینه اطاعت خود واداشتند و در هشتم ژانویه‏ سال 1820 دریا دارگرانت به نمایندگی دولت بریتانیا و حکام به‏ اطاعت واداشته شده شیخ‏نشین‏های مذکور در همانجا سند معروف به‏ "قرارداد اساسی با عشایر عرب خلیج‏فارس‏"را امضاء کردند.

این‏ قرارداد که با زیرکی خاصی تنظیم گردیده بود برای قراردادهای‏ اسارت‏بار بعدی استعمارگران با حکام سرزمین‏های این منطقه، نوعی نمونه محسوب می‏شد.2با شکست قواسم و تنظیم قرارداد عملا برتری این قبیله پایان می‏پذیر و انگلیس تنها قدرت منطقه می‏گردد.3 1)-شیخ قواسم تعهد می‏نماید که کشتی‏های جنگی موجود در راس‏الخمیه‏ یا در شارجه یا در ابوظبی را به دولت انگلیس واگذار کند وفقط به کشتی‏های ماهی‏گیری اکتفا نماید.
2)-انگلیس تعهد می‏نماید که در آبادیهای عشایر به قصد ویران ساختن‏ آنها وارد نشود.
3)-آنچه ازرعایا انگلیس نزد عربها اسیرند مسترد می‏شوند.
4)-پس از برقراری تهدات طایفه قواسم اموری که مورد قبول کلیه‏ (1)-سدیدالسلطنه محمد علی:
بندرعباس و خلیج‏فارس،به تصحیح‏ احمد اقتداری،ص 635(2)-دلدم اسکند:سلطه‏جویان و استعمارگران در خلیج‏فارس،ص 139.(3)-نشأت صادق:تاریخ سیاسی خلیج‏فارس،ص 212مشایخ آن صفحات گردیده است می‏پذیرد.

بعد از شکست قواسم انگلیس یک‏سری قرارداد با این قبایل‏ امضاء می‏کند که هسته‏های اولیه این دولتها که ساخته و پرداخته انگلیس‏ می‏باشند ریخته می‏شود.انگلیسی‏ها بعد از پیروزی،شیخ‏نشین‏ها را مجبور می‏کنند با بستن قرارداد با انگلیس از دادن امتیاز و یا امضاء قرارداد با کشور دیگری غیر از انگلیس خودداری نمایند و شیخ‏نشین‏ها عملا تحت‏الحمایه‏1دولت انگلیس درمی‏آیند.

در سال 1880 و 1892،این روابط در بحرین بوسیله دو موافقت‏نامه انحصاری تقویت می‏شود.انگلیس با عقد قراردادی با حکومت شیخ عیسی‏بن علی‏الخلیفه قدرتهای بیشتری ضمن موافقت‏ با موارد زیر بدست می‏گیرد:21)-من به هیچ‏وجه وارد قرارداد یا مکاتبه با هیچ قدرتی به جز دولت‏ بریتانیا نخواهم شد.

(1)-دولت تحت‏الحمایه دولت ضعیف و ناتوانی است که به موجب‏ پیمان منعقد با یک دولت قوی و نیرومندی ناچار تحت‏الحمایگی آن‏ دولت را قبول می‏کند.در ترتیب تحت‏الحمایگی دولت حامی ظاهرا متعهد می‏گردد که در مقابل حملات خارجی از دولت تحت‏الحمایه دفاع‏ کند و در برابر این حمایت تحت‏الحمایه قسمتی از حاکمیت خود را به دولت حامی انتقال می‏دهد.

هر چند دولت تحت‏الحمایه قوانین‏ و محاکم و تشکیلات اداری خود را حفظ می‏کند ولی با این همه راضی‏ می‏شود که مامورین دولت حامی در امور داخلی آن کشور نیز نظارت‏ نماید و همچنین دولت تحت‏الحمایه موافقت می‏نماید که قوای نظامی‏ دولت حامی خاک آن کشور را اشغال کنند.
مأخذ:

ذاکرحسین عبدالرحیم:تاسیسات حقوقی و سیاسی امپریالیستی، ص 63.(2)-هالیدی فرد:پیشین،ص 599.2-)بدون رضایت دولت بریتانیا با اقامت در حیطه نمایندگی هیچ‏ دولت دیگری موافقت نخواهم کرد.3-)به‏جز دولت بریتانیا،به هیچ‏وجه من فروش،رهن یا اشغال‏ هر قسمتی از قلمروم را به دیگری واگذار نمی‏کنم.در 14 ماه مه 1914،شیخ بحرین به نماینده سیاسی انگلیس در بحرین نوشت که وی به‏"استخراج نفت در سرزمین خود و همچنین دادن‏ چنین پیشنهادی برای بهره‏برداری از آن بدون مشورت با نماینده‏ سیاسی بریتانیا و رضایت دولت بریتانیا مبادرت نخواهد ورزید."1در سال 1899 کویت تحت‏الحمایه دولت انگلستان می‏شود و دولت انگلستان حکومت عثمانیان را از شهر کویت برمی‏اندازد و تحت‏الحمایه‏ای در ناحیه‏ای به وسعت 6000 میل‏مربع واقع در راس خلیج‏فارس در بیابان بنامی‏نهد.حاکم محلی کویت(موسوم‏ به شیخ)شرط زیر را می‏پذیرد:2"ضمنااو متعهد می‏شود که شخص وی وراث و جانشنانش، هیچ قسمت از خاک خود را بدون رضایت قبلی پادشاه‏ انگلستان به دولت یا اتباع دولت دیگر به واگذاری- اجاره-رهن یا برای اشغال و یا هر منظور دیگری‏ ندهند."در خصوص نفت شیخ در 27 اکتبر 1913 نامه‏ای به نمایندهء سیاسی‏ انگلستان در خلیج‏فارس در بوشهر نوشت:"ما با هرآنچه شما صلاح‏ بدانید موافقیم و اگر آن آدمیرال مصاحبت ما را محترم شمارد ما یکی از پسرانمان را در خدمت وی خواهیم داشت تا محل قیر طبیعی‏ (1-)شوادران بنجامین:خاورمیانه،نفت و قدرتهای بزرگ، شریفیان عبدالحسین،ص 349.(2-)مقداشی زهیر:تجزیه و تحلیل امتیازات نفتی خاورمیانه، ابراهیم‏زاده سیروس،ص 84.در برقن و در دیگر نقاط را به وی نشان دهد و اگر به نظر ایشان امیدی‏ به یافتن نفت در آنجا برود امتیاز آن را به هیچ‏کس به‏جز فردی که‏ دولت انگلستان تعیین کند نخواهیم داد."1این قرارداد اهمیت سوق‏الجیشی و اقتصادی فراوان داشت، در نشریه معروفی به نام‏"کارتل بین‏المللی نفت که به دستور کمیسیون تجاری فدرال ایالات متحده امریکا در سال 1952 منتشر می‏گردید،خاطر نشان می‏شود:مقدمات سیاسی که به کسب 50 درصد سهام(کویت اویل کمپانی)توسط کمپانی گلف منجر گردید در حقیقت در سال 1899 وقتی که مبارک‏الصباح نامه‏ای با نمایندهء سیاسی دولت انگلیس در منطقه خلیج‏فارس منعقد کرد،فراهم شده‏ بود."2انگلیس در 1911-1912 توانست فرمانروایان امیرنشین‏های‏ کرانه دریای عمان را تشویق به امضای قراردادهای بسیاری کند که‏ بندهای بنیادی پیمان‏های نابرابر"دوستی و همکاری‏"پیشین‏ را محکم‏تر می‏کردند و خود دارای بندهای بیشتری برای استوار ساختن‏ جایگاه‏های سیطره جویانهء آن در این منطقه و فراهم کنندهء همه‏ شرایط برای دخالت ورزیدنش در کارهای درونی و برونی این‏ امیرنشین‏ها بودند.بر پایه پیمان انگلو-ترک 29 ژوئیه 1913 دولت علیه(ترکیه)عملا از همه دعواهای خویش در امیرنشین‏های‏ کرانه دریای عمان-قطر و بحرین چشم‏پوشی کرد و کویت را"ولایتی‏ خود فرمان‏"از امپراتوری عثمانی شناخت.3در آستانه جنگ جهانی اول و در طول آن،بریتانیا همچنان به‏ (1-)شوادران بنحامین:پیشین،ص 361.(2-)دلدم اسکندر:پیشین،ص 194-193.(3-)کیکتیف و دیگران:تاریخ معاصر کشورهای عربی،روحانی‏ محمدحسین،ص 296.مبارزه فعالانه برای توسعهء سیادت خود در منطقه خلیج‏فارس ادامه‏ می‏داد.در جهت تامین این سیادت دولت بریتانیا کمیته سری‏خاصی‏ به ریاست‏"بونزن‏"تشکیل داد که می‏بایست در مورد تغییر نقشه‏ جغرافیایی شرق عربی و از جمله خلیج‏فارس تصمیم نهایی را اتخاذ نماید.در سال 1912 دیپلوماتها و جاسوسان انگلیس در خلیج‏فارس‏ نقشه‏ای را برای احداث شیخ‏نشین بصره مورد بحث قرار داده بودند. آنها در نظر داشتند بصره را از عراق جدا کنند و با بر تخت نشاندن‏"طالب‏ پاشا"عامل قدیمی انگلیس تمام جلگه شط العرب را تحت سلطهء انگلستان درآوردند1.بصره در قلب سیاست منطقه‏ای بغداد-شیراز- دمشق و استانبول قرار داشت‏2.بدین ترتیب به قیمت محدود کردن شبه‏جزیره عربستان،این‏ قبایل استقلال داخلی خود را باز می‏یابند.این محدود کردن‏ همانطوریکه اشاره رفت از اهداف انگلستان بود و قبایل خلیج‏فارس‏ هم از این بابت ناراضی نبودند.تنها تغییری که منطقه بعد از بیرون رفتن انگلیس پیدا نمود،تشکیل یک کنفدراسیون بود مرکب‏ از هفت امارت(ابوظبی-دوبی-شارجه-عمان-ام‏القوین- رأس‏الخمیه-فجیره)که رئیس این کنفدراسیون شیخ ابوظبی‏ تعیین می‏شود و معاون از دوبی،بحرین و قطر هم به این کنفدراسیون‏ دعوت شدند اما این دو کشور از قبول عضویت در این کنفدراسیون‏ سرباز زدند.پس از پایه‏گذاری نام دولت امیرنشین‏های متحد عربی بر آنها نهاده شده و این پروژه بر این پایه‏ها استوار شد3.1-)پی ریزی اتحادی فدرال از امیرنشین‏های عربی و بستن‏ (1-)موسوی علی:پیشین،ص 150.(2-)امین:منافع انگلیسی‏ها در خلیج‏فارس،میرسعید قاضی،ص 85.(3-)کیکتیف و دیگران،پیشین،ص 359
پیمان‏هایی میان آن از یک‏سو و کویت-عربستان و ایران از سوی دیگر.2-)بستن پیمان‏های دفاعی میان یکایک سرزمین‏های عربی عضو این دولت متحده با ایران.3-)پیوند دادن امیرنشین‏های عضو اتحادیه با پیمان سنتو.


در نتیجه متوجه می‏شویم که قطعه قطعه شدن این منطقه جنبه ملی‏ ندارد و همگی شکل حکومت و حد و مرز جغرافیایی‏شان را از دوران سلطهء حمایت بریتانیا به ارث برده‏اند.

اما مسئله روز نفت می‏باشد که‏ چهره منطقه را دگرگون ساخته است.اظهارات‏"کلمانسو clemencau " نخست وزیر فرانسه در آستانه جنگ جهانی اول که گفت ارزش یک قطره‏ نفت مساوی با ارزش یک قطره خون است و یا گفته مارشال فوش foch سردار فرانسه در جنگ جهانی اول که‏"ما باید نفت داشته باشیم‏ وگرنه جنگ را خواهیم باخت‏1"و یا ادعاهای لوردکرزن curzon وزیر خارجه انگلستان و مغز متفکر استعماری انگلیس که‏"متفقین‏ به پیروزی نائل نگردیدند مگر به واسطه وجود نفت‏2"نشان دهنده‏ اهمیت نفت به عنوان یک انرژی استراتژی می‏باشد.


این منطقه با وجود اینکه از لحاظ جمعیت و وسعت جغرافیایی‏ بالنسبه محدود است اما کماکان شریان اقتصادی جهان به حساب‏ می‏آید.

حدود 9 میلیون بشکه نفت یعنی تقریبا دو برابر ظرفیت‏ تولید مازاد سایر نقاط جهان روزانه از طریق تنگه هرمز صادر می‏شود و کشورهای حوزه خلیج‏فارس ذخایر ثابت شده‏ای به میزان بیش از 270 میلیارد بشکه نفت را دارا هستند3


.(1-)الهی محمدعلی:خلیج‏فارس،نفت و دیپلماسی،روزنامه‏ کیهان-یکشنبه 27 خرداد 1369.(2-)لسانی ابوالفضل:طلای سیاه یا بلای ایران،ص 1.(3-)مروی:تاثیر نفت و احیای اسلام بر روابط استراتژیک در خلیج‏فارس،اطلاعات سیاسی-اقتصادی-سال اول،شماره اول.از طرف دیگر درآمد نفتی این منطقه قابل توجه است.درآمد 4 کشور اصلی تولید کننده نفت(عربستان سعودی-کویت-امارات‏ متحده‏عربی-قطر)از 7550 میلیون دلار در سال 1973 رسید به‏ 36700 میلیون دلار در سال 1974 و در سال 1976 به 51000 میلیون‏ دلار بالغ گردید1.در نتیجه شرایط زندگی در داخل و همچنین جای خلیج‏فارس در اقتصاد دنیا تغییر فاحش می‏یابد.


کشورهایی که از نظر استراتژیکی‏ برای انگلستان مهم بودند و به دزدان دریایی معروف بودند با شرایط جدیدی روبه‏رو می‏شوند.و رود سیل‏آسای نیروی‏کار خارجی‏ یکی از مهمترین تغییرات اجتماعی این شیخ‏نشین‏ها محسوب می‏شود. پرسنل درجه یک و متوسط از خارج وارد می‏شوند.هزاران آموزگار و تحصیل کرده سوری-مصری-مراکشی و فلسطینی از نظام آموزشی‏ کشورهایی نظیر کویت-عربستان سعودی-قطر و شیخ‏نشین‏ها بکار اشتغال دارند و یا در دستگاههای دولتی و خصوصی نیروی متخصص و نیمه متخصص لازم را تامین می‏کنند.

از جمعیت 1710000 نفری کویت،39 درصد کویتی،39 درصد اعراب دیگر و بقیه ایرانی و هندی و پاکستانی هستند.از جمعیت‏ قطر فقط 40 درصد عرب می‏باشند و هندیها با 18 درصد و ایرانیها با 10 درصد،اقلیت‏های بزرگی را تشکیل می‏دهند2.


قسمت اعظم نیروی‏ کار عربستان سعودی را کارگران مهاجر از یمن شمالی تشکیل می‏دهند.

علاوه بر اینها دهها هزار متخصص و کارگر نیمه متخصص از سراسر جهان‏ بخصوص از کشورهائی نظیر کره جنوبی و فیلیپین در بخش‏های مختلف‏ اقتصادی این کشورها بکار مشغولند.


به منظور اجرای برنامه 5 ساله‏ (1-)مجله مردم مدیترانه-چاپ پاریس(فرانسه)-ژانویه- مارس 1980،ص 53.(2-)مجله جنوب( south )چاپ لندن-سپتامبر 1985.1974-1979 عربستان مجبور به وارد کردن حدود 700 هزار کارگر بود1.برحسب یک تخمین در سال 1975 از 900000 کل جمعیت عمان، 25000 نفر کارگران هستند که از ممالک دیگر به آنجا مهاجرت کرده‏اند و منبع اصلی نیروی کار آن را هندی و پاکستانی تشکیل می‏دهند.در قطر با جمعیت 20000 که تولید نفت در سال 1949،شروع شد،در سال‏ 1972 این رقم به 110000 نفر افزایش یافت که 46000 نفر آن قطری‏ و 65000 نفر غیر قطری بودند2.

بیشترین تعداد مهاجرین را در این نوع کشورها،امارات‏ متحده‏عربی،به ویژه در چهار امیرنشین ابوظبی-دوبی-رأس‏الخمیه‏ و شارجه که تولید نفت امارات از آنها شروع شد،دارا می‏باشد.


افزایش جمعیت در این کشورها در دهه گذشته بسیار چشمگیر است. بطوریکه طبق آمار رسمی جمعیت از 180000 نفر در سال 1968 به‏ 350000 نفر در سال 1974 و به 665937 نفر در سال 1976 رسیده است.


تعداد خارجیان در بقیه امارات در سال 1968 حدود 74250 نفر بود که‏ در سال 1972 به 132750 نفر رسید3.مشکل اصلی در این جوامع این است که نظام اجتماعی- سیاسی هنوز پانگرفته است و از طرف دیگر مشروعیت آنها ممکن است‏ محل تردید باشد.

بنابراین کشورهای استعماری باتوجه به منافع‏ سرشاری که در منطقه دارند،کوشش می‏نمایند تا از طریق بازسازی‏ دولت،آموزش نیروهای نظامی،فروش اسلحه و اعزام کارشناسان‏ و غیره به تحکیم قدرت رژیم‏های این منطقه کمک نمایند.
تمام این‏ مسائل بطور مسلم مشکلات عدیده‏ای ایجاد خواهد کرد.


در نتیجه‏ (1-)هالیدی فرد:
مهاجرت نیروی کار در خاورمیانه،مهیار،ص 23.(2-)هالیدی فرد:همان،ص 26.(3-)همان،ص 26.می‏توانیم سوالات زیر را در مورد دولت‏هایی به این شکل ایجاد شده‏ مطرح نمائیم:

1-)چه نوع جامعه‏ایی در حال تشکیل شدن است با این منابع و منافع‏ موقتی؟2

-)اگر مقداری دورتر نگاه کنیم،چه باقی خواهد ماند بعد از تمام‏ شدن ذخایر نفتی؟3

-)باوجود عدم تجانس و گوناگونی جمعیت،از چه ملتی می‏توانیم‏ صحبت نمائیم؟4

-)و بالاخره وقتی از صنعت صحبت می‏شود،صنعتی که نیروی کار آن‏ خارجی هستند به چه نحوی رشد می‏کند.؟



منابع


1-)هالیدی فرد:عربستان بی‏سلاطین،افراسیابی بهرام،تهران، کتابسرا،1358،2 جلد.2-)هالیدی فرد:مهاجرت نیروی کار در خاورمیانه،مهیار،تهران، تندر،1360.3-)لسانی ابوالفضل:طلای سیاه یا بلای ایران،تهران،امیرکبیر، 1357.4-)موسوی علی:خلیج‏فارس در گذر زمان،تهران،1366.5-)نشأت صادق:تاریخ سیاسی خلیج‏فارس،تهران،شرکت نسبی‏ کانون کتاب.6-)شوادران بنجامین:خاورمیانه،نفت و قدرتهای بزرگ، شریفیان عبدالحسین،تهران،کتابهای جیبی،1352.7-)طلوعی محمود:نبرد قدرتها در خلیج‏فارس،تهران،پیک‏ ترجمه و نشر،1366.8-)نهر و جواهر لعل:نگاهی به تاریخ جهان،تفضلی محمود،تهران، امیرکبیر،1353.9-)مظفری مهدی:امارات خلیج‏فارس،تهران،انتشارات� �� پژوهشگاه علوم انسانی.10-)ویلسن آرنولد:خلیج‏فارس،سعیدی محمد،تهران،بنگاه‏ ترجمه و نشر کتاب،1348.11-)سدیدالسلطنه محمدعلی:بندرعباس و خلیج‏فارس،به تصمیم‏ احمد اقتداری،تهران،دنیای کتاب،1368.12-)دلدم اسکندر:سلطه جویان و استعمارگران در خلیج‏فارس، تهران،انتشارات نوین،1363.13-)ذاکرحسین عبدالرحیم:تاسیسات حقوقی و سیاسی امپریالیستی،تهران،چاپخش،13 68.14-)مقداشی زهیر:تجزیه و تحلیل مالی امتیازات نفتی خاور- میانه،ابراهیم‏زاده سیروس،تهران،انتشارات پیروز، 1354.15-)کیکتیف و دیگران:تاریخ معاصر کشورهای عربی،روحانی‏ محمد حسین،مشهد،آستان قدس،1367.16-)امین:منافع انگلیسی‏ها در خلیج‏فارس،میرسعید قاضی‏ علی،تهران،زرین،1367.17-)کاظمی علی اصغر:ابعاد حقوقی حاکمیت ایران در خلیج‏فارس، تهران،دفتر مطالعات سیاسی و بین‏الملی،1368.18-)لوتسکی:تاریخ عرب در قرون جدید،بابایی پرویز،تهران، مرکز نشر سپهر،1349.19-)لنچافسکی ژرژ:تاریخ خاورمیانه،جزایری هادی،تهران، اقبال،1337.20-)جناب محمدعلی:خلیج‏فارس،نفوذ بیگانگان و رویدادهای‏ سیاسی(1900-1875)،تهران،انتشارات پژوهشگاه علوم‏ انسانی.