GUNNER_2020
20th August 2011, 09:20 PM
داستان جمشيد شاه (http://www.dibache.com/text.asp?id=1961&cat=54)
داستان عاميانه ترکي
ضبط قصه وبازنويسي به زبان تركي و ترجمه به فارسي از عليرضا ذيحق
حماسه و محبت در ادبيات شفاهي آذربايجان،
مرغ خندان، پرندة خوشخوانِ شاه پريان ملكه جهان افروز كه با همة كوچكي‌اش نيمي‌نازنيني زيباروي بود و نيم ديگرش مثل گنجشككي به خواب شاهزاده جمشيد مي‌آيد و از دياري اسرارانگيز بنام تخت سليمان مي‌گويد و اينكه بازي تقدير، او را به سفري دور و دراز به جويايي او واخواهد داشت.
شاهزاده جمشيد كه به حيلت و مكر برادران و خواهران ناتني‌اش، مورد غضب پدر تاجدارش محمدشاه قرار گرفته و از قصر رانده شده بود روزي شنيد كه پادشاه از بيماريِ لاعلاجي دچار رنج و محنت است و طبق خوابي كه ديده است چاره‌اش گوش سپردن به نواي پرنده‌ايناياب است كه بدنش تركيبي از دختري مه روي و گنجشكي رام و خيال انگيز مي‌باشد.
شاهزاده جمشيد به حضور پدر شتافت و گفت: «با اينكه هرگز نگاهي گناه آلود به هيچ يك از خواهرانم نداشته ام و شايستة اين تحقير و توهين نبوده ام، اما اجازه مي‌خواهم به من نيز همچون ساير برادرانم شاهزاده احمد و شاهزاده محمد، اذن سفر داده شود كه شايد بتوانم آن مرغ بي نظير را در دام اندازم كه‌اشك گلگون و قلب محزون شما، مرا نيز مي‌آزارد.«
پادشاه كه فرزندش را مشتاق بندگي و دل نگران خود ديد فضاي سينه‌اش از مهر او لبريز شد و گفت: «نكتة سربسته‌ايبود و خطايي شد و از مشرب قسمت گريزي نيست. تو هم برو كه شايد آن ريز مرغ به تور تو افتاد و نواي بانگِ او درد مرا تسكين داد.«
شاهزاده جمشيد با وداع از پدر، سراچة چشم مادر را نيز بوسه داد و سوار اسب با گرد راه درآميخت. در ميانه‌هاي راه به گذرگاهي رسيد كه در آنجا سنگ سياهي بود با نوشته‌ايحك شده بر رويش كه دو راه را فرا روي آدمي‌قرار مي‌داد. راهي كه بي خوف و خطر بود و راهي كه هر كس از آن ور رفته هرگز باز نيامده است.
شاهزاده كه طالب سيمرغ و كيميا بود و رهرويي بي باك، راه بي بازگشت برگزيد و در دل گفت: «هر چه پيش آيد برهم زنم و با شمشير آبدار، چهار پاره‌اش كنم آنكه به زخم من برخيزد!«
رفت و در راه به نخجيرگاهي رسيد و در دوردستها قصري ديد سر به فلك كشيده و چون نزديك شد ناله‌هاي دختري شنيد. داخل شد و مه پاره دختري ديد كه به چارميخ كشيده شده و آه از نهادش بلند است. دختر گفت: «برجواني ات رحم كن و از اينجا برو كه اگر ديو سفيد آيد ابر اجل بر سرت خيمه خواهد زد. همچنين سه زيبا صنم خواهي ديد كه هر سه چشماني جذاب و جادويي دارند و تو را با عشوه ها و شورانگيزي هاشان به طلسمي‌در خواهند افكند كه تا ديو سفيد سر برسد گوشت تو را در مطبخ خانه به سيخ كشيده و بريان و داغ، مزة دهان او خواهند ساخت.«
شاهزاده تا بجنبد آن گلرخان را ديد و در يك چشم به هم زدن چنان دست به قبضة شمشير برد كه تا آنها كلامي‌گويند مثل خيار تر دو نيم گشته و هر كدام گوشه‌ايغلطيدند. در اين لحظه بود كةك سياهي عظيم زمين و آسمان را فرا گرفت و در روشنايي آذرخشي كه چشم شاهزاده را خيره مي‌كرد آن دختر اسير را در چنگالهاي ديوي گران پيكر ديد و در آميختن سپيدي با سياهي، برق شمشير از ظلمت غلاف بيرون كشيد و با پنجة پلنگ آسا، سر از گردن ديو چنان به زير انداخت كه انگار كلّة ديو، يك جوجه تيغي بود كه بال درآوَرد و پرواز كرد. دختر كه نامش «آي پارا» بود به شاهزاده جمشيد آفرين گفت و با او از ديو سياهي سخن راند كه خواهرش «گونه تاي» نيز اسير دست او بود.
جمشيد، ايپارا را بر زين اسب نشانده و پاي در ركاب عازم قلعة ديو سياه شد. آنها به قلعه كه رسيدند ديو سياه را خفته ديده و زنجير از دست و پاي گونه تاي باز كردند. دو خواهر مثل دو جان شيرين در آغوش هم فرو رفته و‌ايپارا از قصد شاهزاده جمشيد براي سفر به تخت سليمان سخن گفت. گونه تاي كه دختري با تدبير بود فوري صندوقچه‌ايرا نشان شاهزاده داد كه شيشة عمر ديو سياه در آن بود. چون شاهزاده صندوقچه را شكافت و شيشة عمر ديو به دستش افتاد گونه تاي گفت: «شيشه را هنوز بر زمين نزن كه تا تخت سليمان راه درازي است و ما مي‌توانيم ديو سياه را مجبور كنيم كه ما را به گُرده‌هايش نشانده و در يك چشم به هم زدن بدانجا رسانده و باز گرداند. ديو كه از خواب پريد و شيشة عمرش را به دست سلحشوري غريبه ديد وحشت زده زبان به التماس گشود: «هر چه از من مي‌خواهي بخواه و اما آن را به من بازگردان!» شاهزاده گفت: «مرا همراه اين نازنينان تا تخت سليمان ببر كه در قصر ملكه جهان افروز، پرنده‌ايبنام مرغ خندان را بايد با خود بياورم. بعد ما را در دو راهي خوف و آرامش بر زمين بگذار كه شيشة عمرت را تحويل بدهم.«
آنها سوار ديو شده و ديو سياه با خواندن سحري، تنوره‌ايكشيد و تا ابرها اوج گرفت و آنها را در دياري با جنگل‌هاي انبوه و چمنزارهاي سبز كه قصري تابان با خشت‌هايي از طلا و نقره، چشم ها را نوازش مي‌كرد بر زمين نهاد. شاهزاده جمشيد دور از چشم ديوان و پريان، كمند بر كنگره كاخ انداخت و چون وارد باغ شد شكوه و جلالي را ديد و دختري زيبا كه مثل پنجة آفتاب، مي‌درخشيد و اما در تختي زرين به خوابي ناز فرو رفته بود. قفسي از طلا نيز بالا سرش بود كه مرغ خندانِ جهان افروز با نغمه‌هاي فرح بخش‌اش هوش از سر آدمي‌مي‌ربود. شاهزاده كه با ديدن جهان افروز، مهر و عشق‌اش به آن طرفه نگار، از حد بيرون شد و لحظه ها، مات و حيران بر او خيره ماند در حال نامه‌اينوشت و از شعله‌هاي عشق و محبت‌اش به آن شاپريدُخت كه اعماق قلبش را فروزان ساخته بود سخن راند و با گلايه از بخت نامساعد و دست روزگار و اجبارش به بردن مرغ خندان، قول داد كه روزي باز گردد و براي هميشه افسانه ساز دل بيقرارش باشد.
شاهزاده جمشيد قفس زرين برداشت و در خروج از باغ، دلش تاب نياورد و بخاطر يك بوسة مهر از سيماي دلدارش دوباره برگشت و آن نازنين تا مژه برهم زند و ببيند كيست كه او را از رؤياي شيرين‌اش بيدار كرد، شاهزاده در رفت و اما جهان افروز به روي سينه‌اش نامه‌ايعاشقانه ديد.
ديو سياه طبق قراري كه داشت آنان را به دو راهة وحشت و رحمت رساند و گونه تاي كه شيشة عمر ديو بردست داشت آن را چنان بر زمين زد كه در يك آن، دود و آتش و نعره‌ايخونناك فضا را انباشت و از ديو سياه جز تل خاكستري هيچ بر جاي نماند.
شاهزاده جمشيد و زيبارخان همراه مرغ خندان راهي گلستان رم بودند كه سراپرده‌هاي برافراشته ديدند و چون شاهزاده نزديك شد برادران ناتني‌اش را ديد كه با دست خالي پيش پدر مي‌روند. اما برادرانش تا فهميدند كه شاهزاده جمشيد، مرغ خندان را آورده و دو نازنين مهوش نيز همراه اوست باز حيلتي انديشيده و نصفه‌هاي شب در خواب، او را نمدپيچ كرده و از فراز كوهي به زير انداختند.
مُلكِ گلستانِ رَم بةمن و شادي بازگشت شاهزادگان و يافتن مرغ خندان و قطع سر درد پادشاه، غرق در جشن و سرود و چراغاني شد.
اما حالا بشنويم از ملكه جهان افروز كه وقتي مكتوب شاهزاده را ديد و باغ سلطنتي را از مرغ خندان خالي، لشكري از ديوان و پريان آراست و عازم گلستان رم شد.
مُلكِ گلستانِ رم از هر چهار سو در محاصره قرار گرفت و پريشادخت پيكي به دربار فرستاد و ايلچيان گفتند: «سر هيچ ستيزي نداريم و فقط آمده ايم تا شاهزاده رخ برافروزد و همراه صيد خود، مرغ خندان به حضور ملكه برود كه مشتاق ديدار اوست.«
پادشاه كه به اقرار و اعتراف فرزندانش، تصورش اين بود كه مرغ خندان را شاهزاده احمد و شاهزاده محمد آورده اند، آنها را به سراپردة ملكه فرستاد. اما چون ملكه، شاهزادگان را به حضور پذيرفت و ديد كه هر دو دروغ مي‌گويند چنان آنها را از دم شمشير گذراند كه به كوي فنايشان فرستاد.
پادشاه كه مات و حيران اين واقعة تلخ بود حقيقت را از مه جمالان «گونه تاي» و «آي پارا» جويا شد و وقتي فهميد كه شاهزاده جمشيد چه جانفشانيهايي كرده و برادرانش چه بلايي بر سر او آورده اند از ملكه، خواهان تدبير شد. جهان افروز از پريان و ديوان خواست كه به جويايي شاهزاده جمشيد برخيزند و تا زنده و مردة او را نيافته اند باز نگردند. آنها رفتند و بعد از مدتها گشت و گذار، او را به هنگامي‌يافتند كه حضرت خضر بر بالاسرش بود و زخم و خون از تن وي مي‌سٍتُرد.
شاهزاده جمشيد با ديوان و پريان به گلستان رم فرود آمد و تا ملكه جهان افروز، شوكت و جلالِ آن هيبت مردانه و زيبايي سيماي آن شهسوار دلداده را ديد چنان مفتون او شد كه در اندك مدتي، محمدشاه تاج پادشاهي را بر سرِ فرزند فداكارش نهاد و شاه پريان را كه در خوبرويي جميله‌ايبي مثال بود به عقد او در آوَرد.
زمان، زمانة عشرت شد و خاك، خاكدانِ صلح و صفا و ساز و سرود و ترانه.
داستان عاميانه ترکي
ضبط قصه وبازنويسي به زبان تركي و ترجمه به فارسي از عليرضا ذيحق
حماسه و محبت در ادبيات شفاهي آذربايجان،
مرغ خندان، پرندة خوشخوانِ شاه پريان ملكه جهان افروز كه با همة كوچكي‌اش نيمي‌نازنيني زيباروي بود و نيم ديگرش مثل گنجشككي به خواب شاهزاده جمشيد مي‌آيد و از دياري اسرارانگيز بنام تخت سليمان مي‌گويد و اينكه بازي تقدير، او را به سفري دور و دراز به جويايي او واخواهد داشت.
شاهزاده جمشيد كه به حيلت و مكر برادران و خواهران ناتني‌اش، مورد غضب پدر تاجدارش محمدشاه قرار گرفته و از قصر رانده شده بود روزي شنيد كه پادشاه از بيماريِ لاعلاجي دچار رنج و محنت است و طبق خوابي كه ديده است چاره‌اش گوش سپردن به نواي پرنده‌ايناياب است كه بدنش تركيبي از دختري مه روي و گنجشكي رام و خيال انگيز مي‌باشد.
شاهزاده جمشيد به حضور پدر شتافت و گفت: «با اينكه هرگز نگاهي گناه آلود به هيچ يك از خواهرانم نداشته ام و شايستة اين تحقير و توهين نبوده ام، اما اجازه مي‌خواهم به من نيز همچون ساير برادرانم شاهزاده احمد و شاهزاده محمد، اذن سفر داده شود كه شايد بتوانم آن مرغ بي نظير را در دام اندازم كه‌اشك گلگون و قلب محزون شما، مرا نيز مي‌آزارد.«
پادشاه كه فرزندش را مشتاق بندگي و دل نگران خود ديد فضاي سينه‌اش از مهر او لبريز شد و گفت: «نكتة سربسته‌ايبود و خطايي شد و از مشرب قسمت گريزي نيست. تو هم برو كه شايد آن ريز مرغ به تور تو افتاد و نواي بانگِ او درد مرا تسكين داد.«
شاهزاده جمشيد با وداع از پدر، سراچة چشم مادر را نيز بوسه داد و سوار اسب با گرد راه درآميخت. در ميانه‌هاي راه به گذرگاهي رسيد كه در آنجا سنگ سياهي بود با نوشته‌ايحك شده بر رويش كه دو راه را فرا روي آدمي‌قرار مي‌داد. راهي كه بي خوف و خطر بود و راهي كه هر كس از آن ور رفته هرگز باز نيامده است.
شاهزاده كه طالب سيمرغ و كيميا بود و رهرويي بي باك، راه بي بازگشت برگزيد و در دل گفت: «هر چه پيش آيد برهم زنم و با شمشير آبدار، چهار پاره‌اش كنم آنكه به زخم من برخيزد!«
رفت و در راه به نخجيرگاهي رسيد و در دوردستها قصري ديد سر به فلك كشيده و چون نزديك شد ناله‌هاي دختري شنيد. داخل شد و مه پاره دختري ديد كه به چارميخ كشيده شده و آه از نهادش بلند است. دختر گفت: «برجواني ات رحم كن و از اينجا برو كه اگر ديو سفيد آيد ابر اجل بر سرت خيمه خواهد زد. همچنين سه زيبا صنم خواهي ديد كه هر سه چشماني جذاب و جادويي دارند و تو را با عشوه ها و شورانگيزي هاشان به طلسمي‌در خواهند افكند كه تا ديو سفيد سر برسد گوشت تو را در مطبخ خانه به سيخ كشيده و بريان و داغ، مزة دهان او خواهند ساخت.«
شاهزاده تا بجنبد آن گلرخان را ديد و در يك چشم به هم زدن چنان دست به قبضة شمشير برد كه تا آنها كلامي‌گويند مثل خيار تر دو نيم گشته و هر كدام گوشه‌ايغلطيدند. در اين لحظه بود كةك سياهي عظيم زمين و آسمان را فرا گرفت و در روشنايي آذرخشي كه چشم شاهزاده را خيره مي‌كرد آن دختر اسير را در چنگالهاي ديوي گران پيكر ديد و در آميختن سپيدي با سياهي، برق شمشير از ظلمت غلاف بيرون كشيد و با پنجة پلنگ آسا، سر از گردن ديو چنان به زير انداخت كه انگار كلّة ديو، يك جوجه تيغي بود كه بال درآوَرد و پرواز كرد. دختر كه نامش «آي پارا» بود به شاهزاده جمشيد آفرين گفت و با او از ديو سياهي سخن راند كه خواهرش «گونه تاي» نيز اسير دست او بود.
جمشيد، ايپارا را بر زين اسب نشانده و پاي در ركاب عازم قلعة ديو سياه شد. آنها به قلعه كه رسيدند ديو سياه را خفته ديده و زنجير از دست و پاي گونه تاي باز كردند. دو خواهر مثل دو جان شيرين در آغوش هم فرو رفته و‌ايپارا از قصد شاهزاده جمشيد براي سفر به تخت سليمان سخن گفت. گونه تاي كه دختري با تدبير بود فوري صندوقچه‌ايرا نشان شاهزاده داد كه شيشة عمر ديو سياه در آن بود. چون شاهزاده صندوقچه را شكافت و شيشة عمر ديو به دستش افتاد گونه تاي گفت: «شيشه را هنوز بر زمين نزن كه تا تخت سليمان راه درازي است و ما مي‌توانيم ديو سياه را مجبور كنيم كه ما را به گُرده‌هايش نشانده و در يك چشم به هم زدن بدانجا رسانده و باز گرداند. ديو كه از خواب پريد و شيشة عمرش را به دست سلحشوري غريبه ديد وحشت زده زبان به التماس گشود: «هر چه از من مي‌خواهي بخواه و اما آن را به من بازگردان!» شاهزاده گفت: «مرا همراه اين نازنينان تا تخت سليمان ببر كه در قصر ملكه جهان افروز، پرنده‌ايبنام مرغ خندان را بايد با خود بياورم. بعد ما را در دو راهي خوف و آرامش بر زمين بگذار كه شيشة عمرت را تحويل بدهم.«
آنها سوار ديو شده و ديو سياه با خواندن سحري، تنوره‌ايكشيد و تا ابرها اوج گرفت و آنها را در دياري با جنگل‌هاي انبوه و چمنزارهاي سبز كه قصري تابان با خشت‌هايي از طلا و نقره، چشم ها را نوازش مي‌كرد بر زمين نهاد. شاهزاده جمشيد دور از چشم ديوان و پريان، كمند بر كنگره كاخ انداخت و چون وارد باغ شد شكوه و جلالي را ديد و دختري زيبا كه مثل پنجة آفتاب، مي‌درخشيد و اما در تختي زرين به خوابي ناز فرو رفته بود. قفسي از طلا نيز بالا سرش بود كه مرغ خندانِ جهان افروز با نغمه‌هاي فرح بخش‌اش هوش از سر آدمي‌مي‌ربود. شاهزاده كه با ديدن جهان افروز، مهر و عشق‌اش به آن طرفه نگار، از حد بيرون شد و لحظه ها، مات و حيران بر او خيره ماند در حال نامه‌اينوشت و از شعله‌هاي عشق و محبت‌اش به آن شاپريدُخت كه اعماق قلبش را فروزان ساخته بود سخن راند و با گلايه از بخت نامساعد و دست روزگار و اجبارش به بردن مرغ خندان، قول داد كه روزي باز گردد و براي هميشه افسانه ساز دل بيقرارش باشد.
شاهزاده جمشيد قفس زرين برداشت و در خروج از باغ، دلش تاب نياورد و بخاطر يك بوسة مهر از سيماي دلدارش دوباره برگشت و آن نازنين تا مژه برهم زند و ببيند كيست كه او را از رؤياي شيرين‌اش بيدار كرد، شاهزاده در رفت و اما جهان افروز به روي سينه‌اش نامه‌ايعاشقانه ديد.
ديو سياه طبق قراري كه داشت آنان را به دو راهة وحشت و رحمت رساند و گونه تاي كه شيشة عمر ديو بردست داشت آن را چنان بر زمين زد كه در يك آن، دود و آتش و نعره‌ايخونناك فضا را انباشت و از ديو سياه جز تل خاكستري هيچ بر جاي نماند.
شاهزاده جمشيد و زيبارخان همراه مرغ خندان راهي گلستان رم بودند كه سراپرده‌هاي برافراشته ديدند و چون شاهزاده نزديك شد برادران ناتني‌اش را ديد كه با دست خالي پيش پدر مي‌روند. اما برادرانش تا فهميدند كه شاهزاده جمشيد، مرغ خندان را آورده و دو نازنين مهوش نيز همراه اوست باز حيلتي انديشيده و نصفه‌هاي شب در خواب، او را نمدپيچ كرده و از فراز كوهي به زير انداختند.
مُلكِ گلستانِ رَم بةمن و شادي بازگشت شاهزادگان و يافتن مرغ خندان و قطع سر درد پادشاه، غرق در جشن و سرود و چراغاني شد.
اما حالا بشنويم از ملكه جهان افروز كه وقتي مكتوب شاهزاده را ديد و باغ سلطنتي را از مرغ خندان خالي، لشكري از ديوان و پريان آراست و عازم گلستان رم شد.
مُلكِ گلستانِ رم از هر چهار سو در محاصره قرار گرفت و پريشادخت پيكي به دربار فرستاد و ايلچيان گفتند: «سر هيچ ستيزي نداريم و فقط آمده ايم تا شاهزاده رخ برافروزد و همراه صيد خود، مرغ خندان به حضور ملكه برود كه مشتاق ديدار اوست.«
پادشاه كه به اقرار و اعتراف فرزندانش، تصورش اين بود كه مرغ خندان را شاهزاده احمد و شاهزاده محمد آورده اند، آنها را به سراپردة ملكه فرستاد. اما چون ملكه، شاهزادگان را به حضور پذيرفت و ديد كه هر دو دروغ مي‌گويند چنان آنها را از دم شمشير گذراند كه به كوي فنايشان فرستاد.
پادشاه كه مات و حيران اين واقعة تلخ بود حقيقت را از مه جمالان «گونه تاي» و «آي پارا» جويا شد و وقتي فهميد كه شاهزاده جمشيد چه جانفشانيهايي كرده و برادرانش چه بلايي بر سر او آورده اند از ملكه، خواهان تدبير شد. جهان افروز از پريان و ديوان خواست كه به جويايي شاهزاده جمشيد برخيزند و تا زنده و مردة او را نيافته اند باز نگردند. آنها رفتند و بعد از مدتها گشت و گذار، او را به هنگامي‌يافتند كه حضرت خضر بر بالاسرش بود و زخم و خون از تن وي مي‌سٍتُرد.
شاهزاده جمشيد با ديوان و پريان به گلستان رم فرود آمد و تا ملكه جهان افروز، شوكت و جلالِ آن هيبت مردانه و زيبايي سيماي آن شهسوار دلداده را ديد چنان مفتون او شد كه در اندك مدتي، محمدشاه تاج پادشاهي را بر سرِ فرزند فداكارش نهاد و شاه پريان را كه در خوبرويي جميله‌ايبي مثال بود به عقد او در آوَرد.
زمان، زمانة عشرت شد و خاك، خاكدانِ صلح و صفا و ساز و سرود و ترانه.